Morgunblaðið - 10.04.1958, Blaðsíða 11

Fimmtudagur 10. apríl 1958
MORCUNBLAÐIÐ
11
Magnús Jónsson, próressor, fyrrv. ráðherra
Kveðja trá formanni
Sjálfsfœðisflokksins
E K KI man ég hvenær ég sá
Magnús Jónsson fyrst. En ég man
hvar það var og með hverjum
hann var. Hann kom gangandi
af Laufásveginum og niður Bók-
hlöðustíginn. Með honum var ung
og bráðfalleg stúlka. Þau leidd-
ust. Mér varð starsýnt á þau,
sýndist sem þau væru hvort við
annars hæfi. Þau voru víst ný-
gift þá, Bennie Lárusdóttir og
Magnús Jónsson, og sýndust
ósköp hrifin hvort af öðru, eins
og líka allir, sem sáu þau og þeim
kynntust, hlutu að verða af þeim
báðum.
Eftir þetta missti ég sjónar á
Magnúsi um nokkurt árabil.
Ætla eg þess vegna, að myndin
sé frá sumrinu 1912, en þá
snemma sumars giftust þau
Bennie og Magnús, en fóru síðan
þetta sama sumár vestur um haf.
Þar gegndi Magnús preststarfi ís-
lendingasafnaðarins í Garðar í
Norður-Dakota í þi jú ár, en kom
þá heim til að þjóna söfnuðinum
á ísafirði.
Ekki lágu leiðir okkar saman
þessi árin né hin næstu þar á
eftir, enda þjónaði hann Guði en
ég Mammoni. Hann var þá þegar
mikill klerkur, en ég allur í sjáv-
arútveginum. *
Þó rekur mig minni til, að styr
stæði um hann á árinu 1917. Var
hann þá um haustið skipaður
dósent við Háskóla íslands. Var
Magnús löngum kenndur við það
embætti og kallaður „Magnús
dósent“, eftir að hann var orðinn
bæði doktor og prófessor í guð-
fræði, þingmaður og formaður í
mörgum helztu nefndum og ráð-
um þjóðarinnar. Ástæðan til
þessa var áreiðanlega sú, að
Magnús Jónsson varð f^rst þjóð-
kunnur í sambandi við skipan
hans í þetta embætti, en um það
keppti hann við tvo unga gáfu-
menn, sem báðir urðu öllum ís-
lendingum kunnir, þá Tryggva
heitinn Þórhallsson, síðar for-
sætisráðherra, og biskupinn yfir
íslandi, herra Ásmund Guð-
mundsson. Bar Magnús sigurorð
af báðum og þótti það afrek ekki
lítið.
Leið nú fram til haustsins 1920.
Ég hafði þá sogazt út í stjórn-
málin og lent á lista Jóns Þor-
lákssonar sem þriðji maður, en
Einar skáld Kvaran sat á milli
okkar. Skyldu þá hinn 5. febrúar
1921 kosnir listakosningum þrír
þingmenn fyrir höfuðstaðinn.
Skaut þá upp á sviði stjórnmál-
anna, fyrir atbeina Jakobs Möll-
ers, nýju nafni, Magnúsi Jóns-
syni, dósent, og var hann efstur
á svonefndum Vísislista. Er ekki
að orðlengja það, að þegar á
kosningabaráttuna leið, skein
þessi nýja stjarna svo skært, að
ljós þjóðkunnra manna á svcr-
nefndum Dodda-lista, sem naut
stuðnings slíkra þingskörunga
sem Benedikts Sveinssonar,
Bjarna frá Vogi og Sigurðar
Eggerz, sáust ekki af nægjanlega
mörgum. Fékk sá listi engan
mann kjörinn, en hinir þrír list-
arnir einn mann hver, þá Jón
Þorláksson, Magnús Jónsson og
Jón Baldvinsson. Bættust þar
Alþingi í senn þrír menn, sem
allir urðu miklir gagnsmenn á
vettvangi íslenzkra þjóðmála og
gátu sér þar meiri orðstír en flest
ir samtíðarmenn þeirra.
