Morgunblaðið - 18.05.1961, Blaðsíða 13

Fimmtudagur 18. maí 1961
MORGUNBLAÐ1Ð
13
Jakob Thorarensen skáld
Það eru ekki nema tvö eða þrjú
ár, síðan Jakob skáld Thoraren-
sen lagði á sjálfa Tvídægru fót-
igangandi og einn síns liðs, raun-
ar um hásumar, og fleygði sér út
af stundarkorn um lágnættið und
ir beru löfti því að engir eru gisti-
staðir á heiðinni, og hress í anda
cg líkamlega hraustur kom hann
til bæja. Þá var það venja þessa
hálfáttræða manns, þegar ég
•hafði síðast spurnir af háttum
hans, að synda í svölum sævi
hvern þann dag ársins, sem ekki
er frostbitra, svo að auðsætt er
að enn eru til skáld, sem ekki eru
neinir pappírsbúkaf.
Um Jakob hefur áður verið
Skrifað í blöð og tímarit og rakin
eett hans, æviatriði, og læt ég það
hjá líða að þessu sinni. En ástæða
þykir mér til að minna á, að hann
naut ekki í bernsku neinnar skóla
göngu, og ekki stundaði hann
heldur skólanám síðar. Hins veg-
ar er hann þó mjög vel menntað
ur, las þegar á bersku- og ung-
lingsárum sínum fornbókmenntir
íslendinga og öll helztu rit ís-
lenzkra skálda frá síðari öldum,
og síðan hefur hann af mikilli
ikostgæfni kynnt sér margt það
helzta í bókmenntum heimsins á
ensku og Norðurlandamálum,
enda á hann ágætt safn bæði ís-
lenzkra og erlendra bóka. Hann
hefur og margoft farið utan og
hvarvetna tekið vel Og vandlega
eftir hverju einu markverðu, sem
iyrir augun hefur borið frá göml
um og nýjum tímum. Hefur sjálfs
fræðslan orðið honum ærið nota-
drjúg — einnig raunar fleirum.
Fyrsta bók Jakobs, ljóðasafnið,
Snæljós, kom út árið 1914 en síð
an hafa átta ljóðabækur komið
frá hans hendi, sú seinasta 1957.
Auk þess hefur hann gefið út 5
hálfátiræður
smásagnasöfn. Árið 1946 kom út
Ritsafn hans í tveim bindum hjá
Helgafelli og úrval úr kvæðum
hans, Tímamót á sjötugsafmæl-
inu, tíu árum síðar, en sama árið
kom út úrval úr smásögum hans
hjá Almenna bókafélaginu, og þá
hafði það félag honum til heið-
urs kynningu á verkum hans í há
tíðasal Háskóla fslands.
Meðal bókaheita Jakobs eru
Snæljós, eins og áður getur, og
einnig Kyljur, Heiðvindar, Svalt
og bjart, Haustsnjóar, Hrimnæt-
ur og Aftankul. Það er yfir þess-
um heitum svali og birta, og þó
að segja megi, að þetta sé nafna-
kerfi, þar sem eitt sé samræmt
öðru og þurfi því engan veginn
að vera sannnefni, heldur hafi
höfundi þótt fara vel á þessu, þá
er þó sannast mála, að yfir fjöl-
mörgum kvæðum Jakobs og ýms-
um af sögum hans er eitthvað,
sem minnir á svalviðri og heið-
ríkju. Þegar fyrstu ljóð hans
komu út og raunar oftar heyrði
ég ýmsa halda því fram, að hann
hefði orðið fyrir áhrifum af
Grími Thomsen. En ég hef haft
mikil kynni af Jakob og hef ald-
rei getað fundið, að hann hafi ung
ur hrifizt meira af Grími en öðr-
um skáldum. Hins vegar eru þeir
andlega skyldir. Þeir dá báðir
karlmennsku og manndóm, eru lít
ið fyrir að bera utan á sér til-
finningar sínar og þykir lítt til
þeirra koma, sem vilja sýnast ann
að og meira en þeir eru. Hinsveg
ar eiga þeir báðir heitt hjarta,
finna sárt til með þeim, sem að
óverðskulduðu sæta hörðu, óg
kunna vel að skilja mannlegan
breyskleika, þótt hart dæmi þeir
þann, sem einskis svífst og þykir
sómi að skömmum.
