Vísir - 22.12.1952, Blaðsíða 15

15
JÓLAHuk*) VtSIS
.. .....'..• - ...... ■ ■ ■■ ■■■ — ■ " ■ — I
„Segið mér, hvar eg á að
standa, og -þá skal eg hreyfa
jörðina", á stærðfræðingurinn
Arkímedes að hafa sagt ein-
hverju sinni.
Ekkert var of smátt, til þess
að það væri fyrir ofan eða neð-
an snilligáfu hans, því- að hon-
um virtist ekkert ómögulegt.
Hann gat búið til gestaþrautir
og hann gat smíðað líkan, sem
sýndi gang himintungla. Hann
smíðaði orgel eða áþekkt hljóð-
færi, sem knúð var með vökva-
þrýstingi, og hann smíðaði
einnig hegra með köðlum,
hjólum og trissum, sem notað-
ir voru til þess að lyfta orustu-
skipum þeirra tíma með allri
áhöfn og fullum farmi.
Hver var þessi maður, sem
var í senn stolt Sýrakúsu á
friðartímum og ötulasti verj-
andi hennar á stríðstímum?
Arkimedes fæddist í Sýra-
kúsu árið 287 f. Kr. burð, og
var sonur Fidiasar, sem var
góðvinur Hierons konungs á
þessum slóðum og sonar hans,
sem Gelon hét. Á unga aldri
fór hann til Egyptalands sem
lærisveinn og förunautur
Kanons, frægs stærðfræðings
og stjörnufræðings. í því forna
landi töfra og du.larafla varði
hann tíma sínum einkum til
þess að mæla pyramidana, og
reyna að'gera sér grein fyrir
því, hvernig byggingu þeirra
hefði verið hagað.
Síðar stundaði hann nám í
Alexandríu, borginni, sem
Alexander mikli stofnaði og
varð miðstöð bókmennta, vís-
inda og heimspeki. Þar sat hann
við fótskör mikils meistara í
flatarmálsfræði, Euklids, og
hugsaði af sjálfstæði um kenn-
ingar þær, sem lærifaðir hans
vai'paði fram.
Þegar hann sneri heim, fór
þegar orð af honum fyrir lær-
dóm hans, og í heimkynni sínu
fékk hann ærin tækifæri til
þess að beita gáfum sínum í
fjölmörgum sviðum.
Það var ekki svo að skilja,
að hann sæktist eftir ytri laun-
um fyrir*hugvit sitt. Flann var
fyrst og.fremst hugsuður, hlé-
drægur en sístarfandi. Iíann
hafði enga löngun til þess að
blanda geði við fjöldann, því
að gleði naut hann fyrst og
fremst í einveru.
En í einverunni var hann
aldrei einn, því að hugur hans
var sístarfandi. í Egyptalandi
hafði hann þegar fundið upp
vatnsskrúfu, sem nota átti við
áveitur. Hann hafði þó ■ ekki
mikinn áhuga fyrir afdrifum
slíkra uppfinninga, því að hann
leit eiginlega á þær sem leik
fyrir huga sinn.
Brátt fóru Sýrakúsubúar að
frétta um það, að hann væri
niðursokkinn í allskonar ó-
hlutlægar hugleiðingar. Þegar
honum flaug eitthvað í hug,
neytti hann hvorki svefns r>e
matar og sökkti sér fullkomlega
ofan í viðfangsefnið. Dró hann
þá flatarmálsmyndir í ösku eða
á jörðina, til þess að auðvelda
Arkimedes.
sér umhugsunina. Einnig kom
það fyrir, ,er hann var að.
smyrja sig eftir bað, eins og
siður var í þá daga, að hann
fékk allt í einu hugmynd og
notaði þá líkarna sinn til þess
að gera á hann ýnrsar teikn-
ingar, sem snertu viðfangsefn-
ið.
Það fór ekki hjá því, að
Hieron konungur frétti um
hann, en konungur þessi var
maður friðsamur og lagði sig
mjög fram um að skreyta borg
sína og bæta á allan hátt. Tók
hann strax ákvörðun um að
hagnýta sér snilligáfu Arki-
medesar í hugarefna sinna.
Nokkru áður en þetta gerðist,
hafði Hieron falið gullsmið ein-
um að gera fyrir sig kórónu,
og hafði fengið honurn gull
það, sem átti að smíða hana úr.
Gullsmiðurinn færði konungi
kórónu, sem*var af tilskilinni
þyngd, en þó kviknaði
g’runur um, að silfur hefði
verið notað að einhverju
leyti. Fól konungur Arki-.
medesi að sanna eða afsanna
grunsemd þessa. Vandinn var
vitanlega að ganga úr skugga
um rúmtak málmsins, sem i
kórónuna fór, þvi að þar sem
gull var mun eðlisþyngra en
silfur, hefði rúmtak hennar
■aukizt talsvert, ef siifur hafði
verið notað i nokkrum mæli í
stað gulls, til þess að ná réttri
þyngd.
