Morgunblaðið - 20.12.1961, Page 6

6
MORCZJNBL AÐIÐ
Miðvikudagur 20. des. 1961

Myndaskáldið
Ásmundur Sveinsson
Ásmundur Sveinsson. — For-
mali eftir Halldór Kiljan
Laxness. Helgafell MCMLXI.
ENDA þótt ég verði nú við
þeim tilmælum ritstjóra Morg-
unblaðsins að skrifa um lista-
verkabók Ásmundar Sveinsson-
ar, þá er bezt ég taki það strax
fram að þetta verður hvorki
ritdómur um formála Laxness
né listskýring á meistaraverkum
Ásmundar, ég veit eiginlega ekki
hvað það verður. Aftur á móti
veit ég hvað við hefði átt, og
það hefði ég gert ef ég hefði
getað það: Ég hefði ort stór-
kostlegt atómljóð um bókina og
ótrúlegt lífsverk bóndasonarins
úr Miðdölum vestra, frumlegra
ljóð en skáldi hefur tekizt að
forma og koma á prent. Mér
datt nefnilega í hug að ýmis af
þeim listaverkum sem þessi bók
flytur myndir af séu hugsuð og
útfærð á einhverju fjórvíddar-
plani, þár sem ég þrívíddarver-
an, ætti enn flesta hluti ólærða.
Ég er hér að tala um þau lista-
verk, sem Kiljan kallar í for-
málanum „Járnadót Ásmundar"
og öll eru gerð á seinni árum.
Ég leyfi mér að taka hér upp
stuttan kafla úr skilgreiningu
Kiljans:
„Járn Ásmundar er af því
tagi að þar skipta ekki almenn
merkjakerfi höfuðmáli, né tákn-
fræði niðurskipaðra kenninga.
Því má ekki gleyma að þessi
list er sérstakur og sjálfstæður
formheimur. Flatarmyndir, rúm
málsform og kúla, allt í senn er
beygt hér undir fagurfræðileg
lögmál en þó urn leið samið að
einkasmekk listamannsins og
sérhyggju. En ýmis tákn héðan
og handan kannast maður við
í þessu járnadóti, til dæmis ind-
verskar hugmyndir um breyti-
lega merkingu þríhyrningsins
eftir stöðu hans; og ef til vill
ýmis tákn úr kynferðiskabbal-
isma freudista, svo eitthvað sé
nefnt. í mynd hans af öndveg-
issúlunum „Trú“ táknar þrí-
strenda súlan karlmann, sívaln-
ingurinn sem gildnar uppeftir,
unz línan brotnar, er ímynd
kvenmanns; vottur af skips-
stafni er í mynd þessari pars
„Sækoptinn44
og „Kjarn-
orkukafbáturinn44
pro toto (táknar skipið sjálft>,
járnþynnan sem rís í boga á að
vera hafalda, kringlóttur loft-
skurðurinn í þessari þynnu er
ímynd sólarinnar en veitir sam-
tímis inn í myndina geislum frá
krossi sem að sínu leyti merk-
ir eins og allir vita kristin dóm.
Hringurinn sjálfur er í mynd-
list umfram allt andstæðan við
beina línu, en list verður nú
einu sinni ekki samin nema
teflt sé saman andstæðum. Oft
er hringur líka tákn sólarinn-
ar eða eilífðarhugtaksins. Stund-
um hefur hann það eitt hlut-
verk að halda saman þeirri ver-
öld sem í myndinni býr eins og
títt er í miklagarðslist. Einn af
eftirlætismönnum Ásmundar í
óhlutrænni list, kataloníumaður-
Ásmundur Sveinsson
inn Gonzales, notar hringinn
einnig sem umgerð heimsins;
það gerir Ásmundur iðulega
líka. Þó er mest um vert að í
smíði þessari talar sál hlut-
anna til undirvitundar skoðar-
ans, kallar á orðlausan skiln-
ing hans um leið og augað selst
undir afl myndarinnar. Ég
mundi vilja nefna þetta list
geimsins“.
Myndin sem H. K. L. talar
um hér að framan mun vera
sú sama sem í bókinni er nefnd
„Trúarbrögðin" númer 131.
