Morgunblaðið - 20.03.1963, Blaðsíða 13

Miðvikudagur 20. marz 1963
MORGU1SBLAÐ1Ð
13
Johann Runge sendikennari skrifar um
Eðlisfræðingana
eftir Fredrich Diirrenmatt
MEÐ FRUMSÝNINGUM hinna
nýju verka þeirra Max Frisch og
Friedrich Dúrrenmatt leikárið
1961/62 stóð leikhúsið í Zurich í
einni svipan fremst þeirra leik-
húsa, er flytja leikrit á þýzkri
tungu. Á þessu leikári var
„Andorra“ eftir Max Frisch sett
á svið, — dæmisaga um hleypi-
dóma, — þar sem rakin er saga
ungs manns, sem ranglega er tal-
inn vera Gyðingur og álítur loks
sjálfur, að svo sé, vill vera ann-
ar en hann er, og verður þannig
fórnardýr svívirðunnar Ogyðinga
ofsóknanna). Leikritið „Andorra“
flytur boðskap, sem krefst and-
legs framlags af áhorfendum.
Jafnframt fjallar þetta leikr.it um
ímtímavandamál og vekur sterk
geðhrif, sem eiga að kalla menn
til sjálfsrýni. Þetta er örvænting
arákall á samvizku manna og
Skynsemi. Áþekkan tilgang hef-
ur einnig Friedrich Dúrrenmatt
með gamanleik sínum á þessu
sama leikári, en hann notar gjör
ólík stílbrögð og fjallar um annað
viðfangsefni nútímavandamála í
leikriti sínu. Gamanleikurinn
„Eðlisfræðingarnir“, sem frum-
sýndur var 22. 2. 1962 í leikhúsinu
í Zúrich, er hrikaleg spémynd,
gerð um þá hugmynd, að skynsem
in knýi eðlisfræðinga nútímans
til þess að fela sig í vitfirringa-
hæli, eigi þeir að forða heiminum
frá tortímingu. Þessa efnisskýr-
ingu, sém leikgagnrýnendur hafa
látið frá sér fara, skal nú athuga
nokkru nánar.
Þetta tveggja þátta gamanleik
rit hefst á gráglettnum fyrri
þætti, þar sem slegið er á alla
strengi gamanleiksins. Leikin er
á enda hin alþekkta „vitfirringa-
gletta“, að vitfirringar telji sjálfa
sig einu mennina með fullu viti
í umhverfi sínu. Þátturinn hefst
á því, að vitfirringur hefur myrt
hjúkrunarkonu, . . . og með öðru
morði fyrir opnum tjöldum lýk-
ur þessum afskræmislega fyrri
þætti. Þetta eru annað og þriðja
morðið innan þriggja mánaða.
Þessi morð vekja að vísu alls
ekki meðaumkun áhorfenda, þau
vaida fremur kæti og spennu, líkt
og tíðkast í lélegum glæpareyfur-
um: Hver skyldi verða sá næsti
eða sú næsta? Hvernig fer þetta?
Þessi þáttur er gamanleikurinn
á undan hinum mikla harmleik,
sem þjarmar að áhorfendum í síð
ari þætti, — en vekur ef til vill
einnig nokkra kæti. Nú fá áhorf
endur að vita ástæðurnar fyrir
morðunum og fyrir bjálæði eðlis
fræðinganna. í þessum síðari
þætti tekur Friedrich Dúrren-
matt afstöðu til aðkallandi nú-
tímavandamáls. Til skýringar
verðum við að athug-a nánar mik-
ilvæga staði í aðalatriðum leikrits
ins, þegar eðlisfræðingarnir þrír
halda, að enginn hlýði á mál
þeirra. Grímur þeirra Newtons,
Einsteins og Salomons konungs
(:Möbius eðilsfræðingur) eru
fallnar. Andlega heilbrigðir menn
halda uppi samræðu. Rætt er um
ébyrgð eðlisfræðinga. (Möbis:)
„Vísindi okkar eru orðin ógn-
þrungin, rannsóknir okkar háska-
legar, þekking okkar banvæn.
