Morgunblaðið - 28.06.1960, Blaðsíða 11

Þriðjudagur 28. júni 1960
MORCTJMJL AÐiÐ
11
afa og ömmu
Hjá
Þórleifur Bjarnason:
Hjá afa og ömmu, 207 bls.
Almenna bókafélagið
— apríl 1960.
★
Á HORNSTRÖNDUM standa
þverhnípt fjöll og stara án afláts
út á endalaust hafið, þögul og
ósveigjanleg. Orðið undirlendi
mun þar tæpast í notkun nema
ef vera kynni í draumum um
fjarlæga og annarlega staði. Sjón
hringur og viðhorf fólksins sem
slíkt hérað byggir ætti sam-
kvæmt venjulegum lögmáium
að takmarkast af þessu þrennu:
fjallstindum, himni og hafi. Svo
harðbýlt og stórskorið umhverfi
hlýtur að márka djúpar línur í
sálarlíf íbúanna. Þar á mann-
veran allt sitt undir sól og regni,
og það í enn ríkara mæli en
nokkurs staðar annars staðar.
Hvernig skyldi sálarlíf fólks
vera í svo harðvítugu návígi við
náttúruöflin? Hvernig skyldi
vera hugsunarháttur þeirra
manna, sem hafa lófastór tún
og sækja fæðu sina annað tveggja
út í gegnum brimgarðinn á bát-
skeljum í trássi við ólyndi hafs-
ins eða í vaði fram af himinhá-
um björgum með engin tengsl
við lífið nema þenan mjóa spotta
sem þeir hanga í? Hvernig skyldi
vera tilfinningalíf þess manns
sem næstum í hverri andrá lífs-
ins storkar íslenzkri náttúru þar
sem hún gerist feiknlegust? Ber
sá maður nokkuð frá vöggu til
grafar nema kulda karlmennsk-
unnar? Eða konan sem elur æv-
ina í uggvænlegri bið án þess að
vita hvort hann kemur eða kem-
ur ekki? Er slíkt fólk einhamt?
Og nú eru Hornstrandir í eyði.
Eftir er ekkert nema búendur
bjargs, lofts og hafs i senn, fugl-
arnir. Og vistarverur mannanna
grotna niður tómar, hverfull
minnisvarði um þá baráttu sem
þarna var háð án vitundar eða
skilnings nokkurs utanaðkom-
andi manns.
Það dylst varla nokkrum
manni að betri lífsreynziu eða
betra vegarnesti út í líf fullorð-
insáranna er tæpast hægt að
hugsa sér heldur en vaxa upp í
slíku umhverfi meðal slíkra
manna Sömuleiðis hlýtur að vera
ljúf þakklætisskylda þess hins
sama manns að setja saman á
bók frásagnir af þessum stór-
brotna heimi uppvaxtarára sinna.
Þetta hefur nú Þórleifur Bjama-
son gert og ekki í fyrsta skipti.
Ég er því miður ekki mjög kunn
ugur fyrri verkum höfundar og
því ekki alls kostar fær að dæma
list hans frá sjónarmiðum sam-
hengis og samanburðar heldur
verð að láta mér nægja að at-
huga þess síðústu bók hans eina
sér. Geri ég ráð fyrir að af þeim
sökum verði ritskoðun mín, enda
sleppari og skilningur minn á
höfundi brotgjarnari en ég hefði
kosið.
Að mínu viti er stærsti kostur
bókarinnar fólginn í þeirri heild
armynd sem höfundurinn reynir
að ,gera af lífinu í héraðinu öllu.
Fyrir það eiga Hornstrendingar
Þórleifi Bjarnasyni mikla þakk-
arskuld að gjalda. Ef hans hefði
ekki notið við er hætt
við, að þessu sérstæða
héraði hefðu ekki verið gerð nein
skil af bókhöfundum. Mátti þó
ekki seinna vera þar sem saga
byggðarlagsins er nú öll að heita
má. Hins vegar virðist mér höf-
undur hasla sér of stóran víg-
völl fyrri ekki stærri bók. Hann
hyggst í þessari bók bregða upp
mynd af öllu í senn, upvpexti
sjálfs sín, daglegu lifi héraðs-
manna, viðbrögðum þeirra við
heimsátökum, sögustöðum, nátt-
úrunni, skemmtanalífi, guðstrú,
sjómennsku ásamt mögru öðru.
