Morgunblaðið - 01.08.1963, Blaðsíða 13

Fimmtudagur 1. ágúst 1963
M O R C V N Tt 1 4 f) I Ð
13
Stefán Stefánsson skólameistari
Aldarminning
ÁRIÐ 1901 sendi Hið íslenzka
bókmenntafélag félagsmönnum
sínum litla bók, yfirlætislausa
að ytri sýn, en því merkari og
nýstárlegri að efni og frágangi
öllum, því að hér var um að
ræða vísindarit af því tagi, sem
aldrei hafði áður verið skráð
á íslenzka tungu. Með bók þess-
ari var lagður grundvölíur að
mikilvægum þætti íslenzkrar
náttúrufræði, og á þeim grund-
velli verður byggt meðan stund
verður lögð á rannsóknir gróð-
urs á íslandi. Rit þetta var
Flóra íslands, en höfundur henn-
ar var Stefán Stefánsson, kenn-
ari á Möðruvöllum í Hörgárdal,
en í dag er aldarafmæli hans, en
fæddur var hann að Heiði í
Gönguskörðum 1. ágúst 1863.
Þegair Flóra íslands kom út,
var Stefán orðinn þjóðkunnur
maður. Orðstír hans sem kenn-
ara hafði borizt um land allt,
og starfsheiti hans svo við hann
fest, að hann var þá og lengi
siðan ætíð nefndur Stefán kenn-
ari. Segir það ef til vill meira en
langt mál um, hversu það starf
hans var metið. Auk kennslunn-
ar hafði hann þá um meira en
tug ára rekið eitt af stærstu
búum á landinu og verið for-
gangsmaður sveitar sinnar um
flest þau mál, er til framfara
horfðu, og á hann höfðu hlað-
izt nær öll þau opinberu störf,
sem til fallast í sveitum hér á
landi, sveitarstjórn, sýslunefnd
amtsráð o.s.frv. Hann hafði skrif-
að margt í blöð um skólamál,
búnaðarmál og almenn efni, og
verið virkur í pólitík þeirra
tíma. Hann var einn af stofn-
endum og forystumönnum um
útgáfu hins eina blaðs, sem þá
kom út á Norðurlandi, Stefnis,
og ári áður en Flóra kom út var
hann kjörinn á þing í æskuhéraði
sínu, Skagafirði, með miklum
glæsibrag.
Skagfirðingar kunnu vel að
meta djarfan málflutning hans.
og framfarahug hins unga vís-
indamanns, en við það bættist
og óvanaleg mælska og fram-
koma, sem glæsilegri var flest-
um samtíðarmönnum hans.
Kunni hann í málflutningi sín-
um að beita jöfnum höndum
léttu gamni, þungri alvöru og
stundum sárbeittu háði, svo að
hann hreif áheyrendur með
mælsku sinni og rökföstum flutn
ingi.
Þegar svo mörg járn voru í
eldi höfð, hefði mátt vænta þess
að óreyndu að eitthvert þeirra
brynni, en fjarri fór því að svo
reyndist. Kennsla hans var með
þeim ágætum, að enn er til henn
ar vitnað af þeim, sem hana
muna. Búskapinn rak hann svo
að til fyrirmyndar var, og sóttu
margir fróðleik og fyrirmyndir
til hans. Öll störf, sem hann
snerti við, voru fáguð og vel
unnin. Á Alþingi reyndist hann
brátt í flokki hinna áhrifamestu
og starfsömustu þingmanna, og
Flóra íslands, höfuðverk hans,
er óbrotgjarnt vísindarit.
Ýmislegt hafði verið ritað um
jgróður íslands á undan tilkomu
þeirra Stefáns og Flóru. Samt
sem áður var þekking manna
á gróðurríki landsins í molum,
og enginn handhægur leiðarvís-
ir var til, sem kennt gæti al-
menningi að þekkja íslenzkar
plöntur, né yfirlitsrit, sem vís-
indamenn mættu treysta á. Hin
eina alþýðlega bók á íslenzku um
gróður var Grasafræði Odds
Hjaltalín, sem nú var nær aldar-
gömul, og úrelt í flestu. Var
hún og orðin næsta torgæt um
þær mundir. Þótt bók sú væri
á enga lund frumlegt verk,' enda
þýdd úr dönsku, átti hún á sín-
um tíma mikinn þátt í að veita
almenningi þekkingu á plöntum,
og víst er það, að framan af 19.