Ég hef sítérað þetta fremur
til þess að bregða upp sýnís-
homi af glímu Kiljans við að
ráða rúnir galdrameistarans
heldur en af því ég álíti það
brýna þörf að útskýra eða skilja
verk Ásmundar bókmenntaleg-
um skilningi, enda tekur H. K.
L. það fram að smíði þessi kalli
á orðlausan skilning skoðarans.
Minna má á að mestöll æðri
tónlist gerir það sama og verð-
ur ekki þýdd á þjóðtungur, þó
að stundum sé verið að reyna
það.
En svo ég víki niánar að for-
málanum, sem er listaverk útaf
fyrir sig, þá er þar rakin með
talsverðri nákvæmni þróunar-
saga Ásmundar Sveinssonar í
höggmyndalist, stig af stigi, allt
frá því að vera einhver mesti
„náttúrulíkjari" sem fæðst hef-
ur á íslandi til geimlistarmanns
sem galdrar fram óræð tákn og
furður. Þar á milli liggja tíma-
bilin sem lýst er undir kafla-
heitunum „Átök 1 jötunheim-
um“, „Sóldýrð og madonna" og
„Sæmundur og Selgrímur“. í
kaflanum „Átök í jötunheim-
um“ segir á einum stað svo:
„Iðulega tengir meistarinn við
átakamyndir sínar eitthvert rór-
ill úr þjóðsögu, atburð úr forn-
sögunum, jafnvel hugmynd úr
biflíunni. Fígúrurnar taka á sig
gervi af skessum, jötnum eða
öðrum ofurmennum, jafnt illir
vættir sem góðir geta haft yfir-
bragð forynju, en þó undarlegt
sé, sjaldan skepnu, nema höfr-
ungs þess sem kenndur er við
Milles, enda hefur Ásmundur
margtekið fram að hann hafi
aldrei verið náttúraður fyrir
landbúnað. Vanaleg ástarsaga er
hafin í jötunheima.“
Sýnu meiri aðdáun hefur
H. K. L. þó á þeirri list Ás-
mundar, sem rætt er um í kafl-
anum „Sóldýrð og madonna":
„Þegar hinum þjóðsagna-
kenndu áflogamyndum sleppir,
vekja þær sérstaka athygli sem
sýna menn eða kannski öllu
heldur mannssál í hrifningu,
standandi eða sitjandi, að göfga
almættisverkið undir skini há-
degissólar“.
Sízt vill hann gleyma mynd-
um sem sýna frú vora með
sveininn, en þær eru margar,
þar á meðal myndin sem meist-
arinn ljær þjóðsögustefið „móð-
ir mín í kví kví“, og er gefið
í skyn, að sú sé jafnvel snilli-
legust smíð í skemmu Ásmund-
ar.
Og er nú mál að hverfa frá
formála Kiljans, þó góður sé,
og víkja að hlut Ragnars Jóns-
sonar, sem að sýnu leyti er jafn
oki þeirra höfuðsnillinga, sem
hann hefur frægt í þessari bók
og fleirum. Þetta er 5. lista-
verkabókin sem hann efnir til
og gefur út, enda löngu seztur
á bekk við hlið merkustu bóka-
gerðarmanna álfunnar í okk-
ar tíð, þó það sé aðeins hjá-
verk hans með mörgum öðrum
jafnmikilvægum íslenzkri menn
ingu. Er hér að vísu fremur átt
við stefnu hans og afstöðu gagn
vart listum og bókmenntum al-
mennt en fagléga fullkomnun
þeirra verka, sem hann hefur
látið framkvæma, enda hef ég
satt að segja hvorki sérþekk-
ingu né aðstöðu til að sanna
mál mitt með samanburði — til
dæmis á listaverkabókum okk-
ar og annarra þjóða. Hitt vita
aftur á móti allir íslendingar,
og listamenn og skáld þó öllum
betur, að hann er upphafsmað-
ur þeirrar byltingar, sem fyrir
tveim áratugum eða svo hratt
af stóli þeirri trú hérlendis, að
skáld yrðu að vera soltin til
þess að geta ort, — myndskáld
auðvitað jafnt sem skáld ann-
arra listgreina.
Ég hefði í þessari grein gjarn-
an viljað hringja skærari klukku
fyrir lífi og list Ásmundar
Sveinssonar, því að ég er sann-
„Unn þú meðan unna má,
og unn þú meðan kostur er".