Okkar eðilsfræðinga bíður upp-
gjöfin ein frammi fyrir veruleik-
anum. Hann er ekki vaxinn okk-
ur. Hann tortímist fyrir okkar
eök. Við verðum að afturkalla
þekkingu okkar, og það hef ég
gert“. . . . „Aðeins í vitfirringa-
hæli erum við frjálsir. Aðeins í
yitfirringahæli megum við hugsa,
eins og nú er komið. í frelsinu
eru hugsanir okkar tundur“. . . .
»1 dag er það skylda hugvits-
mannsins að öðlast enga viður-
kenningu .... Annaðhvort dvelj
umst við áfram í vitfirringahæl-
inu eða heimurinn verður eitt
allsherjar vitfirringahæli. Annað
hvort afmáum við okkur úr minni
mannanna eða mannkynið afmá-
ist af jörðinni". í gervi vitfirringa
ætla eðlisfræðingarnir að varð-
veita leyndarmál vísinda sinna og
breyta sér því aftur í vitstola
menn. Newton: „Vitstola en vitr-
ir“. Einstein: „Fangar en frjáls-
ir“. Möbius: „Eðlisfræðingar en
saklausir". í þessum setningum
felst þegar túlkun á leikritinu:
1) í dag knýja skynsemi og á-
byrgðartilfinning eðlisfræðingana
til þess að fela sig í vitfirringa-
hæli. 2) Eðlisfræðingar geta aft-
urkallað þekkingu sína. Þeir
verða að afturkalla hana vegna
ábyrgðar gagnvart mannkyninu.
En þessi túlkun er aðeins að
hálfu leyti rétt, því að hún nær
hvorki til hinnar hrikalegu koll
steypu eftir að grímurnar falla
né til hinna „21 athugasemda við
Eðlisfræðingana“, sem Dúrren-
matt lætur fylgja gamanleik sín-
um. Hin hrikalega kollsteypa: í
þessu augnamiði notar Dúrren-
matt í gamanleikjum sínum hið
leikræna listbragð hendingarinn-
ar, sem dæmir skipulagða at-
höfn manna til að sigla í strand
og snýr markmiði þeirra í and-
hverfu þess. Þessi hrottalega koll-
steypa rekur einnig hér hið skyn-
samlega áform eðlisfræðinganna
í strand, og liggja til þess tvær
ástæður. Hin fyrri er, að „yfir-
stéttarslæpingjar, æðakalkaðir
stjórnmálamenn — séu þeir ekki
enn við völd — hrumir milljón-
erar, geðklofnir rithöfundar, hug-
sjúkir stóriðjuhöldar o. s. frv., í
stuttu máli allt hið andlega trufl
aða úrval helmings Vesturlanda-
búa“ eru stjúklingar vitfirringa-
hælisins. Hin ástæðan er, að for-
stöðukona stofnunarinnar, frk. dr.
h.c. dr. med. Mathilde von Zahnd,
síðasti umtalsverði ættliður áður
voldugrar, innfæddrar ættar, pip-
armey með herðakistil, er valda-
sjúk og vitstola. Hún gerir hina
mannúðlegu fórn eðlisfræðing-
anna gagnslausa, gerir að engu,
að Möbius hefur afturkallað þekk
ingu sína, knýr hinn hugvits-
sama eðlisfræðing til skilnings á
því, að „það verður ekki aftur
kallað, sem einu sinni hefur verið
hugsað“.
Ekki skal fjalla hér um hið vin-
sæla yrkisefni nútímabókmennta,
að menn innsæis, skilnings og
þekkingar taki á sig þá ónáttúru
af fúsum og frjálsum vilja, að
einangra sig frá umheiminum að
meira eða minna leyti (sbr. m.a.
G. Grass: „Die Blechtrommel“).
Aðeins skal athuga nánar vanda-
mál „afturköllunarinnar", sem
einnig felur í sér spurninguna um
ábyrgð, því að þetta vandamál
gerir kleift að varpa ijósi á þær
ályktanir, sem gamanleikur
Dúrrenmatts krefst að dregnar
séu. „Afturköllunar“-hugtakið er
einnig að finna hjá öðrum þýzk-
um nútímahöfundum. Sögu-
persóna hjá Thomas Mann varð
fyrst til að bera sér þetta orð í
munn. Tónskáldið Adrian Lever-
kúhn í „Dr. Faustus", sem einnig
er á mörkum skyggnigáfu og vit-
firringar, vildi afturkálla „Ní-
undu sinfoníu“ Beethovens, sem
sé verk sígildrar mannúðar, og
setja í hennar stað „Níundu sin-
foníu mannúðarleysisins“, sínar
eigin biblíutónsmíðar, sem opin-
bera ógnartíðindi.