Jakob er oft, bæði í kvæðum
sínum og sögum, skarpskyggn og
langsýnn, og furðu snemma mun
honum hafa orðið það af brjóst-
viti sínu einu saman, en síðan
hefur margvíslegur lestur og ná-
kvæmur samanburður hins séða
Og lesna mjög hafa skerpt sjón
hans og þá ekki sízt á þeim vett
vangi sálarlífsins, sem einna vand
séðastur getur verið og viðsjálast
ur, það er svið ásta og ástríðna,
og kann hann þar vel að greina á
milli þess, sem mönnum verður
ósjálfrátt og hins sem er hrátt
siðleysi.
Eitt af skemmtilegustu einkenn
um Jakobs sem skálds hefur frá
upphafi verið kímnin, og standa
fá íslenzk skáld honum jafnfætis
á því sviði. f kvæðinu Sambýlið
á Jöðrum segir hann: >
Þið þekkið mannýgan, hyrndan
hrút,
og hálfvegis svipað leit það út
jafnlyndið þeirra á Jöðrum.
Þegar hann yrkir um fyrirhug
aða brú á Jökulsá á Sólheima-
sandi segir hann meðal annars:
Einhver beygur orkar því:
úr því vökna sokkar
gegnum þóttann grisjar í
guðræknina okkar.
Þegar bóndinn, sem frá er sagt
í Skrattakollur, kemur í dyrnar
og sér, að ekki er allt með felldu
um vetrarmanninn og húsfreyj-
una, verður honum að orði:
Þú ert þá svona húsbóndahollur,
hjartað og lund þín guðlaus soll-
ur.
Skamastu þín nú ,Skrattakollur‘.
Fyrsta vísan í kvæðinu f spegl
inum hljóðar þannig:
Þar situr vor ástmey sjálfselskan
og sýnir oss þennan heiðursmann,
svo gildan á velli og gáfaðan
og glæstan á allan veg,
vort indæla eigið „ég“.
En það er sá, er vér metum mest,
sú manneskja, sem oss reynist
bezt,
er alltaf jafn alúðleg.
Ekki sleppa skáldin við kímnis
örvar Jakobs. í kvæðinu, Þegar
andinn kersur, lýsir hann öllum
þeim ósköpum, sem á ganga, þeg
ar skáldið sem engan þarf spútn-
íkinn sezt á Pegasus og fer upp-
heima að dæmi Óðins á Sleipni,
en ömurlega lýkur förinni:
Riðið er um á Marz og Mána,
minna er um dýrðir, loft að grána
Hallar nú óðum undan fæti.
Ekki er það vænti ég Banka-
stræti?
Hesturinn verður ei hærra
knúinn,
holdið er kornið, andinn flúinn.
Hinnar sérstæðu kímni Jakobs
gætir ekki síður í sögum hans en
kvæðum. Stundum leynir hún
þar á sér og kemur skemmtilega
á óvart, og oft teflir hann henni
fram gegn yfirborðshátíðleik eða
andspænis sorg, hrörnun eða jafn
vel dauða, og varpar hún þá svo
sem kynjabirtu yfir sviðið, oft
nöturlega skarpri og þó ærið
spaugilegri. — svo að okkur verð
ur á að segja: Ójá, allt hold er
hey!
Jakob er stundum harðdæmur
um samtíð sína, og íhaldssamur
er hann á fornar dyggðir. En
hann sér einnig margt gott í fari
samtíðarinnar og þykir á ýmsum
sviðum hafa skipt um til mikilla
bóta, þótt oft sé æsilega farið, og
fá skáld hafa ort um höfuðborg-
ina af meira og sannara raunsæi
en þetta fósturbarn hennar.
Jakob hefur ort mörg góð
kvæði og nokkur heilsteypt, og
mundu þau ein hafa geymt nafn
hans í íslenzkum bókmenntum,
en þó að hikandi gengi hann út á
vettvang sagnagerðar og birti
fyrstu smásögu sína undir dul-
nefni, hefur hann einnig skrifað
sögur, sem eru gæddar slíkum
kostum, að þær munu ekki reyn-
ast kvæðunum forgengilegri. 1
Sem maður er Jakob heill,
hreinn og sérstæður um margt.
Hann er skapríkur, en þó mjög
stilltur og hversdagsgæfur, og ef
út af ber, er hann ekki margmáll,
en hins vegar dálítið meinlegur.
Hann er tryggðatröll við vini
sína og vill launa margfallt allt,
sem honum finnst sér vel gert,
en hins vegar er hann réttsýnn
og engan veginn mjög harðdæm-
ur á þá, sem honum er lítið imi
gefið. Það er helzt hann kynni að
varpa yfir þá'ofurlítið skoplegu
skini í nokkrum orðum, órímuð-
um — eða jafnvel rímuðum.
