Morgunblaðið - 06.05.1959, Síða 13

Miðvik'udagur G. mal 1959
MORGUNBLAÐ1Ð
13
Missa Framsóknarmenn áhugann á
hagsmunum strjálbýlisins ef Jbeir verða
kjörnir í stœrri kjördœmum ?
HSutfaUskosningarnar hafa reynzt íslendingum
vel eins og frœndþjóÖum þeirra
Tengsl ]DÍngmannanna v/ð kjósendurna rofna ekki
Úr rœðu Sigurðar Bjarnasonar þm.
Norður - ísfirðinga við I. umrœðu kjör-
dœmamálsins í Efri deild
VIÐ 1. umræðu um kjördæma-
málið í Efri deild flutti Sigurður
Bjarnason þm. Norður-ísfirðinga
ítarlega ræðu um málið. Kakti
hann fyrst þær breytingar, sem
gerðar hafa verið á kjördæma-
skipan landsins allt frá því að
Alþingi var endurreist árið 1845.
Kvað hann þá breytingu, sem nú
væri verið að lögfesta vera 12.
breytinguna, sem gerð hefði ver-
ið.
Hann ræddi síðan núgildandi
kjördæmaskipan og kvað fjarri
sanni að Alþingi væri í dag rétt
mynd af þjóðarviljanum. Enn-
fremur ræddi hann efni bess frv.,
sem nú er verið að lögfesta og
svaraði að lokum ýmsum stað-
hæfingum Framsóknarmanna.
Sigúrður Bjarnason komst síð-
an að orði ó þessa leið:
Ég skal ekki rekja efni þessa
frv. frekar, enda hefur það verið
gert áður. En ég leyfi mér að
benda á það, að ágreiningsatriðin
milli þeirra þriggja flokka, sem
þetta frv. flytja og andstæðinga
málsins, Framsfl., eru nú orðin
miklu færri en þau voru fyrir
tiltölulega skömmum tíma. Flm.
þessa frv. leggja til að tala þm.
verði samtals 60, 49 kjördæma-
kosnir þm. og 11 uppbótarþing-
menn.
Framsókn vill sömu
þingmannatölu
Framsfl. leggur til að þing-
mannatalan verði hin sama og
gert er ráð fyrir í þessu frv. en
vill aðeins hafa uppbótarþing-
sætin einu færra, 10 í stað 11.
Jafnframt leggja Framsóknarm.
til að kjördsémakosnir þm. verði
50. Um þetta atriði er því óþarfi
að deila. í frv. er einnig lagt til,
að þm. Reykjavíkur verði fjölg-
að um 4. Framsóknarmenn leggja
einnig tii að þm. höfuðborgarinn-
ar verði fjölgað um sömu tölu.
Ekki getur þessi fjölgun til höf-
uðborgarinnar því valdið miklum
ágreiningi úr því sem komið er.
I frv. er lagt til að þm. Reykja-
nesskagans verði fjölgað um 3,
upp í 5.
Framsóknarmenn leggja til, að
þessi landshluti fái sömu þing-
mannatölu.
í till. Framsóknarmanna er
ennfremur gert ráð fyrir, að hlut
fallskosningarnar, sem upp voru
teknar í tvímenningskjördæmun-
um árið 1942 haldist.
Hvað er þá orðið eftir af sér-
stöðu Framsóknarflokksins í
þessu máli? Hann vill fjölga þm.
jafnmikið í þéttbýlinu og flm.
þessa frv. leggja til. Hann vill
ennfremur halda hlutfallskosn-
ingunni í tvímenningskjördæm-
unum, og loks lýsir hann því yf-
ir, að hann sé fylgjandi því að
úthlutað verði svo að segja sömu
tölu uppbótarþingsæta og gert er
ráð fyrir í þessu frv.
Hvernig getur Frams.fl. eft-
ir að hafa markað þessa
stefnu, talið þetta frv. fela í
sér stórkostlega réttindaskerð-
ingu fyrir strjálbýlið og þá
fyrst og fremst sveitirnar?
í hverju er sú stórkostlega
hætta fólgin, sem hann sífellt
talar um að nú vofi yfir strjál-
býlinu?
Andstaðan gegn hlut-
fallskosningunum
Það sem eftir stendur af sér-
stöðu Framsfl. er aðeins andstaða
hans gegn hlutfallskosningunum.