Svo vildi til, að Arkimedes
ætlaði að fara að baða sig,
þegar viðfangsefni þ.etta var
efst í huga hans. Hann veitti
því eftirtekt, að baðkerið var
fullt upp á barma, og það rann
upp fyrir honum, að líkami
hans mundi rýma á brott eins
miklu vatnsmagni og næmi
rúmtaki líkama hans.
Hann fór samstundis ofan i
baðkerið, og meðan vatnið var
að renna út af börmum þess.
fann hann lausn vandámálsins.
Hú-n var á þá leið, að ef gull-
moli, af sömu þyngd og kórón-
an, væri settur ofan í ílát,
fullt af vatni, og vatnið, sem út
af flyti, síðan mælt, en kórónan
þvínæst sett ofan í sama ílát,
er það hefði verið fyllt með
vatni á nýjan leik. og vatnið,
er út af flyti í það skiptið,
einnig mælt, mundi finnast
munurinn á rúmtakinu, hversu
lítill sem hann væri.
Þetta var eitt mesta augna-
blikið á ævi Arkimedesar.
Hann varð svo glaður yfir. því
að hafa leyst vandann (en at-
hugun hans leiddi í ljós, að
gullsmiðurinn hafði engin
brögð haft í frammi), að hann
stökk . upp úr baðkerinu og
hljóp eins og hann stóð — það
er að segja állsnakin —
heimleiðis, og hrópaði svo hátt,
að undir tók í húsunum í kring:.
,,Eureka!“ en það þýðir.,,Eg
hef fundið það!“
Fyrir tilstilli og hvatnirtgu
Hierons konungs vann Arki-
medes og annan eftirminnileg-
an sigur, er hann smíðaði rfa-
skip eftir mælikvarða þeirra
tíma. í því voru veizlusalir,
svalir, hesthús, fiskatjörn,
baðherbergi, ,,Venusmusteri“
og gólfin voru greypt mynd-
um úr Ilionskviðu Hómers, og
af þessu má marka, að hér hef-
ur að heita má verið um fljót-
andi höll að ræða. Risaskip
þetta var síðan sent með gjöf
til Ptolemæusar, konungs
Egypta, en það var kornfarm-
ur, sem nægði til þess að létta
af hungursneyð í landinu.
Önnur uppfinning hans var
eins og hnöttur í laginu og var
hann smíðaður þannig, að þar
var líkt eftir gangi sólar, tungls
og stjarná. Sísero sá grip þenna,
og komst svo að orði
um hann, að þar sæust
kvartilaskipti tunglsins, og
hreyfingar sólar, eins og menn
þekktu þær, og svo nálcvæmar,
að þar mætti jafnvel (á stuttu
tímabili) sjá sól- og tungl-
myrkva. Hefur vatn sennilega
verið notað til þess að hreyfa
tæki þetta.
Meðan þessu fór fram, lifði
Arkimedes eins rólegu og á-
hyggjulausu lífi og nauðsyn-
legt er fyrir stærðfræðing, ef
hann á að geta notið sín. Mestu
athafna hans var ekki krafizt
fyrr en undir lokin, og' þá gerð-
ist einnig harmleikur ævi hans.
Þegar hann var orðinn tæplega
hálf-áttræður, höguðu viðburð-
irnir því þannig, að hann vaið
að ganga fram fyrir skjöldu
sem verjandi fæðingarborgar
sinnar. Þá beitti hann hugviti.
sínu til hins ítrasta til þess að
verja borgina fyrir fjandmönn-
unum.
Það var árið 212 f. Kr. b. og
annað púnverska stríðið stóð
sem hæst. Sýrakúsa lá freist-
andi í slóð rómverska flotans.
Hvers vegna átti ekki að setjast
um borgina? Það varð að ráði.
Fyrir Rómverjum var maður,
sem Marcellus hét, hrokagikkur
mesti, sem taldi, að orðspor
sitt og undirbúningur mundu
nægja til að tryggja honum
skjótan sigur. Traust sitt setti
hann fyrst og fremst á frum-
stæoa, fallbyssu, á háum palli,
ér komið hafði verið fyrir á
átta galeiðum, sem bundnar
höfðu verið saman. Þegar borg-
arbúar sáu hinn mikla flota
nálgast, og hversu vel hann
var búinn, féllust þeim hendur
og langaði þá til að afhenda
Marcellusi borgai'lyklana.
En konungur var á annaii
skoðun. Þegar ófriðarblikuna
dró á loft, hafði hann leitað til
Arkimedesar, og beðið hann að
sjá svo um, að fjandmennirnir
fengjú viðeigandi viðtökur.