Margar á ég minningarnar frá
þessum fyrstu fundum okkar
Magnúsar Jónssonar og allar góð-
ar. ^Hann var þá þegar mikill
skylmingamaður, ágætlega máli
farinn, ræður hans óvenjumynd-
auðugar, fjörlegar og skemmti-
legar og sindrandi af snjöllum
samlíkingum. Sjálfur var maður-
inn fríður, gervilegur og aðlað-
andi. Komu þar strax í ljós flest
ir mestu kostir Magnúsar á
þessu sviði, þótt þeir að sönnu
færu vaxandi við æfinguna, auk
þess sem síðar bættust við djúp-
stæð málefnaþekking og mikil
rökfesta.
Er tæplega ofmælt, að Magnús
Jónsson átti ákaflega mikinn per-
sónulegan þátt í sigri lista síns,
þótt óréttmætt sé að gleyma þar
hlut annarra, og þá fyrst og
fremst Jakobs Möllers og blaðs
hans, Vísis.
Þetta var fyrsta viðkynning
okkar Magnúsar Jónssonar og
fyrsta framboð okkar beggja,
þótt mitt væri raunar aðeins til
málamynda. Fyrir því er margt.
sem þá bar við, ríkt í huga mín-
um þessa dagana. Ég vissi þá
auðvitað ekki hve langt og náið
samstarf og vinátta beið okkar
Magnúsar. En ég er þakklátur
fyrir, að sú mynd, sem ég á af
honum sem andstæðing, sýnir
líka drengilegan og skemmtilegan
gáfumann.
Ekki leið á löngu, eftir að þeir
keppinautarnir Jón Þorláksson
og Magnús Jónsson komu á þing,
að störf þeirra og skoðanir færðu
þá nær hvor öðrum. Og upp úr
haustkosningunum 1923 stofnuðu
þeir og margir aðrir þjóðkunnir
menn íhaldsflokkinn, undir for-
ustu hins mikla þingskörungs
Jóns Þorlákssonar. Tókst þá náið
samstarf með þessum ágætu
mönnum, sem hélzt þar til Jón
hætti þingmennsku 1933, og vin-
átta, sem hélzt ævilangt. Voru
þeir að sönnu menn um margt
ólíkir, en svipaðra skoðana í
flestum höfuðefnum og féll þvi
samstarfið vel, enda höfðu þeir
miklar mætur hvor á öðrum. Var
svipað að segja um samband og
samstarf Magnúsar Jónssonar við
hinn aðalforingja flokks okkar
þessi árin', Magnús heitinn Guð-
mundsson, en þeir nafnarnir
voru einlægir vinir og nánir sam-
starfsmenn meðan báðir lifðu.
Var Magnús Jónsson raunar
hvers manns hugljúfi í þingflokki
sínum og naut þar slíkra virð-
inga, að hann var meðal þeirra,
sem hvað oftast voru settir til að
rannsaka og ráða fram úr vanda-
sömustu viðfangsefnum og þótti
oftast vel takast.
Þann aldarfjórðung, sem
Magnús Jónsson sat á Alþingi,
var hann jafnan um margt meðal
fremstu þingmannanna. Hann
var vinnuþjarkur, sem allt sýnd-
ist liggja opið fyrir, ágætlega
máli farinn, svo sem áður segir,
rökvís og áheyrilegur og hug-
kvæmur, en skki alltaf fullkom-
lega eins áhrifaríkur og gáfur
hans stóðu til, og skorti hann þó
ekki skapið. Hygg ég, að eitthvað
hafi það dregið úr áhrifamætti
hans, að enda þótt hann stundum
væri flugmælskur og eldheitur og
logandi, brá hann oft fyrir sig
háðbrosi í stað hnefans, glotti
þar sem hneykslan og harka
hæfðu betur. En um þetta sem
annað sýndist sjálfsagt sitt hverj-
um og verður hver og einn að
þjóna eðli sínu en ekki annarra
í þessum efnum, sem öðrum. Er
og ekki ólíklegt, að slíkur burða-
maður sem Magnús Jónsson var,
hefði eignazt einhverja fjand-
menn, ef hann hefði ekki stillt
skap sitt, en það hygg ég, að
hann hafi héðan farið sáttur við
Guð og menn og að honum fylgi
vinarhugur margra, en óvild
einskis manns.