En einnig því sjónarmiði sínu
hefur Framsfl. reynzt ótrúr.
Hann leggur til að haldið verði
hlutfallskosningu í Reykjavík
og í tvímenningskjördæmunum,
og upp tekin hlutfallskosning á
Akureyri, þar sem hann leggur
til að 2 þm. verði kjörnir.
Engum getur blandazt hugur
um það, hver er raunveruleg á-
stæða þessarar afstöðu Framsfl:
í Reykjavík og á Akureyri getur
hann haft hag af því, unnið ó
því þingsæti, að kosið sé með
hlutfallskosningu. Og þar vill
Framsfl. hafa hlutfallskosningu.
í öðrum landshlutum og þá fyrst
og fremst einmenningskjördæm-
unum telur hann sig hafa hag
af því að hafa meirihlutakosn-
ingu. Þess vegna er Framsfl. á
móti hlutfallskosningum þar.
Hv. þm. Strandamanna talaði
um það hér á laugardaginn, að
barátta Sjálfstfl. og annarra
flokka, sem þessu máli eru fylgj-
andi, fyrir hlutfallskosningum
um land allt, byggist fyrst og
fremst á pólitískum hagsmunum
þeirra. En hvers vegna vill
Framsfl. hafa hlutfallskosningar
í Rejdijavík og Akureyri en ekki
í öðrum landshlutum? Ætli það
sé ekki vegna þess að hann er að
gæta pólitískra hagsmuna sinna?
En vegna þess að hlutfalls-
kosningarnar eru nú orðnar aðal-
ágreiningsatriðið og ef til vill
eina ágreiningsatriðið í sambandi
við afgreiðslu þessa máls, þykir
mér rétt að rekja lauslega sögu
þeirra hér á landi.
Saga hlutfallskosning-
anna hér á landi
Fyrstu skýrt mótuðu tillögurn-
ar og óskirnar um hlutfallskosn-
ingar hér á landi koma fram í
tímaritsgrein, sem Páll amtmað-
ur Briem ritar árið 1900. Færir
hann þar rök að því, að þetta
kosningaform sé réttlátara og
skynsamlegra en meirihluta-
kosningin og tryggi sérstaklega
rétt minni hlutans til þess að
hafa áhrif á stjórn landsins. Páll
Briem kemst m. a. að orði á
þessa leið í tímaritsgrein sinni,
sem hann áður hafði flutt sem
fyrirlestur:
„Atkvæði hvers kjósenda á að
hafa fullt gildi í hlutfalli við
önnur atkvæði, eigi aðeins er
snertir þann mann, er hann vill
kjósa, heldur og þann flokk er
hann fylgir að málum. Atkvæði
eins kjósenda er ekki betra en
annars".
Næst gerist svo það, að Hann-
es Hafstein flytur á Alþingi árið
1905 frv. um að skipta landinu
í 7 kjördæmi er kjósi 4—6 þm.
með hlutfallskosningu. Vakti
þessi tillaga þegar mikla athygli
og vann sér mikið fylgi. Árið
Si(,\ fiur Bjarnason
1907 flytur Hannes Kafstem
þetta frv. að nýju og munaði
þá minnstu að það næði sam-
þykki á Alþingi.
Margir þjóðþekktir og merkir
stjórnmálamenn lýstu fylgi sínu
við hlutfallskosningarnar og
hina nýju kjördæmaskipun, sem
Hannes Hafstein lagði til að tek-
in yrði upp. Meðal annara komst
hinn merki samvinnufrömuður
og bóndi Pétur Jónsson frá Gaut-
löndum, þm. S-Þingeyinga, að
orði um hlutfallskosningarnar á
þessa leið:
„Fegursta kosninga-
aðferðin‘‘
„Það hafa viðurkennt nálega
allir, sem á þetta mál hafa
minnzt, að hlutfallskosningin er
sú réttlátasta kosning, sú kosn-
ing, sem leyfir flestum skoðun-
um að koma fram á sjónarsviðið
á eðlilegan hátt, ef þær hafa
nokkurt verulegt fylgi í landinu,
í stuttu máli fegursta kosninga-
aðferðin.“
Ólafur Briem, bóndi á Álf-
geirsvöllum, gerðist einnig mik-
ill stuðningsmaður hlutfallskosn-
inganna. Komst hann m. a. að
orði um frv. á þessa leið:
„Andmælendur frv. játa, að
1 grundvallar fyrir því liggi
jálslyndi, réttlæti og hagsýni.
i r þeir segja að ekki sé enn
kiminn tími til að innleiða slík
li. 1 sakir þess, að þjóðin sé þeim
ar ihverf. Ég get ekki séð að
fullgild ástæða sé til þess að
byggja eingöngu á undirtektum
þingmálafunda um þetta mál.
