Morgunblaðið - 19.05.1961, Qupperneq 8

ð
M O R C V /V n r 4 fí I Ð
Fcstudagur 19. maí 1961
Hin róttæ
nútimastefnn
dýrkar fóránleiknnn
Bókmenntaumræður í Danmörku
ERU Danir iihalssamari * bugs-
un og feimnari við róttæ'kar hug
myndir og skáldmyndir en hinir
norrænu bræður 'þeirra? Eða,
eins og margir — ekki sízt hinir
síðarnefndu — halda fram, ,,frið
sælii“ (sjálfum þætti okkur
„makráðari" ef til vill betra
orð)? Alltaf er erfitt að taka
afstöðu til slíkra lhæfinga, en
ekki er erfitt að sjá, hversu ó-
líkt hinar norrænu þjóðir taka
á móti nýjungum, er koma til
þeirra frá umheiminum. Norð-
menn eru róttækari, ákaflyndari
og tileinika sér betur byltinga-
kemndar stefnur, er til þeirra
berast, Svíar stunda meina til-
raunir með nýjar yndir skáld-
skapar en Danir. Af þessum á-
stæo.,..i hefur bókmenntastefna
sú, er kalla mætti í yfirliitsskyni
„nútímastefnu.na" fengið meiri
hljómgrunn í No._gi og Svíþjóð
en í Damörku. En nú ber hún
einnig á dyr hjá okkur og krefst
inngöngu.
Þessi nú/mastefna einkennist
öðrum þræði af síauiknu van-
traustd á hugsuninini, hinsvegar
af þeirri okoðun að hefð'bundn-
ir hætftir skáldsk: parins verði æ
ófærari um að túlika hinn
tryllta raunveruleika nútímalífs
ims. Er heimsmyndin hefur sundr
aat er ekki auðvelt að safma brot
uimum samam í fáguð ljóð, glymj
andi rím eða jafnvel aðeins ein-
falda, raunsæja skáldsöguifrá-
sögn og ferhyrnit, ,,eðlilegt“ leik
rit. Svona hefur þetta ávallt ver
Íð, þegar reynslan breytist verð j
ur máltfærið að fylgja með, svo
að hið nýja geti komið fyllilega !
í Ijós. Hin róttæka nútímastefna
er 'komin út í stjórnleysi og dýrk
un á fáránleikianum.
Höíkrétt afleiðing þess er, að sú
Sfeoðun, að málið sé til að skýra
hluitina, annaðhvort hverfur eða
er höfð að háði og spotti. Þá er
komið að trúarjátningu andhefð |
arinar: myrkum hugsumum skal
lýsa með myrkum orðum. Þetta
er ástæðan fyrir því, hvað mik-
ið af nútímabókmenntum er „ó-
skiljanlegt" fyrir venjulegt fól'k,
og þess vegna eru margir and-
snúnir þeim. En eru fullgildar
ástæður til þess?
Þetta atriði er rannsaikað, í
fyrsta skipti rækilega og kerfis
bundið, í þrem bókmenntasögu-
ritum, sem einnig eru nær ein um
að halda uppi bókmenntaumræð
um í Danmörku í bókarformi nú
í vetur. Hinar þrjár bækur eru
,,Refsinornimar“ eftir hinn
umga gagnrýnanda og sérfræð-
ing í franslkri avantgarde-sikáld-
list, Niels Egebak, „Konungsróm
ur Ijóðsins", eftir annan ungan
gagnrýnanda, Torben Broström,
sem er andheitasiti túlkari og
bardagasveinn nýjustu Ijóðlistar
Dana, loks er „Upphafið", rit-
gerðdsafn eftir hið ágæta ljóð-
Skáld, Thorkild Björirvig, sem er
reyndar einnig bótkmenntasiagn
fræðingur.
-k
Bók Niels Egebak fjallar um
fransikar bókmenmtir frá surr-
ealismanum að Ionesco, Samuel
Beokett og Alain Robbe-Grillet.
En hún er rituð sem ávarp til
danskra ljóðskálda, eins og heit
bæn til danskrar ljóðlistar um
'að vakna af kreddusvefni sín-
um í örmum raunsæisstefnunn
ar og ganga sömu braut og hin
franska. Það er eitthvað fallega
einfeldnislegt við þessa hlið á
„Refsiinorounums", en engu að
síður gerir hún danskan Skáld-
skap alltof gamald'ags, sömuleið
is lofar hún frönsku nútíma-
stefnuna alltof eiinhliða. Hins-
vegar verður bókin af þessari
ástæðu Ijósari og betra uppeld-
istæki. Niels Egebak er áróðurs
maður, hið gamla sk'al falla og
nýtt rísa, haon er vilhallur gaign
rýnandd. Hann viil gera „reikn-
ingsskil við þær erfðavenjur og
verðmæti, sem eru undirstaða
lífs okkar og listsköpunar, og
hann telur sig mega sækja inn-
blástur að slíkri gagnrýni á
menningarerfðum evrópumanna
til hinna frönsku nútímaskálda.
