Morgunblaðið - 28.02.1960, Page 8

8
MORCTJNRLAÐIh
Sunnudagur 28. februar 1960
Hólmgönguljóð
RITDÓMUR EFTIR GUÐMÚND DANÍELSSON
Matthías Johannessen: Hólm-
gönguljóö. Myndir eftir Lou-
isu Matthíasdóttur. Útgefandi:
Helgafell. 7. febrúar 1960.
ÞESSI bók, sem telur 69 blaðsíð-
ur, hefur inni að halda einn
ljóðaflokk, sem skiptist í 36 ljóð.
Þau hafa ekki fyrirsagnir, en
greinast skýrt hvert frá öðru með
upphafsstefjum sínum, sem öll
eru í ávarpsformi: „Þú ert viti
guðs“ — „Þú ert Narkissos“ —
„Þú ert auga óðins“, o. s. frv.
Matthías Johannessen hefur
áður gefið út Ijóðabókina „Borg-
in hló“ 1958, og í bókinni „6 Ijóð-
skáld“, sem kom út fyrir síðustu
jól, birtust nokkur ljóð eftir Matt
hías, þar af fjögur úr Hólm-
gönguljóðum. Þau vöktu manni
sterkan grun um að skáldið
hefði nú færzt í fang stórt verk-
efni af frumlegri gerð og hefði
áunnið sér mikla listræna tækni.
Þetta tel ég að sannist á hinni
nýju bók svo sem bezt verður
ákosið. Hólmgönguljóð rísa tví-
mælalaust hátt að skáldlegu gildi
og hljóta að vera þaulhugsuð og
þrautunnin. Ég vil fyrst minnast
á nafnið, sem er fallegt í sjálfu
sér, en á fyrst og fremst svo vel
við efni ljóðaflokksins, að tæp-
lega væri hægt að finna annað
hæfara. Þetta er harðvítug glíma
skáldsins við dula og brögðótta
tilveruna, sem það er sjálft brot
af, — ekki þó í þeirri merkingu
að sigra hana (sbr. „að sigra
heiminn"), heldur kanna hana,
komast að sannleikanum um eðli
hennar og innræti og hvernig ein af okkar miklu tragidíum að
hún skapar manneskjuna og elur
hana upp og býr henni margs
konar örlög, og hvernig mann-
eskjan bregzt við þeim ólíku
fyrirbrigðum, sem hún skynjar
frá vöggu til grafar.
Ávarpið sem skáldið notar: „Þú
ert-----“ er kannski sótt í Fjall-
ræðuna („Þér eruð ljós heimsins"
„Þér eruð salt jarðar“). Matt-
hías notar það sem tákn til þess
að sýna tengsl sín og þín og
okkar allra við umhverfið, and-
legt og efnislegt, það sem maður
hefur lært af bókum og af reysl-
unni í skóla lífsins.
Fyrsta ljóðið „Þú ert viti guðs“
gefur til kynna hið háleita hlut-
verk mannsins á jörðinni, en „Þú
ert saraþústra" segir síðan frá
því hvernig farið hefur: Sara-
þústra — spekingurinn forni,
hvarf út í Eyðimörkina til þess
að vera þar einn með guði sínum.
Eyðimörkin er hér skrifuð með
stórum staf og táknar hið mikla
lánleysi og vonleysi kynslóð-
anna, sem í leit sinni að guði
virðast ekki hafa fundið guð,
heldur uppgötvað atómsprengj-
una — og beitt henni, gegn sjálf-
um sér.
„>ú ert narkissos" er að efni
til sótt í gríska goðafræði: Nark-
issos sá mynd sína í lindinni og
varð ástfanginn af henni, fyrir
ill álög refsinornarinnar (Nem-
esis), því að auðvitað gat Nark-
issos ekki höndlað sína eigin
mynd, heldur breyttist loks í
blóm, en skáldið á við að það sé
MÝTT NÝTT
BESSI BJAKNASON
og
geta aldrei höndlað þá fegurð
sem við skynjum — á einstaka
hvikulum augnablikum ævinnar
— eins og spegilmynd í vatns-
fleti.
„Þú ert skinfaxi" er eins konar
sólskinsblettur í heiði, glatt stef,
jákvætt augnablik í baráttunni,
hvíld, til mótvægis gegn hinum
neikvæðu atvikum lífsins og erf-
iðinu. Þetta Ijóð notar skáldið
þarna til þess að gefa verkinu
fyllra jafnvægi.
„Þú ert auga óðins“ vísar til
Völuspár, en miðhluti Ijóðsins
skírskotar til Hymiskviðu, þegar
Þór fór á fund Hymis jötuns og
veiddi miðgarðsorm — en missti
hann aftur. Kvæðislok fjalla hins
vegar um för Þórs til Útgarða-
loka (sbr. Gylfaginning). En
skáldið er hér að vísu með nú-
tímann í huga, kalt stríð milli
stórvelda og því um líkt, og
hversu það spillir okkur.