Enda er það ekkert nýstárlegt
að breyta til lögum, eftir því
sem reynslan kennir að bezt
fari“.
Ummæli Þórhalls
biskups
Þórhallur Bjarnarson, bisw.up,
þáv. þm. Borgfirðinga, bar fram
þá brtt. við frv. Hannesar Haf-
steins, að kjördæmin yrðu 4 í
stað 7 og taldi heppilegt að miða
við gömlu fjórðungsskiptin.
Komst hann í því sambandi að
orði á þessa leið:
„Fyrir mér eru góð hlutfalls-
kosningalög hita- og kappsmál,
því þau eru runnin af rót rétt-
lætishugsjónar.“
Hannes Hafstein flutti einnig
glögg rök fyrir réttlæti hlutfalls-
kosninganna, og margir fleiri
ágætir og merkir menn töldu rétt
að taka þetta kosningafyrirkomu
lag upp.
í framhaldi af ummælum þess-
ara manna um hlutfallskosninga-
frv. Hannesar Hafstein, má svo
geta þess, að einn merkasti leið-
togi Framsfl. og skapari hans,
Jónas Jónsson frá Hriflu, hefur
ritað greinar, þar sem hann hef-
ur tekið sterklega undir þessar
till. og talið það íslenzku lýð-
ræði og þingræði til eflingar að
landinu væri skipt í nokkur stór
kjördæmi með hlutfailskosning-
um.
Einnig er þess skemmst að
minnast, að einn af núv. mið-
stjórnarmönnum Framsfl., Gunn-
ar Þórðarson, bóndi í Grænu-
mýrartungu, ritaði fyrir 4 eða
5 árum grein í Tímann, þar sem
hann lagði til að hlutfallskosn-
ing yrði upp tekin um land allt.
Hann lagði aðeins til að kjör-
dæmin yrðu nokkru minni en
gert er ráð fyrir í frv. þessu.
En grein hans byggði á sömu
megin stefnu um nytsemi hlut-
fallskosninganna, eins og fram
kemur í því frv., sem hér liggur
fyrir til umræðu.
Voru þeir ,,fjandmenn
sveitanna“?
Framsóknarmenn reyna nú að
brennimerkja alla þá, sem berj-
ast fyrir hlutfallskosningu í stór-
um kjördæmum og frv. því sem
hér liggur fyrir sem „fjandmenn
sveitanna.“ En treysta þeir sér
til þess að fullyrða, að Pétur á
Gautlöndum, Hannes Hafstein,
Þórhallur biskup, Jónas frá
Hriflu og Gunnar frá Grænu-
mýrartungu hafi byggt tillögur
sínar um hlutfallskosningar um
land allt á illvilja til sveitanna
eða strjálbýlisins yfirleitt?
Hlutfallskosningar til Alþingis
eru fyrst teknar upp árið 1915,
þegar konungkjörið er afnumið
og stjórnarskránni breytt þann-
ig að landskjör 6 þm. er tekið
upp. Þegar þessi breyting var
gerð er ekki annað vitað en að
allir hafi verið sammála um hið
nýja kosningafyrirkomulag. Eng-
ar raddir heyrðust þá um, að
með landskjöri 6 þm. væri verið
að „skerða rétt strjálbýlisins"
eða sýna sveitunum sérstakan
fjandskap. Var þó landið allt
með þessari breytingu að vissu
leyti gert að einu kjördæmi.
Næsti áfangi í sögu hlutfalls-
kosninganna hér á landi er svo
stjórnarskrárbreytingin sem gerð
er árið 1920. Þá er þingmönnum
Reykjavíkur fjölgað upp í 4 og
ákveðið að þeir skuli allir kosn-
ir með hlutfallskosningu. Mér er
ekki kunnugt um að Framsókn-
armenn, sem þá voru orðnir all-
stór flokkur á Alþingi hafi látið
í ljós sérstakan ótta við hlut-
fallskosningarnar yfirleitt, þegar
þessi breyting var gerð. Engin
mótmæli bárust að minnsta
kosti úr hópi þeirra gegn því,
að hlutfallskosning væri tekin
upp í Reykjavík.