ÞESSAR ljóðlínur komu mér í
hug, þegar ég frétti lát húsmóð-
urinnar á Miðseli, þannig hafði
hún lifað ástvinúm sínum og
skylduliði. -----------
Björg var fædd 29. marz 1877.
Foreldrar hennar voru hjónin
Magnús Vigfússon, Auðunssonar
frá Grund í Skorradal, og Guð-
rún Jónsdóttir, Þórðarsonar frá
Hlíðarhúsum í Reykjavík. Björg
ólst upp í stórum systkinahópi
fimmtán að tölu, og eru nú aðeins
tvö eftir lifandi, Ágústa og Jón.
Fékk hún góða menntun eftir
því sem þá gerðist, gekk til dæm-
ist í Kvennaskólann í Reykjavík.
Björg var glæsileg kona og aðlað
andi, og hélt hún því til æviloka
Hún hafði mikið yndi af söng,
færður um að hann er hvort
tveggja í senn mikilmenni og
góður maður, og hafinn hátt
yfir sjálfsdýrkun og hégóma-
skap, en ég hef ekki átt þess
kost að kynnast honum nema af
myndum og af annarra frásögru
Þess vegna er greinin eins og
hún er.
1 Ásmundarbókinni er að
finna myndir af alls 200 lista-
verkum. Hún hefur verið um
fjögur ár í undirbúningi. Henni
er ætlað það hlutverk að verða
yndisauki i mannabústöðum
víðs vegar um heim, enda er
formáli Kiljans „Viðstaða i
myndskemmu“ þýddur á ensku,
frönsku og dönsku, svo og nöfn
myndanna. Þær hefur tekið
þýzkur ljósmyndasmiður, Her-
mann Schlenker, og sýnir hér
yfirburða tækni í sínu fagi. —
Myndamótin eru gerð í Prent-
móti h.f., bókin er prentuð i
Víkingsprenti h.f., Bókfell batt
og hafði sjálf fagra söngrödd.
Björg ólst upp í foreldrahúsum
til tvítugsaldurs. Tuttugu og
þriggja ára giftist hún fyrri
manni sínum Sigurjóni Jónssyni
skipstjóra, en hann drukknaði af
skipi sínu 8. marz 1902. 3. júní
1911 giftist hún eftirlifandi manni
sínum Kristjáni V. Guðmunds-
syni ættuðum úr Dýrafirði, ágæt-
ismanni, sem bar hana alla tíð á
höndum sér. Vorið 1917 fluttust
þau að Miðseli, æskuheimili
hennar. Og hafa búið þar síðan
Löngum hefur þótt gott að koma
að Miðseli, því að þar ríkti glað
værð, góðvild og gestrisni svo að
af bar. Þau eignuðust tvo syni
Sigurjón, sem dó ungur, og Ragn-
ar tollþjón, sem er kvæntur Jó-
hönnu Jóhannsdóttur Tryggvason
ar frá Þórshöfn, prýðis konu sem
reyndist henni, sem bezta dóttir,
og voru þau hjónin samhent 1
að gera allt sem hægt var til þess
að létta undir með henni eftir að
heilsan fór að bila. Þau eiga
fimm börn, sem voru ömmu sinni
til mikillar gleði, og munu þau
sakna hennar mikið.
Á gullbrúðkaupsdegi síðastliðið
vor efndu vinir þeirra og frænd-
ur til samfagnaðar, og var þar
fjölmenni mikið og sást þá bezt
hversu vinmörg þau hjónin voru.
Hin síðari ár átti Björg við van-
heilsu að stríða, hún veiktist al-
varlega á heimili sínu þann 9.
þ.m. og andaðist á Landakots-
spítala eftir þriggja daga legu
Far þú í f j iði
friður guðs þig blessi
hafðu þökk fyrir allt og allt.
Frændkona.
hana inn.
Guðmundur Daníelsson.
Björg Magnús-
dóttir — Minning
ÚT ER KOMIN drengjasagan
Sækoptinn eftir Viqtor Appleton.
