Morgunblaðið - 07.05.1958, Blaðsíða 11

Miðvikudagur 7. maí 1958
M n R r. T' \ r* r
11
Dr. Matthías Jónasson:
Mittisskýlan
Hugleiðingar um Roðasteininn og prentfrelsið
i.
1 FRÁSÖGN Gamla testamentis-
ins um syndafallið er fólgin ein
djúpfærasta skýring á mannlegri
verund. Hún er beint framhald
sköpunarsögunnar. Sköpun
heimsins er ekki lokið, fyrr en
maðurinn er kominn til sjálfs sín
í syndinni. Hinn nafnlausi spek-
ingur, sem endur fyrir löngu
reyndi að skýra fyrir sér tilorðn-
ingu mannsins, bregður skæru
ljósi yfir tvo þætti í verund hans:
þekkingarþrána, sem ekki sættir
sig við guðlega takmörkun, en
seilist yfir dauðann til vizkunn-
ar, og blygðunarkenndina, sem
vex af þeirri vitund manns, að
hann hefir vald.yfir líkamshvöt-
um sínum, getur staðið gegn
þeim, leikið með þær.
I syndafallinu leysist maður-
inn úr álagafjötrum dýrseðlisins.
Hann öðlast vit og frjálsan vilja,
hann brýtur þær skorður, sem
eðlisávísunin setur. Engri lífveru
annarri varð þessa auðið. Mað-
urinn einn hætti sér út á veg-
leysur frelsisins. Þar vaknar í-
hygli hans og beinist að honum
sjálfum. Einn allra lífvera finn-
ur hann að hann er nakinn og
hann kennir blygðunar. Saga
manns og menningar hefst a
fíkjuviðarblaðinu.
Við tilkomu andans varð mað-
urinn fær um að greina milli
góðs og ills. Og andinn gerbreytti
allri verund hans, síðan er hann
engu dýri líkur. Jafnvel líkams-
eðlið, sem manni og dýri er sam-
eiginlegt, öðlast í verund manns-
ins aðra og æðri þýðingu, af því
að andinn gegnlýsir það. Af þeim
sökum er kynhvötin aðeins yfir-
borðssamkenni manns og dýrs.
Dýrið er á valdi hennar, þjónar
henni í blindni, því er ekki gefið
að taka afstöðu til hennar. Hja
því er hún einber líkamshvöt.
Mannsandinn aftur á móti hefur
kynhvötina á æðra stig, hún
samþættist sálarlífi hans, verð-
ur hugást. Þannig leysist maður-
inn úr viðjum líkamshvatarinnar,
ræður yfir henni, setur full-
nægingu hennar ákveðið form,
sem ekki er"í samræmi við lík-
amshvötina eina, heldur við
mannlega verund í heild.
Yfir ástsnauðum kynmökum
dýra hvílir engin leynd, en kyn-
mök karls og konu gerast í ein-
rúmi.
Þessum reginmun í atferli veld-
ur afstaða andans. Maðurinn veit
um vald sitt yfir kynhvötinni,
dýrið er á valdi hennar. Það
leiðir til villu að misskilja þenn-
an mun. „Meðan önnur spendýr
fullnægja eðli sínu af því lát-
leysi, sem jafnan fylgir sjálf-
sögðum hlutum, stendur maður
inn í sífelldu pukri og stíma-
braki með sjálfan sig“.
1 þessum orðum Jóhannesar úr
Kötlum (Roðasteinninn og rit-
frelsið, bls. 9) felst nokkur á-
fellisdómur um þá leynd, sem
mannleg kynhvöt er umvafin.
Hann hvílir þó á röngum for-
sendum. Aðeins ef við gleymum
því, að öll verund manns er gegn-
lýst af andanum, getum við kraf-
izt þess, að kynmök karls og konu
gerist með sama einfaldleik og hjá
’dýrum og að af þeim skuli svipt
allri leynd. Formælendur slíkr-
ar kröfu eru einmitt „að sund-
urgreina líkama og sál“ (bls. 11),
hvort sem þeirri sundurgreiningu
fylgir siðgæðislegt mat eða ekki.