Ég get að sjálfsögðu ekki rakið
stjórnmálasögu Magnúsar Jóns-
sonar í þessari stuttu blaðagrein.
Sjálfur skrifaði hann sögu stjórn-
málanna, einkum þingsöguna, um
nokkurt árabil í tímarit sitt,
Stefni, og nýverið gaf hann út
bók um störf Sjálfstæðisflokks-
ins fram til 1940. Þar talaði sá,
sem þekkinguna hafði og jafnan
vildi hafa það, sem sannara
reyndist. Mér þótti sú bók að
sönnu helzt til bragðdauf og
fremur saga þess, sem ekki gerð-
ist, en hins, sem gerðist. Á ég
þar við, að Sjálfstæðisflokkurinn
var lengst af þau árin í stjórnar-
andstöðu. Samt gerðist margt,
sem miklu skipti, fróðlegt, merki-
legt og sögulegt einnig þau árin
og flest óskjalfest. Enginn var
jafnfær Magnúsi Jónssyni til að
segja þá sögu, svo stálminnugur
og ritfær, sem hann var. Hann
gerði það ekki. Sennilega gleym-
ist flest af því. Ég sagði við hann
eitthvað á þá leið, að sögu hans
lyki einmitt, þegar afrekasaga
Sjálfstæðisflokksins byrjaði. —
Þetta var að sönnu ofmælt, en
mig langaði til þess, að hann
héldi sögunni áfram. En hann var
þá tekinn til við „Landshöfðingja
tímabilið" og varð þess vegr.a
ekki við ósk minni. Honum entist
aðeins aldur til að ljúka því. Fór
því hér sem oftar betur á, að
hann réði en ég.
Magnús lét mikið til sín taka
um flest stærri stjórnmálin og
mörg hinna smærri. Hann hefur
því sjálfur spunnið ekki veiga-
lítinn þátt í sögunni, sem hann
skrifaði um flokkinn og einnig
stjóri í Reykjavík, en hættur
þingmennsku, og báðum hann að
taka að sér forsætisráðherra-
embættið, ef við sigruðum við
kosningarnar. Tók Jón Þorláks-
son þessu fálega, en við sóttum
því fastar að og rökstuddum okk-
ar mál m. a. með því, að ef við
sigruðum, mætti ekki sízt rekja
sigurinn til þess trausts, sem fjar-
málavizka Jóns Þorlákssonar
hefði aflað flokknum. Kom loks
þar, að Jón Þorláksson gaf vil-
yrði um að taka þetta að sér um
stuttan tíma. En mig minnir, að
við Magnús Jónsson ákvæðum að
halda því leyndu af ótta við
fylgistap í Reykjavík, ef það vitn
aðist, að Reykvíkingar ættu á
hættu að missa hinn mikilhæfa
borgarstjóra, ef við sigruðum. Til
þessa kom þó ekki, svo sem að
framan greinir.
Þá var Magnús Jónsson meðal
þeirra, sem helzt kom til tals, að
flokkurinn fæli ráðherradóm,
þegar hann féllst á að ganga til
hmm, sem óskrifuð er. En stjórn-
málasaga hans sjálfs er í fæstum
orðum sú, að hann átti sinn þátt,
og hann oft mikinn, í flestu því
merkasta, sem Sjálfstæðisflokk-
urinn aðhafðist.