Þetta er ný bók um uppfinninga
manninn unga, Tom Swift, og vin
hans Bud Bareley, sem kunnir
eru af afrekum sínum í bókun-
um Rannsóknarstofan fljúgandi,
Kjarnorkukafbaturinn. Eldflaug-
in, Gervirisarnir, Kjarnorkubor-
inn og Geimstöðin. Söguhejan
Tom Swift, lendir í margvísleg-
um ævintýrum, en bækurnar
fjalla um nýjar uppfinningar í
heimi framtíðarinnar.
í Sækoptanum leggur Tom
Swift upp í hættulegan leiðang-
ur í Jeit að týndri eldflaug í
„Sæörinni", e.k. fljúgandi kaf-
báti eða neðansjávar-þyrlu.
Kjarnorkukafbáturinn kemur
nú út í annarri útgáfu. í þeirri
sögu á Tomm Swift í höggi við
nútíma sjóræningja, sem herja á
siglingaleiðum. Þar er sagt frá
baráttu í stormsveipum og skot-
hríð, árekstri við neðansjávar-
skrímsli, fangelsun og flótta.
Bókaútgáfan Snæfell gefur báð
ar bækurnar út. Þær eru mynd-
skreyttar. Skúli Jensson hefur
þýtt báðar sögurnar, sem eru
fjörlegar og hressilegar drengja-
sögur.
• Myndin um Önnr
Frank
Steingerður Guðmundsdótt
ir sendir þættinum þetta:
„Frammi fyrir listaverkum
— setur mig, sem fleiri —
hljóða.
Þegar sv* heilinn hróflar
við mér á ný, fæðist sú hugs-
un — undantekningarlaust —
að aðrir megi njóta þessa
með mér.
Því fæ ég ekki orða bund-
izt eftir að hafa horft á kvik
myndina: Dagbók Önnu
Frank — sem sýnd er um
þessar mundir í Laugarás-
bíói, við, að því er virðist,
lélega aðsókn. Vonandi eru
það frekar jólaannir sem or-
saka tómlæfið, en vanmat á
andlegum verðmætum?
Flestir þekkja Dagbók
Önnu Frank, af afspurn ef
ekki öðru, svo óþarft er að
rekja hér efni hennar —
enda er það kvikmyndin sem
mig langar að minnast á —
og mæla með.
Hún er fágætt listaverk —
að öllu leyti. Leikendur —
hver og einn — hafa náð
slíku valdi á viðfangsefninu,
að fólkið sjálft, hinir ofsóttu
Gyðingar, virðast standa ljós
lifandi andspænis okkur.
Með hlutverk litlu stúlk-
unnar, Önnu Frank, hetju
harmleiksins, fer Millie Perk-
ins, ung og óreynd leikkona
— og er það undravert að
hvergi bregður fyrir gervi-
mennsku 'í liSt hennar —
hún er þessi látlausa telpa
frá upphafi til endaloka. —
Henni er þó mikill vandi á
höndum þar sem helzti mót-
leikari hennar er hinn heims-
frægi austurríski leikari,
Joseph Schildcraut, sem fer
með hlutverk föður Önnu —
eins og afburðaleikarinn einn
er fær um.
• Þeir, sem kvaldir
eru í dag
Hvers vegna er myndin
ekki betur sótt? Veigrum við
okkur við sársauka? Sagan
er sorgleg, því hún er sönn
—hún snertir inn í kviku.
Vorið guðar á glugga — bros
ir, blátt og heillandi — en
vorhugurinn, opinn og tær —
fær aðeins notið þess gegn-
um brotna rúðu á hrörlegu
háalofti — illmenni hafa
hneppt hann í hlekki.
Væri okkur ekki hollt a5
bera saman örlög þe3sa fólks
— og þúsundanna sem enn 1
dag kveljast undir járnhæl
kúgaranna — við vellíðan
okkar eigin þjóðar? Myndu
jólin ekki verða okkur dýr-
mætari — jólaljósin skærari
og hlýrri eftir að hafa stað-
ið — eina kvöldstund — aug-
liti til auglitis við svartnætti
mannlegra þjáninga? Vitneskj
an um að mega njóta jólanna
í friði í frjálsu landi, verður
að nýrri guðsgjöf við slíkan
samanburð.
Ég vildi óska þess að allir
sæu kvikmyndina um Önnu
Frank — listaverkið sem lík-
ist fullþroska rós — með
þyrnum."