En maðurinn er heild, órjúfan-
lega samslungin af efni og anda.
Þess vegna geta kynmök karls
og konu ekki verið líkamleg ein-
göngu né heldur orðið jafn lát-
laus og sjálfsögð og hjá dýrinu.
Sú er þrautalending lítilla
skálda að krydda með misna-
kvæmum lýsingum á kynmökum
manna texta, sem þeim tókst ekki
að blása listrænu lífi í. Kjósa
nú æ fleiri léttan brimróður í
þá vör í stað þess að freista
vandameiri lendinga. Að því ráði
hvarf Agnar Mykle í bók sinni
„Sangen om den röde rubin“,
sem síðastliðið ár olli allmiklum
deilum í Noregi, svo að vakið
hafa bergmál hér heima. En í
nefndum bæklingi sínum leitast
Jóhannes úr Kötlum við að halda
skildi fyrir Mykle.
„Söngurinn um roðasteininn“
er ekki mikið listaverk. Stíllinn
ber víða viðvaningsblæ, ofhlað-
inn og reikull, afbragðsgóður á
köflum, en hrapar víða niður í
frumstætt mas. Meginefni bókar,
lýsing á lífi ungs stúdents einn
skólavetur, er þurrt og langdreg-
ið, frásögnin vænglama á köflum.
öllu ljósi er beint að söguhetj-
unni, en hún er klofin að eðli,
haldin væminni tilfinningasýki
gagnvart sjálfri sér, en gróf og
kaldrifjuð gagnvart öðrum. Lik-
amlegu lífi Asks er lýst nákvæm-
lega, t. d. matgræðgi hans, iðra-
kveisu og dvöl hans á salernmu,
en hinn sálræni og sér í lagi
hinn listræni þáttur í eðli hans
verður óskýrari og undir sógu-
lok, þegar reynir á að lýsa sterkri
tilfinningu ,missir höfundur tök-
in á persónu sinni og lesandinn
verður að kyngja undrinu gamla,
að Sálus verði Pálus á yfirskil-
vitlegan hátt.
Ef hér væri upp talið efni bók-
arinnar, hefði hún vakið litla at-
hygli. Góðviljaðir ritdómendur
myndu hafa talað um hæfileika,
sem ekki nytu sín enn þá að
fullu, óskað höfundi vaxandi
þroska og að sama skapi vax-
andi frama í listinni. Doffen og
aðrir beztu kaflar bókarinnar
sýndu, hvað höfundurinn gæti,
ef hann gerði nægilega strangar
kröfur til sjálfs sín. í stuttu
máli: Góðlátlegt mas um mis-
heppnað verk.
En Roðasteinninn hefir sinn
sérstæða ljóma: kynlífslýsing-
arnar. Þær hafa vakið almenna
athygli á bókinni. Mykle flettir
ofan af kynlífsatferli söguhetj-
unnar Asks, svo að yfir því hvíl-
ir engin dul. Lýsingarnar eru
grófar og lostafengnar, í flatyrð-
um og frumstæðum, ólistrænum
endurtekningum, t. d. minnir of-
notkun orðsins „og“ á masfengn-
ar ritsmíðar skólakrakka. Þetta
póetiska orð kemur fimmtíu
sinnum fyrir í fyrstu lýsingunni!
Þegar Mykle byrjar að lýsa kyn-
mökum, formyrkvast sjónarmið
listarinnar fyrir ofurmagni efn-
isins. Því verða kynlífslýsingarn-
ar lökustu kaflar bókarinnar.
Auðvitað dingla þær ekki í
lausu lofti, heldur spretta fram
úr reikulli, andstæðufullri lífs-
skoðun höfundarins. Hann lítur
á sig sem stríðsmann gegn
römmu afturhaldi og setur of-
stæki gegn hamremmi. Allt frá
lögmálssetningu Móse hefir
mannkyninu verið boðað siðgæði,
sem því reyndist ofvaxið að raun-
hæfa; sá siðgæðisboðskapur er
„meginorsök þess, að síðan líta
allir menn á sig sem dulbúna
glæpamenn, og að flestir neyta
með sætri hefndartilfinningu
hvers minnsta tækifæris, sem
þeim býðst, til þess að dýrka
aðra guði, leggja nafn guðs við
hégóma, vanhelga hvíldardaginn,
svívirða föður sinn og móður,
myrða, drýgja hór, stela, ljúga,
öfunda náungann af húsi hans,
ágirnast asna hans, uxa og þjón
og tæla máka hans til saurlífis
(bls. 53).