Vísindamaðurinn aldni hætti
glímunni við önnur viðfangs-
efni, og bjóst til að taka á
móti Rómverjum. Þegar fjancf-
mennirnir komu, voru stríðs-
vélar hans reiðubúnar. til þess
að veita þeim viðtöku.
Marcellus sigldi skipum sín-
um að borgarmúrunum, þar
sem þeir náðu í sjó fram, og
með því að halda Uppi skæðri
örvadrífú og grjóthríð ætíaði
hann að hrekja verjendurna
af þeim, svo að menn hans gætu
beitt stigum sínum og ráðizt til
uppgöngu. Stigar þessir hvíldu
á galeiðunum, sem bundnar
voru saman síbyrt, og sigldu
sem eitt skip. Þegar galeiðun-
um var siglt þétt að múrunum,
var öðrum enda stiganna lyft
með böndum, sem fest voru í
trissur á siglunum, en þegar
slakað var á, lagðist efi'i endi
stiganna að múrbrúninni.
En á múrunum hafði Arki-
medes komið fýrir stórskota-
liði, sem var svo öflugt, að
ÍRómverjum fannst nóg um,
áður en þeir voru komnir svo
nærri, að þeir gætu sjálfir haf-
■ið skothríðina. Þegar nsér dró,
sáu Rómverjar, að fjölmörg göt
höfðu verið gerð á borgarmúr-
ana, svo að menn féllu fyrir
skotum skyttna, sem þeir gátu
ekki komið auga á, og héldu
uppi skothríðinni án þess að
vera í hættu sjálfir. (Konurnar
í borginni höfðu ekki viljað
láta sitt eftir liggja því að þær
höfðu látið skera hár sitt, svo
að hægt væri að flétta úr þeim
bogastreng'i.)
Borgarbúar beittu einnig
gríðarstórum slöngvum, sem
þreyttu björgum er vógu meira
en fjórðung smálestar, og jók
þetta enn á glundroðann í liði
Rómverja. Ef þeir létu þetta
samt ekki á sig fá, og sigldu
skipum sínum samt alveg að
múrunum, til þess að koma
stigum sínum fyrir, var gildum
,,bómum“ sveiflað út fyrir
múrana, og björg eða stór-
eflis blýklumpar látnir falla
ofan á stigana eða skipin sjálf,
svo að þau urðu fyrir miklu.
tjóni. ■ .
Gríðartraustum hegrum var
einnig sveiflað út yfir múrana,
en úr þeim var kjöftum mikl-
um rennt ofan að skipum Róm-
verja, þeir iátnir ná taki á
skipunum og þeim síðan lyít,
unz þau stóðu næstum upp á
endann. Þá var skyndilega
slakað á kjöftunúm, svo að
skipið hrataði í sjóinn aftur og
brotnaði eða hvolfdi.
Ofsahræðsla greip um sig
meða-1 rómversku hersveitanna.
Þær þurftu ekki annað en að
sjá spýtu standa út yfir múrana
eða kaðalsspotta lafa niður
með þeim, tíl þess að umhverf-
ast af skelfingu og snúa frá.
En Rómverjar sóttu einnig
að borginni á landi, og voru
þær hersveitir undir stjórn
Appiusar Claudiusar. Þeim
vegnaði ekki betur en hinum.
,,Stórskotalið“ Arkimedesar
vann þeim einnig mikið tjón.
Marcellus reýndi fyrst að
hvetja lið sitt'til þess að halda
sókninni áfram með því að
hæða menn fyrir hugleysi
þeirra, en það bar ekki árang-
ur. Hann komst loks að þeirri
niðurstöðu, að hyggilegast
mundi að fara sér hægt, svo
að hann gaf skipun um, að
undan skyldi haldið, en lét þó
svo sem hann léti undan síga
til fyrir fram ákveðinna stöðva.
Gerði hann sér nú engar vonir
um, að hægt væri að íaka
borgina með áhlaupi, úr því aö
varnir voru svo öflugar, sem
raun bar vitni. Hann afréð að
bíða átekta og hugleiddi mögu-
leikaiia á að svelta borgarbúa.
til hlýðni.
Þrjú ár liðu. Arkimedes
starfaði sýknt og heilagt að því
að finna upp ný vopn, sem gætu
komið f jandmönnunum á óvart,
ef þeir létu aftur til skara
skríða. Eitt hið helzta þeirra
voru speg'lar, sem áttu að safna
geislum sólarinnar í brenm-
depil, svo að hægt væri að
kveikja í skipum fjandmann-
anna, er geislunum væri beint
að þeim.
Þessi uppfinning var þó
Engan þarf að undra, þótt Rómverjar hafi skelfzt, þegar
Sýrakúsu-búar beittu vígvélum þeim, sem Arkhnedes fann upp
til þess að verja borgina.