Magnús Jónsson var alla sína
þingmannstíð meðal dugmestu
baráttumanna flokksins, utan
þings sem innan. Tók hann um
langt skeið meiri þátt en flestir
flokksbræður hans í opinberum
fundarhöldum um land allt, en þá
tíðkuðust lengst af sameiginlegir
rökræðu- að ég ekki segi rifrildis-
fundir helztu leiðtoga stjórnmála
flokkanna. Þótti þá lítið til koma,
ef ekki var deilt af eldmóði í að
minnsta kosti 6—12 klukkustund-
ir og stundum lengur. Og sá lið-
léttingur, sem ekki kunni jafnt
að bregða atgeirnum sem að bera
fyrir sig skjöldinn. Mátti þá eng-
inn öðrum hlífa. Minnir mig, að
Magnús Jónsson tæki þátt í 40—
50 slíkum fundahöldum á einu og
sama ári, en það var fyrir lands-
kjörið vorið 1930, og þótti hann
með afbrigðum sigursæll. Vann
þá Sjálfstæðisflokkurinn einn
sinn eftirminnilegasta sigur, enda
frambjóðendurnir þau Pétur
Magnússon og Guðrún Lárusdótt-
ir. —
Sjálfstæðisfiokkurinn hafði rök
studda ástæðu til að ætla, að það
yrði hans hlutskipti að mynda
ríkisstjórn að afloknum kosning-
unum 1934. Var þá fastráðið, að
Magnús Jónsson yrði einn af ráð-
herrunum, enda þá verið lengi í
fremstu víglínu flokksins. Þetta
fór þó öðru vísi en ætlað var.
Lágu til þess ýmsar ástæður, sem
hér skulu ekki raktar.
Til fróðleiks get ég þess, að
nokkru fyrir kjördag fórum við
Magnús Jónsson á fund Jóns Þor-
lákssonar, sem þá var borgar-
samstarfs við Framsóknarflokk-
inn og Alþýðuflokkinn 1939. At-
vik lágu þó til, að aðrir urðu fyr-
ir valinu og lét Magnús Jónsson
sér það vel líka.
Þegar Sjálfstæðisflokkurinn
myndaði stjórn vorið 1942, varð
Magnús Jónsson atvinnumálaráð
herra. Sjálfur lýsti hann nýverið
í viðtali við blaðamann þessum
stutta ráðherradómi sínum þann-
ig:
„Já, ég var einu sinni ráðherra
í 8 mánuði. Það eru víst óróleg-
ustu ráðherradagar, sem nokkur
lifandi maður hefur átt á íslandi.
Þá voru tvennar kosningar og
þrjú þing o. s. frv.“
Þetta er rétt, svo langt sem
það nær, og að því leyti tæm-
andi, að hinum hugkvæma fram-
faramanni gafst of lítið færi á að
sanna ráðherrahæfni sína. En
hann átti þó þá mjög mikinn þátt
í því, að lýðræðinu í landinu
tókst að sækja nokkurn hluta
réttar síns, þótt of lítill væri þá
og óviðunandi nú, í hendur gam-
allar, úreltrar og ranglátrar kjör-
dæmaskipunar. Og enn skeði það
í hans ráðherratíð, er síðar mun
talið ekki ómerkara en kjördæma
breytingin, en það er, að enda
þótt þeir, sem förinni stýrðu síð-
asta áfangann að endurreisn hins
íslenzka lýðveldis, yrðu að láta
undan síga fyrir tilmælum Roose-
velts Bandaríkjaforseta, og hætta
við að endurreisa lýðveldið þar
til eftir árslok 1943, þá féllust
þeir þó ekki á þau málalok, fyrr
en stjórn Bandaríkjanna hafði
lýst yfir í nótuskiptum við ríkis
stjórn íslands haustið 1942, að
þetta stærsta lýðveldi veraldar-
innar sæi engar misfellur á ís-
lenzka lýðveldinu, þ. e. a. s. upp-
sögn sambandslagasamningsins
og niðurfelling konungdæmis
Danakonungs á íslandi eftir árs-
lok 1943. Var þetta fyrsta yfir-
lýsing annarra ríkja um þessi
mikilsvarðandi efni.
Það hafa stundum skeð færri
stórviðburðir á íslandi síðustu ár-
in á átta mánuðum en í stjórnar-
tíð Magnúsar Jónssonar, og hafa
þessi ár þó verið söguríkt tímabil
í stuttri blaðagrein vtrð ég að
láta hér staðar numið um hinn
merka stjórnmálaferil Magnúsar
Jónssonar. En á flest önnur störf
hans ber ég minna skyn en marg-
ur annar, og munu e. t. v. ein-
hverjir þeirra frá segja nú, en
betur þó, er fram líða stundir,
jafnt um stjórnmálin sem allt
annað ævistarf þessa merka
manns.