öldinni gerði hún stórmikið gagn,
en er leið undir aldarlokin, hafði
þekkingu almennings í þeim efn-
um vissulega hrakað, og lærðir
menn stóðu þar í engu verulega
framar óskólagengnu fólki, enda
var náttúrufræði, og ekki sízt
grasafræði, fullkomin hornreka
í skólum landsins á þeim tíma.
Hlutverk Flóru íslands varð
þegar í upþhafi tvíþætt, enda til
þess stofnað af höfundi hennar.
Annarsvegar var að gera grein
fyrir því, hverjar háplöntur yxu
hér á landi, lýsa þeim vísinda-
lega og gera grein fyrir út-
breiðslu þeirra og við
hver skilyrði þær yxu, en hins-
vegar þurfti bókin að vera svo
auðskilin, að hún mætti vera
leiðarvísir hverjum þeim manni,
jafnt skólagengnum og ólærðum,
sem vildi þekkja plöntur þær,
er á vegi hans yrðu.
Það er ljóst, að til þess að
slíkt verk yrði unnið, þurfti höf-
undur þess að þekkja gróður
landsins af eigin sjón og raun.
Því var það, að þegar á næsta
sumri eftir komu sína að Möðru-
völlum hóf Stefán að ferðast um
landið til gróðurrannsókna. Ferð-
aðist hann síðan um landið í 13
sumur meira eða minna á árun-
um 1888—1900. En áður hafði
hann ferðazt nokkuð sumurin
1883 og 1885. Hafði Stefán að
íerðum þessum loknum skoðað
mestan hluta af byggðum lands-
ins, og farið lítilsháttar um há-
lendið. Hið eina sem eftir var
ókannað, var Snæfellsnes og
syðri hluti Austfjarða. Bezt var
þó Norðurland kannað vestan
frá Vatnsdal í Húnaþingi og aust
ur til Fnjóskadals. Enginn mað-
ur hafði þá aflað sér jafnvíð-
tækrar þekkingar á gróðri lands-
ins, og gegnir furðu hversu víða
hann komst eins og vegum og
samgöngum var þá háttað, og
þá ekki síður hitt, hversu margt
hann sá og fékk skoðað á ferð
um sínum. Sýnir það ljóslega,
að auga hans var skarpt, athyglin
vakandi og áhuginn þrotlaus.
Til ferðanna hlaut hann lítils
háttar styrk frá Carsbergssjóðn
um danska eða alls 2300 krónur,
sem skiptist á fjögur ár. Ekki
hlaut hann eyrisvirði af íslenzku
fé. Var það hvort tveggja að fjár
ráð landssjóðs voru takmörkuð,
og ráðamenn hans lítt ginn-
keyptir fyrir að verja fé til
náttúrurannsókna, og ekki var
þá unnt að sækja fé til slíkra
hluta í hendur Ameríkumanna
eða alþjóðastofnana. Var Stefán
og lítt aðgangsharður um að afla
sér fjár í þessu skyni, og varði
því miklu fé til ferðalaganna
úr eigin vasa, svo sem sjá má
af dagbókum hans.
Jafnframt því að skoða land-
ið sjálft hlaut Stefán einnig að
kanna það sem skrifað hafði
verið um flóru landsins fyrir
þann tíma, því brýn þörf var
á að hreinsa til í flórulistum þeim
sem prentaðir voru, vega og
meta, hvað þar væri rétt og hvað
rangt. Var það mikið verk og
erfitt því að margar voru þar
vitleysurnar, sem hver fræði-
maðurinn hafði tekið eftir öðr-
um. Það verk vann Stefán af
mikilli kostkæfni, svo að eng-
in tegund sú, er hann telur til
flóru .landsins, hefir verið úr
henni felld eftir hans dag. En
hinsvegar hefir það komið í ljós,
að hann hefir í nokkrum atrið-
um verið ofstrangur í dómi, og
fellt burt tegundir, sem síðar
hafa fundizt. En hann fylgdi
þeirri reglu, að telja enga teg-
und íslenzka, nema til væri sýnis
horn hennar í söfnum, og fund-
arstaður óvefengjanlegur, eða
hann hefði séð hana sjálfur. Þá
gerði hann og í fyrsta sinn full-
kominn greinarmun þess, hverj-
ar tegundir væru íslenzkar eða
innfluttir slæðingar. Endurskoð
un þessa vann hann að veru-
legu leyti úti í Kaupmannahöfn
veturinn 1898—99, en þá lagði
hann síðustu hönd á flóruhand-
rit sitt.