Thomas Mann og Friedrich
Dúr renmatt er hugleikið að skýra
söguleg viðhorf. Hjá Mann er um
að ræða „afturköllun" hinnar sí-
gildu fagurfræði, hjá Dúrrenmatt
um „afturköllun“ hinnar hefð-
bundnu vísindahugsjónar, að vís-
indarannsóknir séu aðeins rann-
sóknanna vegna, en áhrif þeirra
séu ekki á ábyrgð vísindamann-
anna. Við finnum þetta vandamál
„afturköllunar“ á enn öðrum stað
í bókmenntunum, nefnilegá hjá
Bertold Brecht í leikriti hans
„Ævi Galileis". Einnig í augum
eðlisfræðinga Brechts getur það
haft fullan tilgang og verið óhjá-
kvæmilegt að snúast gegn því, að
vísindarannsóknir þeirra verði
notaðar í þágu þess að tortíma
mannkyninu. En stjórnmálaleg
hlutdrægni leiðir Brecht til ósam-
Frederich Diirrenmatt
kvæmrar hugsunar og tvískinn-
ungssiðfræði: Það, sem kann að
vera viturlegt og óhjákvæmilegt
í augum vestrænna eðlisfræðinga,
þarf ekki að vera viturlegt og
óhjákvæmilegt í augum kommún-
istískra eðlisfræðinga.
Með rökréttum ályktunum kom
ust eðlisfræðingar Dúrrenmatts
að þeirri niðurstöðu, að viljaátak
einstaklings gæti því til leiðar
komið, að þekking yrði aftur-
kölluð. En gamanleikurinn end-
ar ekki méð sigri hins góða mál-
staðar, heldur með sigri hinnar
gömlu kryppuvöxnu meykerling
ar, sem krefst heimsyfirráða.
Gamanleikurinn endar á aftur-
hvarfi eðlisfræðinganna þriggja
til vitfirringar og þessarar niður-
stöðu: „Það verður ekki aftur-
kallað, sem einu sinni hefur ver-
ið hugsað“ (Möbius). Niðurstaða
leiksins er því afturköllun fyrri
afturköllunar. Gamanleikurinn
endar sorglega, sjálfsfórn eðlis-
fræðinganna reynist tilgangslaus.
Þar er hin „21 athugasemd við
Eðlisfræðingana" eru skýringar
Dúrrenmatts á þessu verki hans
og lykillinn að heildarverkum
hans, skal vitnað hér í hinar mik-
ilvægustu og hafa þær að grund-
velli frekari skilgreiningar.
„Menn, er ganga til verks sam-
kvæmt áætlun, vilja ná ákveðnu
takmarki. Hendingin leikur þá
verst, þegar þeir ná takmarki
þveröfugu við það, er að var
stefnt, — því sem þeir óttast,
sem þeir reyna að forðast (athuga
semd 9). Slík saga er að vísu af-
skræmisleg, en ekki fjarstæð
(10). Hún er þverstæð (11). Leik-
rit um eðlisfræðinga hlýtur að
verða þversögn (14). Það getur
ekki stefnt að inntaki eðlisfræð-
innar, heldur að áhrifum hennar
(15). Inntak eðlisfræðinnar varð-
ar eðlisfræðinga, áhrif hennar
varða alla menn (16). Það, sem
alla varðar, verður aðeins leyst
af öllum í sameiningu (17). Hver
tilraun einstaklings að leysa af
eigin rammleik það, sem alla
varðar, hlýtur að mistakast (18).
í þversögnunum birtist veruleik-
inn (19). Sá, sem stendur and-
spænis þversögnum, er á valdi
veruleikans (20). Leiklistin get-
ur ginnt áhorfendur til að gefa
sig veruleikanum á vald, en ekki
knúð þá til að veita honum við-
nám, hvað þá heldur að sigrast á
honum (21).
Einstaklingurinn getur því
hvorki frelsað heiminn með fórn
sinni né breytt honum frá grunni
með hugsun sinni og breytni.
