Morgunblaðið - 25.02.1958, Blaðsíða 13

Þriðjudagur 25. febr. 1958
MORCUISBLAÐIÐ
13
B_ÓKAÞÁTJ_UR_i
* Andlit í spegli *
dropans
Thor Vilhjálmsson. Andlit í
spegli dropans. 201 bls. —
Helgafell, Reykjavík 1957.
THOR Vilhjálmsson er sérkenni-
legasti stílistinn meðal ungra
íslenzkra prósahöfunda, en því
verður ekki neitað, að stíll hans
er æði oft tilgerðarlegur og há-
stemmdur, og að hann minnir
ósjaldan helzti mikið á stílbrögð
annars sérkennilegs höfundar.
Um það geta varla v^rið mjög
skiptar skoðanir, að stílbrellur
eiga rétt á sér innan ákveðinna
takmarka og gegna oft því mikil-
væga hlutverki að sýna lesand-
anum hversdagslega og jafnvel
„ómerkilega“ hluti í alveg nýju
og óvæntu ljósi, þannig að þeir
fá ferska merkingu. Þetta hefur
Halldór Laxness sýnt svo ekki
verður um deilt, en hann hefur
jafnframt gefið ungum höfund-
um viðsjárvert fordæmi með
stílnostri sínu, því stíltöfrar hans
geta gengið svo í augun á ung-
um höfundi, að stíllinn verði
honum eitt og allt, en efnið
skipti minna máli.
Mér er fullljóst að hér er ég
að gera hættulegan greinarmun
á stíl og efni, því hjá góðum
höfundum verður þetta tvennt
ekki sundur skilið. Hjá Laxness
auka stílbrellurnar fremur en
rýra gildi efnisins. Efnið vex
ekki upp af stílnum, heldur
stíllinn af efninu.
Það verður hins vegar ekki
sagt um alla unga höfunda, sem
lært hafa af honum. Hjá sum-
um þeirra virðist stíllinn vera
á góðri leið með að gleypa efnið.
Ekki svo að skilja, að Thor
Vilhjálmsson stæli beinlínis Lax-
ness eða aðra sérkennilega stíl-
ista, en hann hefur greinilega
orðið fyrir sterkum áhrifum af
þeim og lært margt athyglis-
vert.
Notkun hans á máli og myndr
um er mjög frumleg, en hann er
ekki að sama skapi frumlegt
skáld, þ. e. a. s. hann virðist
skorta sköpunargáfu skáldsins og
á erfitt með að draga upp lif-
andi persónur, enda ekki víst að
það vaki fyrir honum. Þættirnir
í þessari bók eru fremur lauslega
dregnar „skissur" eða svipmynd-
ir, oft magnaðar mikilli orð-
kynngi og einstaklega myndauð-
ugu máli, en það er eins og sjálf
kvika lifsins hafi drukknað í
textanum eða orðið eftir í sál
höfundar. Margir þættirnir minna
einna helzt á ljóð í lausu máli,
líkingarnar eru snjallar og lif-
andi, stemningarnar oft sterkar,
en það vantar alla hreyfingu,
framvindu, dramatís_k tilþrif.
Þetta stafar greinilega að
nokkru leyti af því, hvernig
höfundurinn skrifar. Vinnubrögð
hans minna á málara, hann tek-
ur fyrir einstaka drætti í mynd-
inni og nostrar við þá svo lengi,
að ságan stöðvast. Það verður
ójafnvægi milli smáatriðanna og
myndarinnar í heild. Ég tek af
handahófi dæmi -úr þættinum
„Þrjár konur“, en svipuð dæmi
má finna í flestum þáttum bók-
arinnar. Höfundur er að lýsa
brosi:
„Þegar þetta bros atvikaðist
strengdist efri vörin og þá upp-
lýstist hve mikið hún málaði út
fyrir vör: farðinn utan á virtist
skilja við efnið undir, búningur
og litur skildust sundur, liturinn
óx og varð sjálfstæður, hitt
skrapp saman, þvarr, varð svo
rýrt og óverulegt: næstum ekki
til. Neðri vörin breikkaði, flett-
ist niður undir höku svo sá allt
niður undir tannrætur, vörin var
meir en að hálfu leyti gul að
sjá“.
