Morgunblaðið - 15.03.1960, Page 11

Þriðjudagur 15. marz 1960
MOnr TiivnT 4 niÐ
11
og
Hugleiðingar um ritslorf
eftir Stephen Spender
Á ÁRXJNUM 1930—40 varð mér
það að vana að skrifa ritdóma.
Ég held, að ég hafi hvorki verið
betri né verri en aðrir ritdómar-
ar, og ég reyndi að vera réttlát-
ur. Þegar ég nú lít um öxl til
þessarar iðju, er mér ljóst, að í
staðinn fyrir að líta á bók í heild,
hafði ég oft alltof mikla tilhneig-
ingu til þess að einblína á ein-
stök atriði, sem ég var annað
hvort samþykkur eða ósamþykk
ur, og gera þau að undirstöðu
ritdómsins. Ef ég las bók með
það í huga að skrifa um hana,
gerði ég það með öðru hugarfari,
en ef ég hefði lesið hana af
einskærum áhuga. Þegar ég
las bók, sem ritdómari, hindraði
ég vísvitandi höf. í að segja það
sem hann meinti, vegna þess að
mér fannst ég alltaf vera háður
þeim takmarkaða orðafjölda,
sem ritdómurinn mátti vera, og
það er að mörgu og miklu leyti
sambærilegt við það að hlusta
ekki á það, sem annar maður
hefur að segja, vegna þess að
maður hugsar aðeins um það,
hvernig maður eigi að svara hon-
um.
★
Strax og ég var altekinn af
eigin sköpunarverkum, komst ég
ekki hjá því að líta flest verk
samtímahöfunda minna annað
'hvort samkeppnisaugum eða
samþýða mitt eigið takmark tak-
marki þeirra.
Þeir dagar voru liðnir, er ég
las hverja bók, sem maelt var
með, eins og hún hefði í sér fólg-
inn einhvern boðskap, eins og ég
byggist við því að „manna“ félli
af síðum hennar. Nú, þegar ég
sjálfur hafði gefið út bók, fannst
mér ég vera eins og eigandi veð-
hlaupahests, sem fylgist ekki að-
eins spenntur með þjálfun hests
síns, heldur hefur einnig skarpt
auga fyrir aðferðum annarra
hestamanna.
Mér kom aldrei til hugar að
nokkuð af því, sem ég sagði í rit
dómi, gæti komið viðkomandi
rithöfundi í vont skap. Sú hugs-
un, að hann eða einhver annar,
tæki nokkurt mark á skoðunum
mínum, fannst mér svo fjarstæðu
kennd, að ég kvað oft miklu fast-
ara að orði en ætlun mín var.
En síðar er ég kynntist mörgum
rithöfundum, og tók eftir við-
kvæmni þeirra, varð mér óljúft
að dæma bækur þeirra, sem ég
þekki persónulega — ekki vegna
þess að ég óttaðist þá, heldur
vegna þess að mér var ekki ljóst,
hvernig ég gæti dæmt þær, án
þess að kynni mín af persónu-
leika höfundarins, settu ákveð-
inn svip á það sem ég skrifaði
og drægi þannig úr hlutleysi
þess.
★
Annar þáttur bókmenntareynslu
minnar, var ekki að ritdæma,
heldur að verða ritdæmdur sjálf-
ur. Og þar birtist allur sá sárs-
auki, sem ég gerði ekki ráð fyrir
hjá öðrum rithöfundum. Góðu
dómarnir, sem ég fékk, veittu
mér oft þá örvandi tilfinningu,
að ég hefði hlotið fyllsta skilning
og viðurkenningu, en miklu oft-
ar fannst mér sem ritdómarinn
hefði afhjúpað alla mina aug-
ljósu annmarka. Slæmir dómar
voru mér hræðileg áföll á yngri
árum, og ég finn enn til þess að
slæmir dómar um ljóðskáldskap
minn, gera mig ósegjanlega
magnþrota. Satt að segja álít ég
að það sé erfiðara fyrir ljóðskáld
en aðra rithöfunda að losna úr
viðjum gagnrýninnar. Það er
ómögulegt að sanna að ljóð sé
gott, og ef gagnrýnandi reynist
ómótækilegur fyrir þeirri blekk-
ingu, sem ljóð skapar, sýnir það
að ljóðskádlið hefur a. m k. ekki
reynzt fært um að ná til hans.
Ljóð heppnast annaðhvort al-
gjörlega eða misheppnast algjör-
lega.