í þessum anda lifir og hrærist
söguhetjan; hann mótar skilning
hennar á konunni. Ask orti að
eins eitt kvæði:
Over alle paa Guds jord
hater jeg min egen mor.
Öðrum konum kynnist hann
með því að skoða kynfæri þeirra.
Af öðrum þáttum í eðli þeirra
er hann ósnortinn. Kynfærin
svífa honum stöðugt fyrir hug-
arsjónum, allt minnir hann á þau,
líka hin stóru bláu augu Emblu;
umgjörð þeirra hefir sama lit og
skaut konunnar. Norræn skáld
hafa víða leitað líkinga til að
lýsa augum ástmeyjarinnar, hin-
um „björtu stjörnum kulda og
fyrst gegnum huga þess, enginn
horfir á, hvernig hugsjónin
kveikir fyrsta neistann. Eðli
mannlegs sköpunarmáttar er
leynd. Ef verund manns væri
gagnsæ allra augum, myndi
grósku hennar kala. Því gerist
faðmlag elskenda í einrúmi, að
kynhæfnin er ekki eintóm nautna
lind, hún er sá neisti, sem nýtt
líf kviknar af, tímgunarhvöt, eins
og Jóhannes úr Kötlum nefnir
hana. Mykle kemst aldrei þannig
að orði. Fyrir söguhetju hans er
kynhvötin einber nautnalmd,
um leið og nýtt líf kviknar af
sambandi hans flýr hann ástkonu
sína hræddur.
Frá alda öðli hafa skáldin um-
vafið ástina rómantiskum ljóma,
lofað fegurð og yndisþokka, tign
og tryggð ástmeyjarinnar. En þau
hafa varast að svipta burt þeim
glóðar“, en Mykle mun hafa tek- , , , ., , . ... , _
f. _ ’... . dularhjup, sem hylur likamleg
xzt að hitta a frumlega likingu. ; mök Þau skildu lö t að um
Andspæms kluryrðum kynfæra , leið gú dul er rofin glatast
og samfaralýsmganna stendur
væmin tilfinningasemi
gagnvart sjálfum sér og
Asks
hinni
nýju ást. „Skyndilega, í einu
vetfangi, hafði honum skilizt, að
ástin og dauðinn spinna örlaga-
þráð lífsins. Af því að skilning-
hans á lífinu va» að mestu
vaxinn af skáldsagnalestri, hafði
hann álitið, að ástin væri björt
og létt, dans á blómskrýddu engi.
Nú situr hann og veit, að ástin
er gerfi dauðans (at paa bunden
av kærligheden er döden“, bls.
313).
Þannig glottir lífsleiðinn við
hinum 23 ára stúdent, einmitt
þegar hann þykist hafa fundið
hina sönnu ást.
III.
Mykle hefir ekki tekizt að
gæða samfaralýsingar sínar list-
rænum þokka. Áhrif þeirra eiga
að felast í nektinni. Samt hafa
þau orð fallið, að hér sé hug-
djarfur brautryðjandi að hasla
listinni nýtt svið. Eigum við þá
að vænta þess, að skáld fram-
tíðarinnar keppist um að lýsa
sem nákvæmlegast kynmökum
sögupersónanna? Verður skarp-
skyggni þeirra fyrst og fremst
einbeitt að kynfærunum, á hug-
dirfskuraun þeirra að vera sú,
hvort þeim tekst að draga maga-
beltið af skækjunni?
Hvílík endurlausn hlytu slíkar
bókmenntir að verða æskunni!