Þannig er fórn einstaklingsins
orðin tilgangslaps nú á tímum —
gagnstætt hefð hinna sígildu leik-
rita —. í þessu nútímaleikriti er
ekki lengur um að ræða rétt-
lætingu' einstaklingsins gagnvart
efsta dómi eða friðþægingu fyrir
yfirsjón gagnvart yfirskilvitlegri
heimsskipan, heldur um virka at-
höfn í veröldinni. En einnig slíkri
athöfn vill Dúrrenmatt neita um
hugsanlegan árangur, meðan um
athöfn einstaklings er að ræða.
Ekki skal hér rætt nánar, að
hve miklu leyti skoðanir þessar
séu réttar. Aðeins skal þessari
spurningu varpað fram: Hvers
vegna skrifar Dúrrenmatt eigin-
lega gamanleiki? Eru ekki rithöf-
undarlíf Dúrrenmatts sjálfs, tak-
mark hinna grátbroslegu gaman-
leikja hans sem og ályktanir af
athugasemdunum 19—21 við
þetta gamanleikrit í mótsögn við
skoðanir hans á árangursleysi
einstaklingsathafnar? Eða gilda
kenningar Dúrrenmatts aðeins
um raunvísindamenn?
Eðlisfræðingarnir þrír gátu
ekki sem einstaklingar afturkall
að þekkingu sína með eigin vilja-
átaki og breytt þannig sem stað-
genglar alls mannkyns, aðeins
megna allir menn í sameiningu
að hindra uggvænlegar afleiðing-
ar þessarar þekkingar. Með öðr-
um orðum: Samvizka og breytni
allra verður að svara til hins
mikla þekkingarárangurs einstakl
inga á sviði tækni og náttúruvís-
inda, þar eð þekking þessara ein-
staklinga verður að öðrum kosti
öllum til ógæfu.
Þessar ályktanir vill Dúrren-
matt eftirláta áhorfendum, sem
hann stefnir í leikhúsinu til móts
við veruleikann. Með þessum leik
húsveruleika fær hann áhorf-
endum tæki til að skilja þá
hættu, sem vofir yfir heiminum.
Takmark Dúrrenmatts er, að mál
efni hans og mótun þess svipti
áhorfendum upp úr ábyrgðar-
slappri einkaveröld sinni og bindi
þá sameiginlegri stjórnmála-
ábyrgð Hann eggjar menn til að
gangast undir drengskap hvers-
dagsins, því að stjórnmál skapa
aldrei hið góða, ef við sjálf ger-
um ekki hið góða. Dúrrenmatt
kallar menn til athafna og hugs-
unar, hugsunar sem einnig er
ábyrgð á tímum, sem virðast ein-
kennast af tilhneigingu til hugs-
unarleysis og almenns ábyrgðar-
leysis.
Dúrrenmatt vill ekki skýra ver-
öldina í verkum sínum, hann vill
hins vegar reyna að birta á leik-
sviði atburði og aðstæður þess
heims, sem við þekkjutn í dag.
En hægt er að skýra atburði þessa
og aðstæður fyrir áhorfendum,
svo að þeir skilji. í augum Dúrr-
enmatts er það sjálfsagður hlut-
ur, að áhorfendur setji atburði
leiksviðsins og atferli leikaranna
í samband við eigin veruleika.
Mótun sorglegs efnis í búningi
gamanleiks kemur hastarlega á
óvart í hefðbundnum leikritum.
Mannlegir árekstrar, einnig
stjórnmálalegir, árangursleysi
mannlegs vilja og mannlegar yfir
sjónir hafa til þessa öðlast mótun
sína í hefðbundnum hádrama-
tískum stíl. B. Brecht snýr þegar
baki við þessari hefð í verkum
sínum. Dúrrenmatt ýtir henni
alveg til hliðar. Leikrit sín —
einnig „Eðlisfræðingana“ — nefn
ir hann gamanleiki, og það eru
þeir einnig. Að baki mótunar hins
sorglega í búningi gamanleiksins
stendur ákveðin listskoðun, en
grundvallarkenningar hennar
getum við séð í athugasemd 19 og
20 hinna áðurnefndu „21 aths. við
Eðilsfræðingana“: í þversögnun-
um birtist veruleikinn. Sá, sem
stendur andspænis þversögnum,
gefur sig veruleikanum á vald.