★
Seint og um síðir komst ég í
skilning um, að ritdómar, sem
rithöfundur fær, koma honum
sjálfum minna við en öllum öðr-
um. Þeir eru eins konar samtal,
sem fram fer að baki hans. Rit-
dómarar skírskota ekki til rit-
höfundar heldur til lesenda. Það
er rithöfundi til gagns, þó það
valdi honum óróa, að skella
skolleyrum við slíkum samtölum
að baki sér, þó hann rekist
kannski á gagnlegar athuga-
semdir, sem geta raunverulega
hjálpað honum til að bæta úr
einhverjum stílgöllum og fleiru
slíku. En honum. má ekki gleym-
ast, að ritdómarar hafa tilhneig-
ingu til þess að dæma verk hans,
ekki fyrir það sem þau eru, held-
ur fyrir það, sem þau skortir, en
það leiðir ekki óhjákvæmilega
til þess, að hann eigi að bæta úr
því með því að reyna að vera
einhver annar en hann er. Á mín
um eigin rithöfudarferli, hef ég
sóað tíma í að taka tillit til full-
yrðinga gagnrýnenda, um að ég
væri ónýtur við að nota rím.
Þetta varð til þess að ég fór að
gera tilraunir með rím, þó mér
hefði átt að vera það ljóst, að
mér bar að forðast það eins og
heitan eldinn.
★
Hvað fjárhagshliðina snertir,
komst ég að raun um, að gengi
rithöfundarins er að mörgu leyti
sambærilegt við gengi fjárhættu-
spilarans. Eitt af ljóðum mínum,
sem margir ritstjórar höfðu hafn
að, var seinna valið sem fulltrúi
minn, í mörgum safnritum. Það
er að jafnaði rétt, að rithöfundi
er bezt borgað fyrir lélegustu
verk hans, þó að honum stundum
takist, næstum því af tilviljun —
eins og í ljóðinu sem ég gat um
áðan — að tjá einhverja hugsun,
sem er honum mikils virði, á
þann hátt að það nær eyrum al-
mennings. Nútíma rithöfundi er
sérstök freisting búin, því hann
getur að miklu leyti séð fyrir
nauðþurftum, með því að segja
mannastörf, sem oft voru leyst
af hendi í flýti.
í rauninni varð þessi vinnu-
skipting ekki viðunandi, vegna
þess að skapandi rithöfundur
skrifar ávallt af innri þörf, sem
sköpuð er af sérstökum kringum-
stæðum. Vinnan, sem hann legg-
ur í undirbúning, er alls ekki
óhjákvæmileg fyrir þessa innri
þróun hans, og hin yfirborðs-
kennda og tilbúna blaðamennska
færist yfir í sköpunarverk hans,
og dregur úr næmi hans. Og þó
að það hendi ekki, verða beztu
verk hans alltof greinilega að-
skilin frá hinum.
Höfundur þessarar greinar,
Stephen Spender, er eitt
kunnasta nútímaljóðskáld
Breta, en hefur annars skrif
að margt um daganna, bæði
smásögur, leikrit, gagnrýni
og ferðabækur. Sigurður A.
Magnússon segir um hann í
grein, er hann ritaði í Fé-
lagsbréf AB um brezkar nú-
tímabókmenntir: „Spender
á mikinn skaphita og ríka
þjóðfélagskennd, sem fær
oft útrás í mergjuðu máli og
„áþreifanlegum" táknum.
Hann tók virkan þátt í
stjómmálaharáttu samtíð-
arinnar og bera sum verk
hans of mikinn keim af því.
En öll verk hans tjá ein-
lægan liugsjónamann, sem
vill láta skáldskapinn gegna
ákveðnu hlutverki í þjóðfé-
laginu, vekja menn til hugs
unar og iramtaks". Ber
grein þessi greinilega merki
um einlægni og hugsjónir
Spenders.
álit sitt á málum, sem hann 1
rauninni veit lítið um. Þar sem
það er almenn skoðun, að rithöf-
úndar séu gáfaðir — og almenn
ingur hefur ekki á'huga fyrir því
sérstaka# formi, sem gáfnafar
þeirra nýtur sín bezt í — er þess
vænzt að rithöfundar viti allt um
það efni, sem almenningur hefur
áhuga fyrir, eins og t. d. háskóla-
menntun, réttinn til að fremja
mis'kunnarmorð eða atómsprengj
una.