Af þessum sökum nær höfundur
síður samfellu í verk sitt og sums
staðar verður hann að beita stíl-
brögðum til að koma að öllu því
sem hann ætlar að segja. Leiðir
af þessu að hin eiginlega frásögn
höfundar af uppvaxtarárum sín-
um er sífellt rofin með alls kyns
útúrdúrum og smáfrásögnum
sem koma sjálfu efninu lítið við.
Þórleifur Bjarnason
Með þessu vil ég alls ekki segja
að útúrdúrarnir séu leiðinlegir,
ekkert væri mér fjær skapi. En
þeir passa oft á tíðum illa inn
í frásögnina. Einna verst fer höf-
undur út úr þessum stilbrellum
sínum í kaflanum „Sjúkdómar og
söguskoðun". Þar segir frá því
er hann var sendur eftir lækni
til Hesteyrar fyrir hættulega
veikan sjúkling að því er mér
skildist. Jafnframt því, sem höf-
undur segir frá þessari ferð sinni
til læknisins stanzar hann hjá
öllum helztu sögustöðum og lýs-
ir þeim og segir sögu þeirra.
Þarna finnst mér frásögnin stór-
lega skemmd við sögustaðalýs-
inguna og engin bót að reyna
troða henni inn í þessa frásögn.
Að mínu viti verður svo úr þessu
hvorugt, hvorki frásögn né lýs-
ing, hvorki fugl né fiskur, held-
ur minnir á vegfaranda, sem
kemur að á, sér tvö vöð á henni,
lízt vel á bæði og ætlar því að
fara yfir ána á báðum vöðunum
í einu. Maður sem er á hraðferð
til læknis, staldrar ekki við á
annarri hverri þúfu til að velta I
vöngum yfir sögustöðum. Þetta
finnst mér veikasti og losaraleg-
asti kafli bókarinnar. Aftur á
móti finnast mér kaflarnir
„Kóngsbænadagur" og „Ketil-
ríður í Görðum biður að heilsa“
heilsteyptustu kaflarnir.
Frásögn höfundar af sjálfum
sér rennur fram hægt eins og
lygn straumur. Virðist mér hún
festulega unnin. Þó gætir nokk-
urs misræmis á aldri drengsins
framan af og er ýmist farið fram
eða aftur í tímann. Þessa gætir
hins vegar ekki í síðara hluta
bókarinnar. Mjög er mér minnis-
stæð viðhorf drengsins til nátt-
úrunnar og viðskipti hans við
hana, en náttúran hlýtur eðli-
lega að hafa mikil áhrif á dreng,
sem elst upp í slíku umhverfi
sem á Hornströndum. Virðist
mér hvarvetna gæta mikillar
elsku höfundarins á náttúrunni
og hann lýsir henni af míkilli
alúð og tilfinningu, og oft með
öðrum hætti en sést hjá öðrum
höfundum. Má þar sérstaklega
nefna samskipti drengsins og
steinanna, en á þeim hefur hann
sérstaka áetúð Vil ég tilfæra
hér eitt dæmi:
„Sjórinn svaf og faðmaði flos-
mjúkur að sér fjörukambinn. Það
var háflæði og örlaði rétt á hrygg
inn á Skötusteini. Hann sat á
breiðum fleti, er var hryggmjór.
Um fjöru stóð hann á þurru.
Þá var hann slýgrænn að neðan,
en hreinn að ofan eins og ný-
þveginn. Þessi steinn var góð-
vinur minn. Hann var hógvær
og alvörugefinn, en talaði þó oft
við mig. Hann sagðist hafa verið
þarna lengi, og einu sinni hefði
sjávarbakkinn náð fram til sín
í sléttri grund — og þá hefði gras
is vaxið upp að honum. Börnin
geymdu leggi sín'a og skeljar hjá
honum, og sólin skein á hann
allan daginn og hitaði moldina
í kringum hann. En svo fór sjór-
inn að seilast til hans og gleypti
hann að lokum, en lofaði hon-
um þó ennþá að vera landsteinn
um fjöru. Hann harmaði hlut-
skipti sitt og vildi vera umvaf-
inn mold og grasi Þes vegna var
hann svona alvörugefinn og
vildi enga léttúð í tali“.