„Meðan Þór var í útgörðum
austur
gerði úlfurinn sér bæli í hjörtum
okkar“
GUNNAR EYJÓLFSSON
Skemmtiþáttur
Valerie Shane syngur með
hljómsveitinni. Sími 35936
segir í niðurlaginu.
Skáldið notar víða þá tækni
að beina snöggu kastljósi á eitt-
hvað í fortíðinni og síðan á eitt-
hvað í nútíðinni, til þess að skapa
hugmyndatengsl, brúa fjarlægð-
irnar, — alþekkt listbragð úr
heimi kvikmyndanna.
Matthías gerir nokkuð óvægi-
legar kröfur til lesenda sinna
um þekkingu, því hann veður
milli skauta í okkar vestræna
menningarheimi, og er spar á út-
skýringar, enda er hann ekki að
að boða neina sérstaka trú eða
PPSBflKflRJ
BOLLUR
allar tegundir
I
heimspekistefnu, heldur leita
sjálfum sér og sinni kynslóð ein-
hverrar fótfestu og handfestu í
ölduróti mannlífsins og samfé-
lagsins. í Ijóðinu: „Þú ert nótt
á sogni“ segir hann meðai ann-
ars:
„Þeir lögðu sinn aldur í oddagný
við úrdrifnar hlíðar þrændalaga
og þjóðarharmur var þungur sem
blý:
í þyshöll sá enginn fleiri daga“.
Þarna er stuðzt við vísu Eyvind
ar skáldaspillis í Haralds sögu
hárfagra, dansstef síðasta Odda-
verjans, Þórðar Andréssonar, áð-
ur en hann var högginn, og fleira,
en í heild á kvæðið að sýna hina
eilífu baráttu kynslóðanna við
fjandsamleg öfl, tortímandi stefn
ur o. s. frv.
„Þú ert órímað ljóð“ er ádeila
á andvaraleysið í fari okkar, eft-
irsókn okkar eftir hégóma, svo
við gefum okkur ekki tíma til að
hlusta á kyrrláta rödd spekinn-
ar. „ígulker er gleði okkar“ seg-
ir skáldið í næsta ljóði: „Þú ert
blár himinn“ — og endurtekur
það til áherzlu. Þetta er skarpleg
líking: ígulkerið er þunn skel hol
að innan, en ytra með sárum
broddum, sem meiða ef á þeim
er tekið. Á bak við þá „gleði“ er
Eyðimörkin, sem áður er minnzt
á. Annars er kirkjuleg stemning
yfir þessu ljóði og andi Ljóða
ljóða Salomons svífandi yfir því,
eins og „angan úr brotnu keri“.
Síðan kemur banalt danskvæði,
blendingur frá nútíð og miðöld-
um: skemmtan alþýðunnar, eða
eitthvað svoleiðis, þar sem fyrir
kemur „rautt vín“, „dauðans vetr
arpin" og „liljan fríð“ — því að
hvenær árar svo illa að ekki sé
dansað? — Og „þú ert kvöldsól
á heiðinni“ fjallar líklega um
þrána og vonina, en kveikjan í
því er sumarfögur fjallasýn við
sólarlag — og ljúflát kyrrð. Svip
uð stemning er í næsta ljóði: „þú
ert ið dökkvængjaða skip ódys-
seifs“, sem endar svo: „seg mér
sönggyðja/sérðu dag austan?“.
í kvæðinu: „þú ert dagur aust-
an heiðar“ er leikið fimlega með
andstæðurnar skuggann — ljós-
ið, lífið — dauðann, mögnuð
stsmmning frá brimströndinni
við Eyrarbakka, með bjartsýnu
niðurlagi: „svo fer ung stúlka að
austan/með hausti“.
„Þú ert tíminn og vatnið“ mun
ort í minningu Steins Steinarrs,
sem Matthías hafði miklar mæt-
ur á. „Þú ert dagurinn sem
hvarf“ er fallegt kvæði. Þar tal-
ar kona til manns. Á einum stað
segir hún við hann þessi orð,
sem fela í sér mjög óvenjulega
líkingu:
„Ó þú sem ert eins ungur í
hjarta mínu
og fjöllin eru blá inni á heiðinni".
í kvæðinu: „Þú ert samvizka
óðins“, sem að efninu til er að
nokkru leyti sótt í Hávamál, en
heimfært upp á nútímann, skipt-
ast á mjúk og hörð stef, sem er
beitt af sérlega skemmtilegri
tækni, en kvæðið fjallar annars
um undarlega vegi ástarinnar,
hvernig hún frjóvgar og eyðir í
senn, eða getur gert það. Síðan
kemur ljóð frá Landakotstúni,
um heimsstyrjöld og rautt ljós —
vita, sem logar dag og nótt. Vit-
inn kemur hér fyrir í sambandi
við dauðann, en er þó ekki tákn
hans, heldur lífsvonarinnar, sem
er ódauðleg.
„Þú ert svartfugl" er hugblær
ættaður úr snilldarskáldsögu
Gunnars Gunnarssonar, um hið
sóunarsama líf, sem eyðir sjálfu
sér, brennur upp í sínum eigin
bríma.