Ég tók á mig skyldur gagnvart
ritstjórum og útgefendum, sam-
þykkti uppástungur um hvað
ég skyldi skrifa, í stað þess að
framkvæma mín eigin áform um
skáldsagna-, ljóða- og smásagna
gerð. Innra með mér fór ég að
skipta störfúm mínum í þrennt:
Ljóðagerð, sem var mín raun-
verulegá köllun, bækur um efni
sem vöktu áhuga minn — efni
sem útgefendur stungu stundum
upp á við mig — loks blaða-
Mörg sameiginleg atriði urðu
til þess að ég lagði alltof mikla
áherzlu á skoðanir mínar. Það
var nefnilega stöðug eftirspum
eftir skoðunum mínum, bæði
sem gagnrýnanda, blaðamanns og
áhugamanns um stjórnmál, og
stundum var álagið, sem á mér
hvíldi til þess að ég léti þær í
ljósi, ekki beinlínis af atvinnu-
legum loga, heldur átti það miklu
frekara rót sína að rekja til við-
burðanna sjálfra. Eins og til
dæmis þörf mín til að taka af-
stöðu gegn fasismanum.
Ég komst að raun um, að
hversu fast og sannfærandi, sem
ég hélt fram skoðunum mínum,
urðu þær mér leiðar um leið og
ég hafði látið þær í ljós. Mér
varð Ijóst, að þær voru afleið-
ingar skyndilegs áreitis, alveg
eins og þegar maður rýkur í að
senda skeyti í reiði. Afleiðing
þess að ég lét skoðanir mínar
alltof oft í ljós á opinberum vett-
vangi, varð sú, að álitsgengi mitt
varð fórnardýr eins konar verð-
bólguþróunar, ekki aðeins hvað
öðrum viðkom, heldur einnig —
og það var miklu alvarlegra —
viðvíkjandi sjálfum mér. Áður
en ég lét frá mér fara nokkra
línu, fann ég til eins konar skelf-
ingar við hugsunina um minn
eigin rithöfundarferil. Seinna
glataði ég að mestu þessari til-
finningu og það var ekki fyrr en
upp á síðkastið, að ég ákvað að
vinna á þann hátt að ég öðlaðist
hann aftur. Ákvörðun mín var
ekki sérlega rismikil: að gera
mér allt of mikla fyrirhöfn með
allt, og að birta ekkert ljóð í
Knúinn þrýstilofti
Þrýstiloftsbíllinn er vænt-
anlegur á markaðinn í Bret
landi eftir tvö ár.
Rover verksmiðjurnar
Brimingham í Englandi
hafa undanfarin 10 úr gert
tilraunir með þrýstilofts-
knúnar bifreiðir og eru nú
svo langt komnar að gert er
ráð fyrir að fjöldafram-
leiðsla hefjist á árinu 1962.
Samkvæmt upplýsingum
Lundúnablaðsins Daily
Mail notar bifreiðin nú um
18 lítra af benzíni á 100 km
ef ekið er með 65 km hraða,
en eyðslan er minni ef ekið
er hraðar. Unnið er að því
í að minnka eyðsluna og er
gert ráð fyrir að hún verði
um 12% lítri á 100 km.
Tilraunavagninn, sem
nefndur er T-3, er tveggja
sæta, vélin er gastúrbína og
yfirbygging úr plasti.
Enginn gangskipting er í
bifreiðinni, aðeins hemlar,
benzíngjafi og einn gír.
Hámarkshraði er um 160
km á klst.
mörg ár, þannig að ég gæti að
nokkru leyti einangrað ljóðagerð
mína frá öllu öðru.
★
Það er eitthvað við líf rit-
höfundarins, sem veitir honum
frelsi og virðingu sem aðeins fáir
menn öðlast, en fyllir samtímis
bikar hans beizkju við hverja
máltíð. Það eru alltof mikil svik,
almennt andrúmsloft andlegrar
niðurlægingar, rithöfundar verða
að játast. alltof mörgu til þess,
að geta séð fyrir sér og fjölskyld-
um sínum. Þeir sem verða vin-
sælir, klæðast upphefðarsvip op-
inberra atkvæðamanna, hinir
mislukkuðu eru alltof hatursfull-
ir, hefnigjarnir og hjáróma, og
jafnvel þeir stærstu reynast oft
vera uppstökkir og hégómlegir,
þegar á þá er ráðizt. Ég held, aS
með nærri því hverjum rithöf-
undi leynist sú tilfinning, að hin
raunverulega köllun hans í lífinu
sé eitthvað meira og stærra en
listamannsbrautin ein. Þessi köll-
un minnir á trúarköllunina, en
samt sem áður eru það fáir rit-
höfundar, sem gefa þetta til
kynna með líferni sínu. ,
Ef til vill eru rithöfundar ekkl
aðeins hópur manna, sem hefur
verið kastað út í tilveruna, held-
ur tilheyra henni til fulls og
verða að gera það. Bókmenntim-
ar eiga sína hreintrúarmenn,
bæði hvað snertir vinnu og líf,
en þær myndu missa kraft sinn,
ef fleiri en fáeinar slíkir væru
uppi með hverri kynslóð, og sum
ir af mestu rithöfundum heims-
ins (Dostojevskij og Balzac, já
og líká Yeats) hafa bæði fengizt
við blaðamennsku og átt í rit-
deilum.