Verður það án efa girnilegt
viðfangsefni þeim, sem kann að
fara með ljós og lit, að mála
glæsilega mynd mannsins, sem
var prófessor og heiðursdoktor í
guðfræði í áratugi, dáður af læri-
sveinum sínum og þeim öllum
ógleymanlegur, frábær kenni-
maður og prédikari, flugmælsk-
ur, aðsópsmikill og áhrifaríkur
þingmaður höfuðstaðarins í ald-
arfjórðung, sem jafnan átti sæti
í ýmsum aðalnefndum Alþingis,
ráðherra á miklu umrótatíma-
bili, miðstjórnar- og flokksráðs-
maður í stærsta stjórnmálaflokki
landsins í nær þrjá áratugi,
bankaráðsmaður þjóðbankans um
áratuga skeið og lengi formaður
þess, formaður útvarpsráðs, for-
maður valdamesta ráðs, sem
starfað hefur á íslandi, Fjárhags-
ráðsins, allt frá upphafi og þar til
það var lagt niður, og er þá ena
mjög margt ótalið þýðingarmik-
illa starfa Magnúsar Jónssonar á
opinberum vettvangi.
Auk þessa einn mikilvirkasti
og mikilsvirtasti rithöfundur og
sagnfræðingur þjóðarinnar, sem
samdi a. m. k. 13 eða 14 merkar
bækur, sem út hafa verið gefnar,
og er þá sú ótalin, sem síðust var
og kannske mest, en það er hið
gagnmerka sagnfræðirit hans um
landshöfðingjatímabilið, en fyrra
bindi þess kom út í fyrra á veg-
um Menningarsjóðs, 500 blaðsíð-
ur að stærð, en á hið síðara lagði
hann síðustu hönd á banabeði.
Ennfremur samdi hann margar
óprentaðar kennslubækur í guð-
fræði, þúsundir styttri ritgerða
og blaðagreina og var loks um
dagana ritstjóri og aðalhöfundur
að minnsta kosti fjögurra merkra
og stórra tímarita.
Við þetta má bæta því að hann
var listrænn tómstundamálari,
söngvinn og inúsíkalskur og elsk-
ur að flestum listum, mikill að
vallarsýn og allur hinn höfðing-
legasti ásýndar, kurteis gleði-
maður og alvörugefinn atorku-
maður og berserkur til allrar
vinnu.
Þetta eru stóru drættirnir i
mynd Magnúsar Jónssonar. Lýs-
ing, sem fellur aðeins að einum
íslending sinnar samtíðar og er
sönn svo langt sem hún nær, en
hvergi tæmandi. Lýsing, sem hæf
ir þeim einum, sem langt gnæfir
yfir fjöldann um flest og um
fjölhæfar gáfur á tæplega marga
jafnoka meðal íslenzkra samtíð-
armanna.
Og nú er þessi maður dáinn.
En hann er ekki horfinn og raun-
ar ekki heldur dáinn. Því hann
mun lifa, þótt hann deyi, líka
meðal þeirra, sem ekki trúa á
annað líf. Við, sem þekktum
hann, gleymum honum ekki. Til
þess stendur hann okkur of lif-
andi fyrir hugskotssjónum. Og
komandi kynslóðir munu kynn-
ast honum í sögu landsins, en
mest þó og bezt í merkustu rit-
um hans sjálfs, en þau verða
langlíf.
Mig langar ekki til að kveðja
þennan vin minn og nána sam-
starfsmann um meira en þriggja
áratuga skeið, með oflofi. Hann
sagði að vísu við mig sjötugur,
þegar flest helztu blöð landsins
kepptust við að hylla hann:
„Hverjum þykir ekki lofið gott?“
En ég er viss um, að honura
myndi mislíka, ef ég segði um
hann meira en ég meina, svo gott
sem var í okkar löngu vináttu.
Og ekki kann ég við að fjölyrða
um það, sem ég þóttist sjá í
Frh. á bls. 12.