Unglingur og ungmær myndu þá
ekki lengur svífa í draumórum
hugásta og tilhugalífs, heldur
gjalda líkamanum það sem líkam
ans er, að fordæmi Asks. Slíkt
ætti þó líklega að vera brota-
minna, þegar söguhetjur skáld-
listarinnar sýna hvert tilbrigði
eins og á tízkusýningu. Nákvæm-
ustu samfaralýsingarnar mætti
svo gefa út í myndskreyttri
antologií. Your pocket manual in
sexual behaviour. Matreiðslubók
kynhvatarinnar.
Eða mun sá tími renna, að
litið verði á þessa fíkn skálds í
billega æsingu sem fráhvarf og
fUítta frá hinum æðri og tor-
leystari viðfangsefnum listar-
innar?
Yfir allri sköpun hvílir dul.
Enginn var sjónarvottur, þegar
maðurinn greindist frá meiði al-
lífsins, enginn mældi hrifningu
skáldsins, þegar kvæðið leiftraði
ástin sem listrænt viðfangsefni.
Yfir kynmökum dýra er engin
dul og þess vegna ekki nein
rómantik. Aðeins mannleg ast
tekur lýriskum töfrum,. en þeir
verða magnlausir um leið og hún
er dregin niður í nakið dýrseðlið
og hætt að virða þá dul, sem
skýlir samförum karls og konu.
IV.
Mykle-deilan í Noregi varð
gífurleg auglýsing fyrir bókina,
sem færði höfundi og útgefarda
stórgróða. Til slíkrar hval-
fjöru fýsir margan. Duglegur út-
gefandi hófst handa, svo að ís-
lenzkur almenningur færi ekki
á mis við þessa forvitnilegu bók.
Jóhannes skáld úr Kötlum sett-
ist við að þýða, og myndi orð-
snilli hans hafa komizt að því
fullkeyptu að snara klámyrðum
Mykles á frambærilega íslenzku.
Sú þolraun fékk þó skjótan endi,
þegar dómsmálaráðuneytið til-
kynnti, að það myndi leita úr-
skurðar dómstólanna, ef gefa ætti
bókina út. Vegna útbreidds mis-
skilnings er ástæða til að leggja
áherzlu á það, að viðvörun dóms-
málaráðuneytisins um væntan-
lega málshöfðun jafngildir ekki
banni. I lýðfrjálsu landi er dóms-
málaráðherra ekki rétthærri aðili
fyrir dömstóli en hver annar
þegn þjóðarinnar. En líklega má
það teljast táknrænt fyrir mat
bókaútgefenda á listrænu gildi
Roðasteinsins, að þeirri áskorun,
sem felst í tilkynningu dóms-
málaráðuneytisins, hefir enn ekki
verið tekið.
Að sjálfsögðu þykir hverjum
frjálshuga manni nærri sér
höggvið, ef ritfrelsið er skert.
Með því væri raskað meginstoð
lýðræðis og menningar. Fyrir rit-
frelsi hafa framsýnustu menn
þjóðanna barizt um aldir, en rit-
skoðun var löngum skjöldur ein-
ræðis og kúgunar. Jóhannes úr
Kötlum mun því mæla fyrir
margra munn, þegar hann fer
bitrum orðum um ritskoðun og
útgáfubann.
En þótt persónufrelsið sé gott,
getur það ekki verið ótakmarkað
í menningarsamfélagi. I hinum
eldlega frelsisboðskap sínum tak-
markar Rousseau einstaklings-
frelsið við réttmæta hagsmuni
annarra. Ritfrelsið er ekki und-
anþegið þessari takmörkun. Hana
leiðir beinlínis af því hlutverki,
sem ritfrelsinu er ætlað í fram-
þróun mennmgarinnar. Svo er
um frelsið á fleiri sviðum. ís-
lendingar háðu miklu harðari
baráttu um verzlunarfrelsið en
um ritfrelsið. Samt myndi enginn
maður krefjast þess í alvöru, að
í verzlunarmálum ríkti algert
frjálsræði einstaklinganna, t. d.
um sölu eitur- og nautnalyfja.
Lágkúruleg fégræðgi getur auð-
veldlega misnotað ótakmarkað.
frjálsræði, hvort sem er um sölu
eiturlyfja eða klámrita og ann-
arra sorprita. Engum heiðarleg-
um rithöfundi er misboðið með
þeim takmörkunum prentfrelsis,
sem leiðir af samfélagsskyldu
allra manna.