„f dag gengur það drottnissvik-
hinna frönsku nútímaskálda, að
hann útilokar algerlega þann
möguleika, að kleift sé að rita
öðruvisi nú á dögum, en í þess-
um sundruðu og undarlegu
myndum, einnig er hann svo á-
kafur að gera hinar frönslku bók
menntir þessa tímabils að fyrir-
mynd hinna dönsku, að hann
gleymir, að nútímastefnan á ræt
ur sínar langt aftur í tknann að
relkja, og að hún 'hefur haft
greinileg á'hrif á danskar bók-
menntir. Enmfremur: að skáld-
skapur nú á tímum þarf ekki
endilega að grundvallast á af-
neitun hins evrópska menningar
arfs, heldur getur einnig risið.
sem nýr sproti af þeim meiði.
Að sjálfsögðu er þó ekki mögu-
legt að krefjast hins síðarnefnd'a
af manni, sem lýsir yfir því að
hann sé absurd (fáránlegur) —
Það er að segja í bókimenntaleg
Eftir dr. Hakon Stangerup
prófessor
um næst að ætla sér að lýsa
sundruðum raunveruleilkanum
með skýrurn, hefðbundnum hátt
um,“ segir hann. Þess vegna er
Bgebak á bandi nútímaskáld-
anna, og hann ' lýsir verkum
þeirra af svo mikilli innlifun, að
þau verða hverjum manni skilj-
anleg, að minmsta kosti kemst
maður að þeim mikilvægu sann
indum, að hér er um alvöru-
þrunginn skáldskap að ræða, en
hvorki svik né myrkar orðræð-
Ur myrkursins vegna. Aðalmót-
báran gegin skrifum Niels Ege-
baks er, að hann er svo álkafur
aðdtéamdi srtjérnleysisstefnu
MAX Reqnblússan m. hettu
fyrir dömur og un^linga
+ Framleidd úr plast-
húðuðum vefnaði,
sem auðvelt er að
skola
Vatns]>étt
(rafsoðnir saumar)
★ 6 litir
Vindþétt
0 sla'rðir
h IIentu«ft tií ferðalaga
og útiveru
Fæst hjá verzlununum
Verðanda, Aðalstræti 4 h.f.,
L.H. Muller
Marteini Einarssyni & Co.,
og víða út um landið
Verksmiöjan IVfAX h.f. Reykjavík
um skilningi, en hann er alls
ekki fáránlegur.
Torben Broström segir frá því
í hinni skarplegu bók sinni
„Konungsrómur ljóðsins", að
dansikar bókmenntir standi í
nánu sambandi við bæði eldri
og yngri hluta nútímabók-
mennta, að þær hafi átt á að skipa
bæði hefðbundnum ljóðskáldum
og uppreisn'armönnium. Bókin
er fa.gurfræðilegit verk, í nánu
'sambandi v.ið kenniingar „The
New Criticism“s, ásamrt bók-
menntasögu'legu yfirliti yfir þá
ljóðlist, sem skrifuð hefur verið
í Danmörku eftir 1950. Bókin
kynnir og lýsir rækilega sjö
„femtio-talistuim“, svo að maður
tali nú sænsk . Ivan Malin-
owski, Uffe Harder, Robert
Corydon, Cecil Bödker, Jörgen
Gustava Brandt, Jörgen Sonne
og Klaus Rifbjerg. Hin fagur-
fræðilega gagnrýni og gjreining
á verkum þessara ungu manna
er prýðlega unnin og ákaflega
djúpsæ. Sennilega hafa svo ný-
leg verk og lítil að vöxtum sj'ald
an verið athuguð og greind jafn
rækilega .Hlinir eldri lesendur
vilja ef til vill álíta, að umrædd
ir menn séu teknir nokkuð fljótt
inn í bokmenntasöguina, en svo
er nú ekki, því Torben Broström
skrifar ekki bókmenntasögu í
orðsins gamla skilningi, heldur
fagurfræði, og aðeins hún kem-
ur honum við, hin sögulega hlið
málsins kemur hvorki honum né
listinni við. Það sem máli skiprt-
ir er, hvort ljóð er gott eða lé-
legt, en ekki hver hefur ort það
né hvenær. Broström hefur ritað
inokkra athyg'lisverða inngangs
kafla um mat á Ijóðlist almennt.