Þetta er óneitanlega nákvæm
og vel gerð lýsing, en þegar
dvalið er við hvert smáatriði á
þennan hátt, gefur auga leið að
þunginn og spennan fara for-
görðum. Hins vegar má auðvitað
til sanns vegar færa, að ekki sé
til nein formúla um það, hvernig
skrifa skuli sögur, og að þessi
háttur sé jafngóður og hver ann-
ar. A. m. k. er það lítið vafa-
mál að þættir Thors Vilhjálms-
Thor Vilhjálmsson
sonar eru alltént meiri skáldskap
ur en mikið af því rómantíska
sveitalífs- og ástagutli, sem marg
ir vinsælir höfundar sjóða sam-
an í sínum stóru grautarpottum.
Að tveimur lengstu þáttunum
og nokkrum styttri þáttum und-
anteknum finnst mér þessi bók
samt frekar sýnishorn um snjalla
blaðamennsku en listræna sköp-
un skálds. Mér finnst það galli
að hinir ágætu ferðaþættir höf-
undar í Þjóðviljanum skuli ekki
vera hér með, því þeir voru marg-
ir betri en sumt af því sem hér
er boðið upp á.
Thor Vilhjálmsson er óánægð-
ur höfundur í þeim skilningi að
hann virðist oftast sækja inn-
blástur í það sem honum finnst
miður fara. Gagnrýnin er eitt
helzta hreyfiafl hans, og um það
er allt gott að segja. Það er
merki um æskuþrótt og vakandi
skynjun að vera ekki í sátt við
tilveruna. Höfundur sem er sátt-
ur við allt og alla er kominn
á grafarbakkann. Hins vegar er
hverjum höfundi hættulegt að
láta óánægjuna fá algert vaid
yfir sér, þannig að megnið af
því sem hann skrifar verði ein-
litt. Og það er enn hættulegra
að gera óánægjuna að eins kon-
ar grundvallarviðhorfi, sem á
rætur í tilgerð eða sýndar-
mennsku fremur en sannfær-
ingu.
Mér finnst þessa gæta dálítið
í skrifum Thors Vilhjálmssonar,
þótt það sé engan veginn algild
regla. Hann hefur ríka tilhneig-
ingu til að dvelja við þærpersón-
ur og þau fyrirbrigði sem fara
mest í taugarnar á honum, og
það er einkennilegt að honum
tekst oft betur að gæða lífi
persónurnar, sem hann er fjand-
samlegur, en hinar sem er-u hon-
um meira að skapi.
Ég held það sé engin goðgá að
bera saman þá Thor Vilhjálms-
son og Geir Kristjánsson. Þeir
eiga það sameiginlegt að við-
fangsefni þeirra eru heldur dap-
urleg og viðhorf þeirra mjög
krítísk. Það sem ber á milli er
stíllinn, og þar koma hvað greini-
legast í ljós torfærurnar sem
„innblásinn" stíll getur leitt
menn út í. Geir er einhver vand-
virkasti ungur höfundur sem við
eigum, hnitmiðaður, sparsamur
á orð og einfaldur í beztu merk-
ingu orðsins. Fyrir vikið lifir
fólkið í sögum hans áfram i huga
lesandans að lestri loknúm.
Persónurnar eru skýrar vegna
þess að þær eru dregnar fáum,
einföldum og sterkum dráttum.
Thor fer hina leiðina. Stíll hans
er glæsilegur, hóflaus, marg-
slunginn, og persónurnar hverfa
einhvern veginn i móðu stíltöfr-
anna, verða allt að því auka-
atriði í verkinu.
Að sjálfsögðu eru dálitlar ýkj-
ur í þessum samanburði; ekki
verður því neitað að lifandi
persónum bregður fyrir í þáttum
Thors, en það er bara alltof fá-
títt, finnst mér. Bezta dæmið er
sennilega lengsti þátturinn
„Þeir“. Þar er sögð margræð
saga á nýstárlegan og fagmann-
legan hátt. Ekki vantar að málið
sé myndríkt og heillandi, en það
sem Jyftir þessum þætti yfir
flest annað í bókinni er sú stað-
reynd, að hér tekur höfundur-
inn raunverulega á mannlegu lifi
og sístæðum vandamálum þess
og fjallar um þau með þeim
hætti, að persónurnar fá líf og
sagan öll þennan sérkennilega
tvíleik, sem er mark skáldskap-
ar.
Næstlengsti þátturinn „Þau“ á
það sammerkt við „Þeir“, að þar
er söguþráður og hann mjög ljós,
og þó er þetta eiginlega ekki
saga. Persónurnar verða hér
greinilega aukaatriði. Ég hefði
líklega nefnt þáttinn „Sorgaróð
til holdlegra ásta“ eða eitthvað
í þá áttina. Hann er magnaður
logandi ástríðum og sérkenni-
legri ljóðrænu. Ég held hann lifi
með manni einna lengst af efni
þessarar bókar, þótt persónurnar
séu andlitslausar. Það er stemn-
ingin, „ljóðið", myndauðgin sem
gefur honum líf.