Það er að vísu fjarstætt að vilja
setja siðadómstól yfir listinni.
List á sín eigin rök, hún þróast
samkvæmt sínum eigin sérstæðu
lögmálum. Hins vegar er listin
aðeins einn þáttur okkar fjöl-
slungnu menningar og háð þeim
örlögum að vera mannleg verk.
Jafnvel hinum mesta listamanni
tekst ekki að lifa listinni ein-
göngu. Hann er bundinn mann-
legu eðli og mannlegum ófull-
komleika. Listsköpun er því háð,
hversu listamanninum tekst að
hefjast upp úr mannlegum veik-
leika sínum og öðlast ásmegin
listarinnar. Sölugengið sker ekki
úr um þetta. Metsölubækur hafa
oft lítið listagildi. Söluhorfurnar
laumast stundum í penna rithöf-
undarins, lístinni sjálfri til tjóns.
Rithöfundur er á margan veg
háður ólistrænum sjónarmiðum.
Hann á því alls ekki óskorað
sjálfdæmi um það, hvort hann af
ólistrænum hvötum hafi farið út
fyrir þau takmörk sem samfélags
heill og þegnskapur setja ritfrels-
inu. í þeim dómi á setu hver
maður, sem finnur að sínum hlut
til ábyrgðar á framþróun menn-
ingarinnar, þó að dómsorð skálda
muni jafnan þykja mikilvægast.
Ritfrelsið tryggir skáldunum rétt
til að boða skoðanir sínar innan
þeirra takmarka, sem samfélags-
heill setur. Um þann rétt vilja
allir frjálslyndir menn standa
vörð. En skáld, sem misnotar
hann í eigingjörnum tilgangi,
svíkst af verðinum, bregzt köil-
un sinni og stofnar andlegu frelsi
og framþróun menningarinnar i
voða.
Bættar flugsamgöngur brýn
nauðsyn fyrir Yestfirðinga
PATREKSFIRÐI, 3. maí — Þann
1. maí byrjaði sumaráætlun Flug-
félags fslands og verður þá aft-
ur flogið tvisvar í viku hingað
til Patreksfjarðar, á mánudögum
og fimmtudögum. Er það okkur
hér mikið gleðiefni, því satt að
segja bjóst maður við að flug-
samgöngur við Vestfirði myndu
leggjast niður, þar sem þessar
tvær sjóflugvélar, sem enn eru
í förum milli Reykjavíkur og
Vestfjarða, eru orðnar gamlar og
kostnaðarsamar í viðhaldi. Þeg-
ar þessar vélar verða teknar úr
notkun koma ekki sjóflugvélar í
þeirra stað, þar eð þær munu
vera ófáanlegar.
Alþingi samþykkti nýlega til-
lögu þess efnis, að láta fara fram
hið bráðasta rannsókn á því,
hvernig flugsamgöngum við Vest
firði verði bezt fyrir komið. Er
samþykkt þessarar tillögu enn
eitt skref að því marki að búa
landflugvélum öruggar flugbraut
ir hér á Vestfjörðum. Þegar eru
að vísu komnar nokkrar flug-
brautir og fleiri munu fyrirhug-
aðar á þessu ári. Allar flugbraut-
ir eru fremur stuttar, en hafa þó
gert mikið gagn við sjúkraflug.
Hér á Patreksfirði vantar flug-
braut. Sjúkraflugvélin hefur til
þessa lent á sandoddanum við
Sauðlauksdal, og þarf þá að
sæta sjávarföllum. Ennfremur
getur hún lent í Breiðavík og á
tveimur stöðum í Barðastrand-
arhreppi.
Þar sem flugið er orðið mjög
mikilvægt í samgöngum.. nútím-
ans, ríður mjög á fyrir okkur
Vestfirðinga, að þessu máli sé
sem fyrst fyllsti gaumur gefinn,
innan fjórðungsins og hjá við-
komandi aðilum í Reykjavík. Ef
ekkert verður að gert, drögumst
við fljótlega aftur úr í sam-
keppni við aðra landshluta, sem
njóta batnandi flugsamgangna.
—Karl.