Heimili hans og konu hans,
Borghildar Björnsdóttur, hefur
jafnan staðið traustum fótum
gagnkvæmrar virðingar og full-
komins trausts og þótt Jakob sé
nú orðinn gamall að árum, eftir
því sem þótti í bernsku okkar,
vil ég óska honum þess, að þau
hjónin megi enn lengi njóta sam
vista og fagna góðum gestum sam
an af þeim hljóðlátu heilindum,
sem þeim báðum eru eiginleg.
Guðmundur Gíslason Iiagalín.
Vettvangur í dag er eftir Hannes Pétursson. Fjallar hann m. a. um skrifin
„Gegn falsrökum“ í Þjóðviljanum, ættjarðarpólitík og heimskommúnista. —
Greinina kallar hann: Skáld í Trójuhesti.
VIKURNAR fyrir Keflavíkur-
göngu risu nær öll gegnherí-
landsskáld íslenzkra bókmennta
öndverð upp á síðum Þjóðvilj-
ans og birstu sig. Sum gátu
með engu móti hamið „ættjarð-
arást“ sína og tóku á allri sinni
orðkynngi og öllu sínu hug-
tnyndaflugi til að gera þetta
falska, uppgerðarlega dekur sitt
að áhrifamikilli skrautsýningu.
Aldrei fyrr hafa jafn margir
menn borið jafn mikla um-
hyggju fyrir þjóðinni á jafn
stutlum tíma.
Allt eru það meiri og minni
stórskáld, sem hér ræðir um,
en eiga líklega fátt annað sam-
eiginlegt, ekki einu sinni mark-
mið hinna pólitísku skrifa sinna,
og má það undarlegt heita.
1 vamarmálapólitík skáldanna
ber mikið á hálfri hugsun. og
hálfum sannleik, og hálfur sann
leikur jafngildir oftast óhrekj-
andi lygi, sagði maður nokkur
í Vesturheimi, kunnur lesend-
um Þjóðviljans af tveggja
dálka myndum, þegar blaðið er
í sæmilegu skapL
Ég tel mig að vísu sneyddan
spásagnaranda, svo ég má ekki
fullyrða, hvaða utanríkispólitík
sé þjóðinni hollust á næstkom-
andi árum, og stend þar eigi
Jítið að baki hæstvirtum kolleg-
um. Þá geri ég ekki heldur ráð
fyrir, að þessi grein, sem ég er
að skrifa, breyti verulega gangi
heimsmála, eins og maraþon-
rausinu Gegn falsrökum var
ætlað að gera. Mig langar ein-
vörðungu til að drepa á dálitla
skekkju. Guðmundur Böðvars-
son fullyrðir í Þjóðviljanum 5.
maí sl. — og víst margir á und-
an honum og eftir — að mark-
mið svonefndra hernámsandstæð
inga sé eitt og sameiginlegt:
algert afskiptaleysi landsins um
alla framtíð af valdabaráttu
austurs og vesturs.
Að sönnu er annað eins og
þetta of mikill barnaskapur til
þess að eytt sé á það miklu
púðri, og hefur marg-oft verið
á það bent. Dytti mér ekki í
hug að setjast niður til að and-
mæla slíku rugli, ef allir þessir
skáldmæringar ættu ekki þátt í
að dreifa jafn vondri sagnfræði
út yfir landið.
Guðmundur Böðvarsson full-
yrðir þetta auðvitað í beinu eða
óbeinu samráði við Jóhannes úr
Kötlum, Sigfús Daðason, Hannes
Sigfússon og aðra menningar-
lega framverði í baráttunni fyr-
ir „frelsi landsins", þar sem
þetta er eitt glitfegursta agnið
í sálnaveiðum þeirra.
Óþarft er að taka það fram,
að sumir þeirra manna, sem
vilja létta hinni tímabundnu
hersetu af þjóðinni, berjast fyr-
ir því heilshugar og óbundnir af
togstreitu austurs og vesturs.
Orsökin er sú, að þeir eru í
rauninni hvorki hlynntir hinum
vestræna né aiustræna hluta
heims, en telja stefnu sína eins
konar framhald af stjórnmála-
baráttu Jóns Sigurðssonar,
hvernig sem á því stendur. Þeir
hafa ekki enn áttað sig á þeirri
kaldhæðnislegu staðreynd, að
slík „frelsisbarátta" hér á landi
er óraunsæ, eins og málum er
komið; því miður.