Af styttri þáttum varð „Saga
þar sem ekkert gerist“ mér
minnisstæðust. Þar er á einum
átta síðum dregin upp snjöll
mynd af þremur einstaklingum
sem kafna ekki í stílskrúði.
Aftur á móti skil ég ekki hvaða
erindi þættir eins og „Háttvísi“,
„Annarra manna jússur“ eða
„Eitt skáld“ eiga í þessa bók. Þeir
eru lítið annað en flatneskja þar
sem tilgerðin bjargar ekki einu
sinni gríninu.
Margir þættirnir virðast einna
helzt vera stilæfingar, og er
margt vel um þær. Höfundurinn
er alla jafna sætkenndur af
töfrum stílsins og lætur gamm-
inn geysa, stundum í súrrealísk-
um vangaveltum eins og í „Mán-
inn líður“ og „Hugleiðing um
geómetríska abstraktsýn“ eða þá
í alla vega hugleiðingum um
hlutskipti mannsins á jörðinni.
Fyrir kemur að maður dragi það
í efa, að höfundur skilji sjálfur
hvað hann vildi sagt hafa með
einstökum setningum eins og t. d.
þessari: „Og skelfdist í fjarska
sínum, snortinn djúpt handan
við höfin sem skilja sundur í tví-
bendingu vitundarinnar" (bls.
60). En slík sparðatínsla er vita-
skuld hégómleg. Hvi skyldi
mönnum ekki vera frjálst að láta
ölvast að hljómi fallegra orða?
Slík fylliriisköst geta a. m. k.
ekki breitt yfir það, að Thor
Vilhjálmsson hefur gott vald á
íslenzkunni, er ótrúlega fundví*
á klárar og sláandi líkingar og
býr stundum til ágæt nýyrði. Satt
bezt að segja, þá heldur maður
áfram að lesa þessa bók, þrátt
fyrir efni hennar, vegna stílsins,
vegna þess að maður er öruggur
um að finna eitthvað nýstárlegt
eða hnyttið á hverri síðu.
Það hefur jafnan þótt nothæf-
ur mælikvai'ði á bók, hvað hún
,skilur eftir að lestri loknum. Mér
var svipað innan brjósts og ég
hefði fengið eitt af þessum leik-
föngum, sem fullorðnir jafnt og
börn hafa gaman af. Þetta er eins
konar kíkir sem maður hristir
til og horfir í, og þá myndast í
honum alls kyns furðulegar og
skemmtilegar myndir. Það er
gaman að hrista hann og sjá all-
ar þessar myndir sem eru hver
annarri kynlegri og skemmti-
legri, en maður man þær ekki
lengi.
Öllum listgreinum er hollt að
eiga menn sem gera tilraunir og
leita sér fanga út fyrir alfara-
leiðir. Tilraunir ungra höfunda
hafa fært út landamæri bók-
menntanna og gefið öðrum höf-
undum meira svigrúm. Af bók
Thors Vilhjálmssonar mega ung-
ir höfundar samt fyrst og fremst
draga einn lærdóm, nefnilega
þann að stílsnilld getur b'einlínis
verið bráðhættuleg skáldskap sé
gáfan ekki hamin og stíllinn lát-
inn vaxa úr efninu.
Frágangur bókarinnar er góð-
ur, villulaus texti og góð prent-
un. Ég fékk hana hefta, svo mér
er ekki kunnugt um bandið.
Sigurður A. Magnússan.
Tilboð óskast
í nokkrar fólksbifreiðir er verða til sýnis fimmtu-
daginn 27. þ.m. kl. 1—3 e.h. að Skúlatúni 4.
Tilboðin verða opnuð í skrifstofu vorri kl. 5 sam*
dag. Nauðsynlegt er að taka fram símanúmer í til-
boði.
Sölunefnd
varnarliðselgna.
Dansk-íslenzka félagið
T alnahappdrœtti
(Andespil
verður haldið í Tjarnarcafé, fimmtudaginn 27. febr.
kl. 8.00 e.h.— Dansað til kl. 1.00.
Stærsti vinningurinn er: FARSEÐILL á fyrsta far-
rými með Dr. Alexandrine til Kaupinannahafnar og
heiin aftur.
Aðgöngumiðar fyrir félagsmenn og gesti þeirra
eru seldir í Ingólfs-Apóteki.