En þótt þessi endurskoðun
væri m-ikið starf, var hitt meira
um vert, sem hann lagði nú
nýtt til þekkingarinnar á flóru
landsins, bæði með fundum
„nýrra“ tegunda og upplýsingum
með ágætum. Plöntuheiti hans
eru flest stutt, skýr og fara vel
í munni, og á það eigi síður við
um fræðiorðin. Kom honum þar
að haldi meðfætt skyn á ís-
lenzkri tungu og þjálfun í með-
ferð hennar ásamt næmum mál-
smekk. Er skerfur sá, er hann
hefir þannig lagt til tungu vorr-
ar, mikilsverður, og miklar
vangaveltur og erfiði hefir hann
sparað okkur hinum, sem síðar
höfum skrifað um þessi efni. Og
mjög má hið þýða grasafræði-
mál hans vera mönnum til fyrir-
myndar.
Áður en Flóra Islands kæmi
um útbreiðslu tegundanna og
vaxtarstaði. Þótt þar hafi miklu
verið við bætt síðar, þá var með
Flóru íslands í fyrsta sinn feng
in viðunandi þekking á þessum
atriðum, sem síðan hefir verið
byggt á.
Eigi var þó minna um vert
þann hlut Flóru, að semja lýs-
ingar tegundanna, sem ólærðum
mönnum mættu að gagni koma,
en stæðust þó með öllu vísinda-
lega gagnrýni. Þar mátti að vísu
hafa mikil not erlendra bóka,
enda gerði Stefán það eftir föng
um, en hverja lýsingu varð þó
að sannprófa með samanburði
við íslenzkar plöntur, og síðan
reyndi á að gera lýsingarnar sem
skýrastar í hinum íslenzka bún-
ingi. Verður eigi annað sagt, en
það tækist með ágætum. Sá er
þetta ritar hefir haft ýmsar flór-
ur í höndum og fær ekki betur
séð, en Flóra Stefáns sé í fremstu
röð þeirra um skýrleika og full-
komnar lýsingar, eftir því, sem
unnt er að gera kröfur til í svo
stuttu máli. Kemur þar fram
hinn einstæði kennarahæfileiki
Stefáns, að vinsa úr meginatrið-
in og gera þau nemendum ljós.
Villur í bókinni eru sárafáar,
og sú eina þeirra, sem verulegu
máli skiptir, stafar af því, að
hann treysti um of nafngrein-
ingu erlends sérfræðings, sem
endurskoðaði plöntusafn hans.
Eitt örðugasta viðfangsefnið
við samningu Flóru var málið.
Fátt eitt hafði verið skrifað um
grasafræði á íslenzku, og fjöldi
tegunda var nafnlaus. Hlaut
Stefán að gera hvorttveggja, að
gefa mörgum tegundum íslenzkt
heiti og semja fulkomið fræði-
orðakerfi. Tókst honum þetta
út, hafði Stefán skrifað nokkrar
ritgerðir um íslenzka grasafræði
á dönsku. Merkust þeirra er Gróð
ur í Vatnsdal. Þar er í fyrsta
sinn gerð grein fyrir sérkenn-
um nokkurra íslenzkra gróðu-
lenda, og um leið lagður grund-
völlur að þeirri grein grasafræð-
innar hér á landi.
Um þær mundir sem Stefán
lagði síðustu hönd á Flóru, tók
hann að fást við rannsóknir á
íslenzkum fóður- og beitijurtum.
Safnaði hann sýnishornum af
flestum hinum merkari þeirra,
og fékk þær síðan efnagreindar
í Svíþjóð. í blaða- og tímarits-
greinum sýndi hann fram á
hversu nauðsynlegur þáttur ís-
lenzkrar búfræði fóðurjurtafræð-
in væri, og var starf hans í því
efni fullkomið brautryðjenda-
starf. Því miður féll það niður
fyrr en skyldi, enda mætti það
takmörkuðum skilningi þeirra
manna, sem forystu höfðu í bún-
aðarmálum. Um rannsóknir þess
ar ritaði Stefán í Búnaðarritið
og einnig á sænsku.
Engin kennslubók í grasafræði
var til á íslenzku, þegar Stefán
hóf kennslu á Möðruvöllum.
Langur tími leið áður en hann
bætti úr þeim skorti. En árið
1913 gaf hann út kennslubók
sína í þeim fræðum, Plöntuurn-
ar. Eru þær mjög sniðnar eftir
danskri bók Eug. Warmings,
kennara hans. Hafa Plönturnar
verið notaðar við kennslu fram
að þessu, enda er bókin ágætlega
gerð í hvívetna. Átti hún eigi
minnstan þátt í að gera grasa-
fræðimál Stefáns almennings-
eign.