Með lögtöku uppbótarþingsæt-
anna 11 1934 er að vissu leyti
gengið lengra á braut hlutfalls-
kosninganna. Þau eru í raun og
veru nýtt form á landskjöri, form
sem tekið er upp til þess að ná
meiri jöfnuði og réttlæti milli
þingflokka. Margir Framsóknar-
menn börðust eins og vitað er
gegn þessari leiðréttingu á kjör-
dæmaskipuninni, sem miðaði að
því að gera Alþ. að réttari mynd
af vilja þjóðarinnar. En ýmsir
af leiðtogum þeirra og merkari
þm. munu þó hafa átt nokkurn
þátt í því, að þessi leið var far-
in. —
Reynslan í tvímennings-
kjördæmunum
Árið 1942 eru svo hlutfalls-
kosningar teknar upp í 6 tví-
menningskjördæmum. Framsókn
armenn börðust eins og Ijón gegn
þeirri breytingu og töldu að hún
muhdi hafa í för með sér stór-
fellt óhagræði fyrir íbúa þess-
ara héraða. Reynslan hefur hins
vegar orðið sú, sem allir íbúar
tvímenningskjördæmanna viður-
kenna nú, að aldrei hefur Verið
unnið betur að framfaramálum
þessara kjördæma en síðan flest
þeirra fengu þingfulltrúa úr
tveimur stærstu stjórnmálaflokk-
um þjóðarinnar. Og nú er svo
komið, aJS Framsóknarmenn
treysta sér ekki til þess að flytja
tillögu um afnám hlutfallskosn-
inga í tvímenningskjördæmum.
Enn má á það benda að á ár-
inu 1937 beittu Framsóknarmenn
sér sjálfir fyrir því, að hiutfalls-
kosningar í stórum kjördæmum
voru teknar upp til Búnaðar-
þings. Hefur sú skipan haldizt
í aðalatriðum síðan og gefizt vel,
enda þótt nokkrum kjördæmum
hafi verið skipt í smærri kjör-
dæmi síðan.
Hvernig geta Framsóknar-
menn með rökum haldið því
fram gagnvart bændum, að það
sé í samræmi við hagsmuni
þeirra að þeir kjósi með hlut-
fallskosningum í stórum kjör-
dæmum til síns eigin stéttar-
þings, en hins vegar sé þeim
hinn mesti háski búinn, ef sama
skipulag verði tekið upp, að því
er varðar kosningu á fulltrúum
þeirra til Alþingis?
Hlutfallskosningar til
bæjarstjórna síðan 1903
Ég vil einnig minna á það, að
árið 1903 eru teknar upp hlut-
fallskosningar til bæjarstjórna í
kaupstöðum um land allt. Er
ekki annað vitað en að sú skip-
an hafi gefizt vel, og engar til-
lögur hafi verið uppi um það að
afnema hlutfallskosningar til
bæjarstjórna. Er nú svo komið,
að allt frá árinu 1936 hefur það
ákvæði verið í lögum um hreppa,
þar sem % íbúanna eru búsettir
í kauptúni, að þar skuli kosið
með hlutfallskosningu til hrepps-
nefnda.
Þjóðin hefur þannig, eins og
sést af þessari örstuttu sögu hlut-
fallskosninganna hér á iandi,
enga ástæðu til þess að óttast
þær.
Reynsla foændþjóðanna
A það má einnig benda, að
allar þær þ.jóðir, sem okkur eru
skyldastar, þ. e. a. s. Norðurlanda
þjóðirnar, hafa um langt skeið
haft hlutfallskosningu til þjóð-
þinga sinna. Bæði Norðmenn,
Danir, Svíar og Finnar kjósa
þannig til þinga sinna. Engum
kemur til hugar í þessum lönd-
um að krefjast afnáms hlutfalls-
kosninganna. Þær hafa þvert á
móti reynzt réttlátar og gagnleg-
ar í framkvæmd. Af þeim hefur
ekki leitt stjórnmálalega ringul-
reið. Þvert á móti er það viður-
kennt, að þessar þjóðir, sem all-
ar eru þroskaðar lýðræðisþjóðir,
búi við festu og öryggi í stjórn-
Framhald á bls. 14.