Ef gæfan bregst leiðir ósig-
ur til þröngsýni. Það sem rithöf-
undur raunverulega þarfnast er
meðlæti, sem hann síðar meir
losar sig við. Líf rithöfunda
ætti raunverulega að stefna að
því, að hann brjótist inn í hinn
ýtri heim, og dragi sig síðan í hlé
frá honum. Ef hann brýzt
ekki inn í hann, skortir hann lífs
reynslu, og ef hann dregur sig
ekki til baka, verður hann hrif-
inn með hinum stríða straumi
bókmennta og stjórnmálaframa.
í sýningaiierð um Noieg með
„Sólsbinsdngn á íslnndi“
FYRIR skömmu var haldið Is-
landskvöld í Alasundi í Noregi.
Þar sýndi Kjartan Ö. Bjarnason
kvikmynd sína „Sólskinsdagar á
íslandi“ og Karlakór Alasunds
söng íslenzk lög, en kórinn kom
í fyrrasumar til Islands. Mættir
voru fulltrúar frá vinabæjum
Álasunds, Latiti í Finnlandi, Vest
eras í Svíþjóð og Randers í
Danmörku, en þar eð enginn var
mættur frá Akureyri, var Kjart-
an Ö. Bjarnason fulltrúi Islands.
Um 500 manns tóku þátt í
skemmtun þessari, og í sambandi
við mótið var íslenzka kvik-
myndin sýnd fyrir 3 þús. börn í
Alasundi.
Síðan 10. jan. hefur Kjartan
Ö. Bjarnason ferðast um Noreg
með Islandskvikmyndina, sem í
Noregi nefnist „Island í Sommer-
sol“. Fór hann fyrst um Sogn og
Firðafylki og síðan um Möre og
Romsdal og hefur aðsókn að
kvikmyndasýningunum verið á-
gæt.
Lifnaði yfir sjómönnunum
Stærsta sýningin var í Malög
í Firðafylki. Þar voru mættir 600
sjómenn, sem allir voru að bíða
eftir síldinni og lifnaði yfir þeim,
þegar þeir sáu síldveiðikaflann í
kvikmyndinni. Þar var einnig
staddur íslenzkur prestur, Sig-
urður Þorsleinsson frá Hafnar-
firði, sem þjónað hefur norsku
prestakalli síðan 1927, og ekki
komið til Islands síðan 1932.
Frá Möre fer Kjartan O.
Bjarnason í sýningarferð til
Hörðalands og þaðan til Sviþjóð-
ar, þar sem kvikmyndin verður

sýnd á vegum hinnar sænaStt*
deiidar Norræna félagsins. Lýh-
ur hann þessari löngu sýningwr-
ferð um eða eftir páska og k«»-
ur heim, til að halda áfram
taka kvikmynd, sem hann var
byrjaður á í fyrra. Hyggst hann
taka með heim nýjar kvikmynd-
ir m. a. frá Svíþjóð.
Þjóðaratkvæði
um lýðveldi
CAPETOWN, Suður-Afríku, 11.
marz. (Reuter). — Þing Suður-
Afríku veitti í dag stjórninni
heimild til þess að láta fara fram
þjóðaratkvæðagreiðslu um það,
hvort stofna skuli lýðveldi í land-
inu. Forsætisráðherrann, Hendrik
Verwoerd, sagði við umræður í
þinginu, að lokaákvörðun um
stofnun lýðveldis yrði í höudum
þingsins — þjóðaratkvæðagreiðsl
an myndi ekki ráða úrslitum um
það.
Aðeins hvítir menn munu fá
að taka þátt í þessari væntaniegu.
atkvæðagreiðslu.