□
Róttækir, yfirlýstir kommún-
istar, sem gegna því tímafreka
hlutverki að þoka járntjaldinu
vestur fyrir íslandsstrendur,
hafa nú stokkað sínu gæfu-
snauða liði saman við lið
þeirra, sem vilja hreinræktaða
ættjarðarpólitík (ýmist af sann-
færingu eða tækifærisástæðum,
eins og ýmsir framsóknarmenn)
með það fyrir augum að fjölga
í herdeild sinni gegn varnar-
kerfi Vesturveldanna og hræra
um leið upp í hinu fastskorðaða
fylgi stjórnmálaflokkanna, ef
vera mætti, að til þeirra slædd-
ust atkvæði frá öðrum við kjör-
borðin á næstunni. Þessi nýi
sambreyskingur hefur þó enga
stórpólitíska þýðingu, hins veg-
ar hafa liðsmenn tvisvar sinn-
um bæði gengið með sjó og set-
ið yfir súpudiski við eld.
Kommúnistar í sambreyskingi
þessum hafa óspart látið hina
grunlausu samherja bera því
vitni í blöðum og ræðustóli, að
hér sé um gersamlega ópólitísk
samtök að ræða; hafa hinir
síðarnefndu tekið svo djúpt í ár
inni, að manni skilst einna
helzt, að á ferðinni sé einhvers
konar endurvakningarhreyfing
mannlegs siðgæðis yfirleitt, allt
að því kristilegur söfnuður.
Þetta hafa þeir fullyrt með
góðri samvizku, því þeir vita
ekki betur en svo sé. í þessum
fylkingararmi eru sum gegnher-
ílandsskálda.
Staðhæfing Guðmundar Böðv-
arssonar (um eitt og sameigin-
legt markmið ailra svonefndra
hernámsandstæðinga) er röng
sökum þess, að stefna hernáms-
andstæðinga, eins og Guðmund-
ur vill hana vera láta, er ósam-
rýmanleg heimskommúnistísku
sjónarmiði, því sjónarmiði, sem
jafnan er lótið glitta í á síðum
Tímarits Máls og menningar,
svo menn gleymi ekki, hvert
ferðinni er heitið. Það er óger-
legt að vera í senn dyggur og
duglegur heimskommúnisti, eins
og þau þrjú skáld eru, sem ég
áðan nefndi, og halda því fram
um leið, að með stefnu sinni í
varnarmálum Islands vilji þeir
það eitt, að Iandið sé algerlega
afskiptalaust um alla framtíð í
togstreitu austurs og vesturs,
það sé endanlegt takmark. Þeir
hljóta að gera sér ljóst, að slík
afstaða, tekin í fullri alvöru,
getur aldrei verið annað en
merki þess, að þeir séu dug-
lausir og villuráfandi kommún-
istar, og það eru þessir menn
alls ekki. Ergó: pólitík þeirra í
samtökum hernámsandstæðinga
er blekking. stórkostlegt, en um
leið hlægilegt camouflage.
□
Ég get ekki ímyndað mér, að
sérstaka nauðsyn beri til að
rökstyðja þessa fullyrðingu, svo
eðlileg sem hún er. Það ætti
að vera nægilegt að minna á,
að hið raunverulega hlutverk
hins ötula, aktíva, kommúnista
er að vinna með öllu móti að
útfærslu hins „sósíalska heims-
kerfis“, eins og það er nefnt
í stefnuyfirlýsingu kommúnista-
og verkalýðsflokkanna, sem gef-
in var út að loknu þingi þeirra
í Moskvu seint á fyrra ári.
Hvert gæti það verið annað, og
hvert ætti það að vera annað?
Að þessu þingi áttu íslenzkir
kommúnistar fulla aðild, þar
sem tveir aðalmálsvarar þeirra
sótu það, Einar Olgeirsson, hinn
pólitíski oddamaður, og Kristinn
E. Anrésson, hinn menningar-
legi herfræðingur flokksins. í
stefnuyfirlýsingu þessari, sem
er fleytifull af sjúrnalistískum
áróðursvaðli, er ekki staglazt á
öðru meir en hinu „sósíalska
heimskerfi“, hinni „kommún-
ísku alþjóðahreyfingu", „heims-
kerfi sósíalismans", hinni ,sósí-
ölsku alþjóðahyggju“ hinni
„sósíölsku alþjóðasamhyggju“,
hinum „sameiginlegu hagsmun-
um hinnar sósíölsku stefnu“,
hinni „sósíölsku ríkjasamheild",
Framh. á bls. 17.