„Þú ert tærður hringur í nös-
um mínum“ er mér nokkuð tor-
skilið. Mér virðist það vera naut
sem talar, en nautið á efalaust að
tákna hið jarðbundna og takmark
aða, kannski hina hlekkjuðu þrá
lífsverunnar til frelsis og æðra
lífs, — kannski merkir það ís-
lenzku þjóðina á þrengingartím-
um, þegar hún gerði sér ævin-
týrið í uppbót fyrir allt sem hún
hlaut að fara á mis við í veru-
leikanum?
Sprengj utilræði Frakka á Sak-
iet sidi jussef verður Matthíasi
enn að yrkisefni hér, eins og í
bókinni „6 ljóðskáld“, reyndar
er þetta sama kvæðið, en ort upp
og mikið fágað. „Þú ert jón bein-
hákarlsson" kann ég ekki að
meta, en líklega á það að vera
ádeila á efnishyggjuna. Vegna
nokkurra haglega felldra rím-
orða í kvæðinu glymur töluvert
hressilega í því.
„Þú ert brot úr gömlu ljóði“, er
gullfallegt ástarkvæði, en næsta
kvæði lýsir heiminum og gátum
hans eins og barninu (syni skálds
ins) kemur þetta fyrir sjónir —
skemmtileg sunnudagsstemmn-
ing frá höfninni og vesturbæn-
um.
í næsta ljóði er fjallað um
föstudaginn langa í lífi okkar og
endað á Kristi á krossinum, og
sennilega vakir það fyrir skáld-
inu, að sjálf séum við alltaf að
krossfesta einhvern saklausan.
Þá yrkir Matthías um „háeyri
hverfulleikans“ og blekkinguna
miklu, — og um ástina í kvæðinu
„þú ert fílfilbrekka í brjósti
mínu“, þar sem hann leitast við
í niðurlagi Ijóðsins — eftir að
hafa hýmt úti fyrir kránni hvar
skáldið Dylan Thomas situr inni
og drekkur — að tengja það við
guð og eilífðin í barmi okkar.
Ljóðið: „Þú ert auðhumla"
tekur próblem dagsins í dag til
meðferðar, en er sprottið upp úr
1000 ára gömlum goðsögum. —
Ýmir táknar hér einræðisöflin,
kúgarana, en auðhumla er tákn
lífsins og frjóseminnar. Hún
sleikir saltið af hrímsteinunum
og vekur í þeim líf, leysir lífið
úr álög'um, meðan Ýmir skýtur
eldflaugum til tungls og sólar og
ógnar lífi okkar — fyrirbýr okk-
ur dauða í Eyðimörkinni.
„Þú ert opinn gluggi á vestur-
götu 52“, er afar stutt, en áhrifa
mikið, einkum fyrir það sem ekki
er sagt. Það lýsir heilli mannsævi
í örfáum orðum. Það gustar svalt
um manninn, þangað til konan
kemur að hlúa að og vekja unað,
en að síðustu kemur „ókunnur
gestur“ (dauðinn) „og lokar
glugganum“. Síðasta Ijóð bókar-
innar „Þú ert skip og siglir inn
í nóttina", myndar ásamt fyrsta
kvæðinu ramma utan um ljóða-
flokkinn í heild, lokar honum
eins og hring — eins og hólm-
gönguhring. Og honum er lok-
að.
Það fellur sjaldan í hlut rit-
dómara að segja fyrir um lang-
lífi eða varanleika nýrra skáld-
verka, því það er tíminn sem
sker úr því smátt og smátt, hvað
velli heldur. Enda ætla ég enga
spásögn að birta um Hólmgöngu
ljóð, en svo mikið vil ég þó segja,
að gaman er að þessi alvarlega
tilraun til mikils skáldskapar
skuli nú hafa verið gerð og á
bók fest, því hún hlýtur að orka
eggjandi á yóðagerð okkar í
heild og benda í átt til nýrra
, landvinninga í heimsálfu listar-
innar.
Rúmsins vegna verð ég að láta
hjá líða að taka til athugunar
fleiri mikilvæga þætti Hólm-
gönguljóða, til dæmis málið, sem
er auðugt, til dæmis myndir og
samlíkingar sem gegna afar þýð-
ingarmiklu hlutverki. Ég býst við
að hægt verði að finna einhverja
smágalla á byggingu verksins, og
eins held ég að symbólikin sé
ekki alls staðar nógu ljós, en
slíkt Verk sem þetta hlýtur að
vera umdeilanlegt, það er svo
djarft og stórt í sniðum.
Teikningar Louisu Matthías-
dóttur eru bókar-prýði og falla
vel að anda verksins. Matthías
tileinkar Hönnu konu sinni bók-
ina, og fyrir mottó hefur hann
valið sér þessa setningu úr ljóð-
um John Donnes: „No man is an
island", sem er nokkurn veginn
bein andstæða hins fræga sítats
úr „The cocktail party“ Eliots:
„One is always alone", en hvort
tveggja má til sanns vegar færa.
Guðmundur Danielsson.