En einnig hann kemsrt að þeirri
niðurstöðu, að straumurinn liggi
frá hinum eldri ljóðmyndum til
hinna nýrri, án þess þó að hin
síðarnefndu hafi orðið sundur-
slitin, og að í stað lífsspeki hinna
eldri 'hefur komið exstential lífs-
speki. Hann segir hið samia um
þennan danska nútímaskáldsikap
og Egebak um hinn franska:
„hann gerir ekki samræmi, að
undirstöðu innblástursins, held-
i ur verður að seeia að beir yrki
vegna glataðra verðmæta og ti'l
að reyna með list sinni að skapa
ný“. Og um hinn svonefnda ó-
skiljanleika nútímaskáldskapar
segir hann, með næmum skiln-
ingi: „Sagt er, að fyrr meir haft
allir skilið listir. Það er ímyndun
ein. Fleiri töldu sig skilja listir,
á sama hátt og þeir nú halda að
þeir skilji eldri list. Sannleik-
urinn mun vera sá, að tiltölulega
fáir skilja list yfirleitt, og það
sem hinir skilja í hinni gömlu
list er etthvað annað en listin."
Broström hefur skírit bók sína
í höfuðið á tveim ijóðlínum eftir
Sophus Claussen, frægum og
hneykslandi; jafnvel hinn ljóð-
els'ki Helge Rode náði ekki upp
í nefið á sér, er hann las þær.
Þær hljóða svo:
Fagurrómuð heimska! er hugans
dómur,
er hæst rís ljóðsns skíri
konungsrómur.
Við eigum betra með að skilja
boðskap þessara lína en samtíma
menn Claussens. En sú stað-
reynd, að nota má þær sem titil
og stefnulýsingiu á bók um nýj-
ustu ljóð Dana sýnir einmitt, að
nútímastefnan er eldiri en t. d.
Niels Egebak heldur. Og sömu-
leiðis, að hún er ekki bundin
við ytri búning, eins það, hvort
ur í eðli tilfinninganna og því,
ljóðið rímiar eða ekki. Hún ligg-
ur í eðli tilflnninganna og því,
hvað menn álíta um eðli ljóðlist
arinnar. Hennar g»tir fyrst hjá
Edgar Allan Poe, og hún nær
fullum þroska hjá Baudeiaire.
Nútírmastefnan er sem sé ekiki
það að fyligjast með tímanum,
hún er eitthvað eilíft, að minnsita
kosti í ljóðrænum skáldskap.
Thorkild Bjönnvig tekur þetta
síðastnefnda til umræðu í hinu
stóra og mikilvæga ritgerða-
safni sínu, tólf greinum og ræð-
um frá síðastliðnum tíu árum.
Það er 1 bugleiðingu um „tómið
og formið“. Hann sýnir fram á
að gjáin milli lesandans og skálds
ins opnaðist, er lisitin glataði sínu
eðlilega hlutverki í þjóðifélaig-
inu, en öðlaðist í stáðimn áður
óþekkt frelsi, A'fleiðingin varð
tómleikatil'finnin'g nútímastefn-
unnar, en Skáldin tóiku að iðka
hana í þrjós'ku. Björnvig sýnir
fram á þetta með miikilvægum
tilvitnunum frá Baudelaire,
Rilike og Benn. En tekur hvorki
'afstöðu með stjórnleysi né bar-
áttu við hinn evrópska menning
ararf af þeim sökum. Hann ræð
ir þessa sígildu höfunda, kvæði
ir þessa sígldu höfunda, kvæði
sem eru ammaðhvorf gegnsýrð af
tómleiika eða meðvitaðri skop.
stæKngu á stirðbusallegri rím-
dýrkun — Egebak, en tæplega
Broström, mundu sennilega telja
þetta hinar tvær eðlilegustu leið
ir — og síðan segir hann: „í
þessum kvæðum gefur að líta
hinar óskaplegu hættur og öfgar
nútima myndmáls — þær Scylla
og Karybdis, sem nútímalistin
verður að sleppa framhjá, ef
hún á að lifa. Hún mun sleppa
og lifa, það er unnið, og listin
er ennþá hinn ómissamdi sálar-
spegill mannkynsins. Ennþá lif-
ir listamaðuirinn fyrir ,mynd-
krefjiandii ægivald tómileí!kans“
— en alheimurinn hefur Janusar
andlit, ekki aðeims ásýnd ófreskj
unnar, er glottir mót okfcur,
hann er ekki aðeins hið stóra
tóm, heldur einnig veruleiiki,
ekki aðeins tóm, einnig efni.“
Og annars staðar scgir Björnvig:
„Trúarjátning nútíma fagur.
fræði er sigur yfir formdýrkun,
að finna form og innihald sem
heild."
★
Bók Thorkilds Björnvig er
eins og hinar. í hinum tólf köfl
um hennar er rætt um ýma
menningairvandamál almenns eðl
Framh. á b)s. 16.