Margir kaflar bókarinnar eru
mjög skemmtilegir og varpa
skýru ljósi á daglegt líf fólksins.
Sérstaklega er athglisvert að
lesa lýsingar Þórleifs á gestum
sem að garði ber og viðbrögðum
fólksins við hinu fjarlæga fólki
sem víst alltof sjaldan kom að
heimsækja fólkið í þessu af-
skekkta héraði. Til dæmis þeg-
ar fólkið heyrir í fiðlu í fyrsta
skipti. Eða þegar skipin koma af
hafi og samskipti fólksins og sjó
mannanna. Þó virðist tómstunda
iðja fólksins þarna verða mjög
lík dægrastyttingum í öðrum og
ólíkum sveitum landsins. Það
er fyrst og fremst hið daglega
líf fólksins, sjálft brauðstritið
sem er frábrugðið.
Eins og ég hef áður drepið á,
er mikið af náttúrulýsingum í
bókinni og margir útúrdúrarnir
fjalla um viðureign manna við
ná*túruöflin. Þær sögur eru allar
vel sagðar og mjög læsilegar. Ber
þar einna hæst lýsinguna á vor-
inu sem aldrei virtist ætla að
koma. Fjórar viku liðu af sumri,
sífelldur bylur og fannkoma.
„Það var eins og veturinn stork-
aði öllum vorunnendum með því
að nú skyldi ekkert sumar verða“.
Svo kom vorið loksins: „Skyndi-
lega og óvænt datt stormurinn
niður, eins og hann hefði misst
allan mátt. Jafnskjótt stóðu öll
fjöll í annarlegri birtu, hnarreist
og hörkuleg, með uppreisn í svipn
um“.
Persónur koma margar við
sögu og eru ófáar eftirminnilegar.
Bezt er lýsing höfundar á afa
sínum, Guðna Kjartanssyni, þess
um æðrulausa manni sem var
með Vídalín og Hallgrím Péturs-
son á vörunum við hvert tæki-
færi. Tilsvör hans eru oft hreinar
perlur. Er það aðeins hugarburð-
ur hjá mér að þeim svipi dálítið
saman, Guðna Kjartanssyni og
Birni í Brekkukoti? Eða er ekki
gott, gamalt fólk andlega skylt?
Amma Þórleifs, Hjálmfríður Is-
leifsdóttir, er einnig mjög lifandi
persóna. Siúðrandi sveitakona,
sem aldrei féll verk úr hendi. Það
má mikið vera ef þær hafa ekki
einhvern tíma prjónað hlaupandi,
þessar gömlu konur.
Betúel í Höfn finnst mér sú
persóna sem rís hæst í bókinni
og ég er einhvern veginn þeirrar
skoðunar að hann sé mesti Hofn
stemdingurinn af öllum þeim
mönum sem Þórleifur lýsir. Sál-
arlífi Betúels er lýst af mikilli
nærfærni og ég er ekki frá því
að höfundur skilji hann betur og i
heillegar en jafnvel afa sinn. Er
það að mörgu leyti skiljanlegt
þar sem nákomnir ættingjar eru
oft álitnir sjálfsagðir hlutir og
s vo ekki reynt að skýrgreina þá
frekar. í fari þessa einförula
manns finnst mér Þórleifur ná ]
bezt að lýsa hugarstríði hans við
verzlunarstörf þau er hann fékkst
við. Hann var umboðsmaður
verzlunareiganla og oft þurfti fá-
tækt fólk í héraðinu að leita til
hans til að fá hjálp og lán. „Þá
var sagt, að hann hefði oft verið
seinn til svars. Hann færðist und-
an í þögn og fór jafnvel einför-
um, en oftast nærmun hann hafa
veitt einhverja úrlausn. Fáir
munu hafa skilið, að í einveru og
þegjandi tregðu hans við lán-
beiðni fólst hugarstríð hans og
kvöl. Hann vissi um þarfir
þeirra, sem gerðust nauðleitar-
menn verzlunarinnar. En hann
stóð á milli tveggja elda. og báð-
ir brunnu heitt á hönum. Vandi
hans var að finna leið á milli.