Stefán hafði eigi lokið námi,
þegar hann gerðist kennari á
Möðruvöllum. Lauk hann f þess
stað einkaprófi hjá prófessorum
í náttúrufræði í Hafnarháskóla,
áður en hann hyrfi heim. Kenn-
ari hans í grasafræði var Eug.
Warming, sem þá var tvímæla-
laust einn fremsti grasafræðing-
ur og kennari í þeim fræðum um
norðanverða Evrópu. Tókst alúð-
arvinátta með honum og Stefáni,
sem entist meðan báðir lifðu.
Var Warming Stefáni ómetan-
leg stoð í rannsóknum hans, bæði
með hvatningarorðum og beinni
fyrirgreiðslu. Og vafalítið má
telja að hinir miklu kennara-
hæfileikar Stefáns háfi þroskazt
og mótazt við ágæta handleiðslu
Warmings.
Möðruvallaskóli vár stofnaður
1880, og hafði starfað í 7 ár,
þegar Stefán kom þangað til
starfa. Þau ár voru samfelld
raunásaga skólans að kallá mátti,
og haustið, er Stefán kom þang-
að, var enginn nýsveinn í skól-
anum, og einungis 7 nemendur
í efri bekk. Var ekki annað
sýnna en skólinn mundi eyðast
með öllu, enda linnti ekki árás-
um á hann úr öllum áttum. Ekki
er unnt að rekja orsakir þessa
hörmungarástand hér, en sýnt
þykir, að þótt skólastjórinn, Jón
A. Hjaltalín, væri hinn mætasti
maður og skólastjórn hans um
margt merkileg, þá kunni hann
ekki þá list að laða menn að
skólanum, og gek erfiðlega að
leysa úr ýmsum þeim vandamál-
xun, sem upp komu innan skóla-
veggja, eins og saga skólans sýn-
ir berlega.
Með komu Stefáns að Möðru-
völlum verða tímamót í sögu
skólans. Aðsókn fór vaxandi ár
frá ári, unz skólinn gat ekki
lengur veitt öllum þeim viðtöku,
er þangað vildu sækja. Óánægju
raddirnar og árásirnar á skólann
smáhjöðnuðu niður og hurfu úr
sögunni. Árekstrar, sem upp
komu í skólanum, voru jafnaðir
í kyrrþey, og með ári hverju var
hert sóknin um fullkomnari skóla
á Norðurlandi. Mikið af þessu
verður beint rakið til áhrifa
Jtefáns. Hann skrifaði fjölda
blaðagreina, bæði til varnar og
sóknar í málum skólans, og hann
var óþreytandi að taka svari hans
og mæla með honum og skóla-
stjóra bæði [ einkasamtölum og
bréfum. Hann fékk komið á nýj
um hætti um matarfélag skóla-
sveina, sem gerði vistina í senn
ódýrari og betri en áður var.
Hann var sívökull um hag pilta
vann ósleitilega að því að gera
þeim dvölina aðlaðandi og
skemmtilega, veitti þeim á heim-
ili sínu, lét annast þá sjúku og
tók þátt í og leiðbeindi þeim um
skemmtanir og leiki. En umfram
allt þetta var þó kennsla hans sú
list, sem laðaði flesta nemendur
að skólanum. Svo má kalla að
öllum nemendum Stefáns fyrr og
síðar beri saman um að kennslu-
stundir hans væru sannkallaðar
hátíðastundir. Kom honum þar
að haldi ekki einungis ást á
fræðunum og haldgóð kunnátta,
heldur einnig lifandi áhugi á öll-
um framfara- og menningarmál-
um þjóðarinnar, sem hann sífellt
tengdi við kennslu sína eins og
unnt var. Tengsl hans við þjóð-
lífið sjálft voru náin, þar sem
störf hans voru svo margþætt,
sem fyrr er rakið. Kennslan varð
ekki síður andleg vakning en
fræðsla. Við bættist og giæsileg
framkoma, bæði um klæðaburð,
málfar og annað, og snyrti-
mennska í öllum hlutum, svo að
af bar. Hafði hann djúptæk áhrif
á nemendur sína í þeim efnum.
Skólahúsið á Möðruvölium
brann 1902. Naumast kom þá ann
að til mála en flytja skólann til
Akureyrar, efla hann og stækka.
Atti Stefán, sem nú sat á þingi
manna drýgstan þátt í þeim
breytingum, sem þá voru gerðar
Framliald á bls. 14