Listform gamanleiksins er skil-
yrði þess, að hægt sé að setja
þversagnir á svið. Hugleiðingar
um vandamál sviðsetningar veru
leikans leiða Dúrrenmatt einnig
til gamanleikritunar. í útgáfu
óperunnar „Frank V.“ stendur
þessi setning: Frjálsræði hefur
áunnizt, sé sú krafa látin niður
falla, að samræmi verði að ríkja
milli veraldarleikhúss og veru-
leika. Samkvæmt túlkun Dúrren-
matts sjálfs þýðir þessi setning
það, að hann treystir sér ekki til
þess að lýsa veruleikanum í leik-
riti. Til þess álítur hann veru-
leikann of voldugan, of hneyksl-
anlegan, of grimman, of vafasam-
an og — framar öllu — of flók-
inn. Þess vegna lýsir hann ekki
veruleikanum í leikriti, heldur
byggir upp veruleika fyrir áhorf-
endur. Leikritaskáld nýtur þess
frelsis að skapa eigin heima og
notfæra sér þá. Hversu mikil
spémynd sem leikrit kann að
vera, hversu fjarri öllum veru-
leika, — getur það ekki orðið
óraunverulegt, því að sérhvert
leikrit er innblásið af veruleika
og nærist á honum. Takmark
hvers leikrits er að leika sér að
að veröldirini. Þannig er það sann
færing Dúrrenmatts, að leikhús
sé ekki veruleiki, heldur leikur
að veruleika, myndbreyting veru
leikans í leikhúsi. Áhorfendur
geta aðeins skilið veruleikann í
þessari myndbreytingu. En í aug-
um Dúrrenmatts getur þessi um-
breyting veruleikans aðeins ver-
ið breyting 1 þversagnir. Þannig
hníga þessar hugleiðingar um
sviðsetningu veruleikans —, I
sambandi við óperuna (Frank V.)
— aftur að skýringum Dúrren-
matts á „Eðlisfræðingunum". En
Dúrrenmatt er fjarri skapi að
semja aðeins fjarstæðukennt leik-
rit, sem engu hlutverki gegnir.
Þetta sjáum við á „Athugasemd-
ir um gamanleiki“. (1952), þar
sem hann rökstyður ósk sína um
listform gamanleiksins. „Gaman-
leikur er óþægilegur, en nauð-
synlegur. Verk skáldanna koma
ekki við kaun harðstjóranna á
þessari reikistjörnu, þeir geispa
yfir sorgarljóðum, hetjusöngva
álíta þeir heimskulegan upp-"
spuna, þeir sofna yfir trúarskáld-
skap, aðeins eitt óttast þeir: Háð-
ið“. Að áliti Dúrrenmatts býr að-
eins gamarileikurinn einn enn yf-
ir áhrifamætti, og því er hann
það listform, sem okkur hæfir. 1
augum hans eru sígildu leikritin
sótthreinsuð sýniform, af göml-
um vana eru þau orðin leikhús-
nautn ein í augum áhorfenda. Þau
eggja ekki lengur til skilgrein-
ingar, en um leið skortir þau
mikilvægt einkenni lifandi leik-
húss, því að lifandi leikrit verður
aðeins skapað af tveimur öflum,
skáldi og áhorfendum. Dúrren-
matt heldur nú, að eina vopnið
gegn hinum munaðarsjúku fag-
urkerum leikhússins sé gaman-
leikurinn með möguleikum mik-
illar spennu, með umbrotum, sem
vekja furðu, með sterkum
straumi harðra, jafnvel hrika-
legra andstæðna og með sann-
færingarkrafti skopsins.
Með hinni alvarlegu glettni
gamanleiksins „Elisfræðingarnir"
reynir Dúrrenmatt enn að móta
það grundvallarlögmál, sem set-
ur svip á heildarverk hans, leyni
lögreglusögur, smásögur, útvarps
leikrit og gamanleiki: Sem ein-
staklingar getum við ekki bjarg-
að heiminum . . . hann er ekki
lagður í hendur okkar . . . Við
getum aðeins hjálpað í einstökum
atriðum, ekki heildinni ._. . Þann-
ig eigum við ekki að leitast við
að bjarga heiminum, heldur að
halda velli, — þetta eina sanna
ævintýr, sem við enn eigum eftir
á þessum síðbúnu tímum.
Þolum veröldina með karl-
Framh. á bls. 14.