Hún var stundum engin, en hann
varð að finna hana“.
Síðasta eftirminnilega persónu
lýsingin í bókinni er lýsingin af
séra Runólfi Magnúsi Jónssyni.
Lýsir höfundur þar nokkurra
daga dvöl sinni hjá prestinum og
bregður upp mjög lifandi og
skemmtilegn mynd af nonum.
En hvernig stendur á því að
Þórleifur Bjarnason minnist svo
lítið á bjargsig þeirra Hornstrend
inga? Satt að segja finnst mér
þetta tvennt óaðskiljanlegt og ég
er hálfhissa að höfundur skuli
ekki gera þeim skil eins og reynir
þó að segja frá svo mörgu í ekki
stærri bók.
Málfar Þórleifs er kjarnyrt og
stíllinn sver sig í ætt við vest-
firzkuna. Stundum um of. Virðist
mér höfundur oft seilást eftir
gömlum og sjaldgæfum orðum án
þess þeirra sé bein þörf. En mál-
ið er hreint í meðfcrum hans og
oft skemmtileglega hressilegt og
virðist eiga vel við hina óblíðu
náttúru Hornstranda. Aðeins ör-
fáar athugasemdir: A 55. bls.
neðarlega stendur þessi setning:
„Vildu þó ýmsir kanna leiðina,
þótt heima við bæ segði fjara
lítt eða ekki fært“ Þarna finnst
mér eitthvað skrítið. A 193. bls.
ofarlega: „Með sjálfum mér ól
ég þá spurningu,í hverri þeirra
ég gæti orðið . . . ástfanginn".
Þetta er að mínum dómi alger-
iega rangt mál. Það á ekki að
segja „að vera ástfanginn í“ held
ur „að vera ástfanginn af“. Að
lokum vil ég svo leiðrétta með-
ferð á íslenzkum málshætti. A
204. bls. stendur: „Betra er ber-
fættum en bókarlaus að vera“.
(leturbr. mín). Þetta á að vera:
Betra er berfættum en bókar-
lausum að vera. Prentvillur sá
ég fáar en hins vegar eina eða
tvær stafsetningarvillur.
Njörður P. Njarðvík.
5 herb. íbúð
Til sölu er glæsileg 5 herb. íbúð í Hálogalandshverfi.
Ibúðin er ca. 140 ferm. með sér inngangi. Sér hita
3 svölum, harðviðarhurðir og karmar, dyrasím5
Bílskúrsréttindi og yfirbyggingaréttur fylgja.
Allar nánari upplýsingar gefur:
EIGNASALAN
• REYKJAVIK •
Ingólfsstræti 9 B.
og eftir kl. 7, sími 36191
Sími 19540
Tilkynning
til slldarsalSenda sunnanlands
og vestan
Þeir síldai saltendur, sem ætla að salta sfld
sunnanlands og vestan á komandi vertíð,
þurfa samkv. 8. gr. laga nr. 74 frá 1934
að sækja um leyfi til Síldarútvegsnefndar.
Umsækjendur þurfa að upplýsa eftirfar
andi:
1. Hvaða söltunarstöð þeir hafa til umráða.
2. Hvaða eftirlitsmaður verður á stöðinni.
3. Eigi umsækjendur tunnur og salt, þá
hve mikið.
Umsóknir þurfa að berast skrifstofu nefnd
arinnar í Reykjavík fyrir 15. júlí.
Óski saltendur eftir að kaupa tunnur og
salt af nefndinni, er nauðsynlegt að
ákveðnar pantanir berist sem alla fyrst
eða í síðasta Iagi 15. júlí n.k.
Tunnurnar og saltið verður að greiða áð-
ur en afhending fer fram.
SÍLDARIÍTVEGSIVEFIMD