Morgunblaðið - 02.08.1964, Blaðsíða 18

10
MORCUNBLAÐIÐ
Sunnudagtir 2. ágúst 1984
FORMYRKVAN FYRIR FIMMTÍÖ ÁRUM
Berchtold greifi.
1 TILEFNI hálfrar aldar
afmælis heimsstyrjaldar-
innar fyrri hefur Mbl. beð-
ið höfund þessarar greinar
að rita um aðdraganda og
orsakir þessa þjóðaharm-
leiks.
Big Ben slaer elJefu
AÐ kvöldi hins 4. ágúst sumarið
1914 söfnuðust ráðherrar ensku
stjórnarinnar saman í Downing-
stræti 10. Þetta voru vökuíölir
menn, merktir áhyggjum og
þreytu, sem hafði hlaðizt yfir
þá undanfarandi vikur. Örlaga-
stundin var að nálgast. Þá um
kvöldið hafði sendiherrann í
Beriín afhent Þýzkalandi úrslita-
kosti um að hætta innrásinni í
Beigiu; fresturinn rann út kl. 12
á miðnætti eftir miðevrópskum
tíma. Mínútur og sekúndur þok-
uðust áfram. Big Ben hóf að slá.
Ekkert svar frá Berlín. Þegar
síðasta högg risaklukkunnar
hljóðnaði, reis flotamálaráðherr-
ann hvatlega á fætur, gekk til
ráðuneytis síns og gaf skipun
um að floti hans hátignar Georgs
V. hæfi stríðsaðgerðir gegn
Þýzkalandi. Styrjöld Austurríkis
og Serbíu, sem hófst í tilefni
morðs ríkiserfingja Austurríkis,
Franz Ferdinands og konu hans
í Sarajevo 28. júní um sumarið,
var orðin að Evrópubáli, sem inn-
an fárra mánaða teygði eldtung-
ur sínar heimshorna milli og
kynti undir hatri, hörmungum og
óhamingju um gjörvaila heims-
hyggðina.
Stórveldi Evrópu
fremja sjálfsmorð
í samanburði við þennan fjög-
urra ára hrikaleik, sem skóp ný-
yrðið heimsstyrjöld, urðu fyrri
styrjaldir næstum barnagaman
eða smásport. Að leikslokum
lágu lík 11 milljóna æskumanna,
blómans úr kynstofni evrópskra
menningarþjóða, sundurtætt á
vígvöllunum, tuttugu milljónir
höfðu særzt, af þeim urðu þriðj-
ungurinn örkumla vesalingar
ævilangt. Milljónir flóttamanna
misstu heímili sín og jafnvel
föðurland.
Styrjöldin skildi við Norður-
Frakkland í flagi, sundraði hinu
lasburða keisaradæmi Habsborg-
ara, ruddi veginn fyrir kommún-
istabyltinguna í Rússlandi,
steypti nýstofnuðu keisaradæmi
Þýzkalands og gróf grunninn
undan brezka heimsveldinu. Um
«umt flýtti hún þannig fyrir ó-
hjákvæmilegum atburðum, en
oft á hinn óheppilegasta hátt. Hið
versta er þó ótalið; hún svipti
vestrænar menningarþjóðir þeim
siðferðiiega styrk, sem þær töldu
sig með réttu og röngu eiga,
og tiltölulega langt friðartíma-
bil velsældar, menningar og
tæknilegra framfara, án nokkurs
líka fyrr eða síðar, hafði skap-
að. —
Pólitísk refskák hins
vopnaða friðar
Sagnfræðingar, stjórnmála-
menn, hagfræðingar og herfræð-
ingar hafa síðan eytt mikilli fyr-
irhöfn, löngum árum og ódæma
prentsvertu til að rannsaka og
rita um, hver hafi verið hin raun
verulega orsök þessa pólitíska
rjálfsmorðs evrópsku stórveld-
anna, styrjaldar, sem vissulega
enginn af æðstu ráðamönnum
Evrópu óskaði eftir, og niður-
stöðurnar hafa verið næstum
jafn fjölbreyttar sem rannsak-
endurnir. Á síðari árum hefur
1 þreyju að fá tækifæri til að
reyna aftur og þá jafna um gúl-
ann á prússneska uppskafningn-
um, sem fyrir vond örlög hafði
tekizt að varpa skugga á dýrð
franska hersins. Tölum aldrei
um hefndina, hugsum alitaf um
hana, er haft eftir Thiers. Boul-
anger hershöfðingi og hermála-
ráðherra Frakka 1886 gerði þó
hvort tveggja, unz hann varð að
almennu athlægi fyrir misheppn-
aða samsæristilraun gegn einni
af hinum 50 rikisstjórnum, sem
stýrðu föðurlandi hans 1870—
1914, og skaut sig svo á gröf
ástmeyjar sinnar — franskur
stjórnmálamaður í húð og hár!
I fyrirferðarmiklu keisara-
dæmi tvíríkisins, Austurríkis-
Ungverjalands, voru fjölmargar
þjóðir og þjóðabrot. Þó að þetta
samkrull mið- og austur-ev-
rópskra kynflokka undir kórónu
Habsborgarættarinnar hefði um
margt hagræna kosti, hafði sí-
vaxandi þjóðerniskennd gert
flestum þessum þjóðum óbært að
una okinu. Völdin voru einkum
í höndum austurrískra og ung-
verskra aðal- og yfirstéttar-
manna og þeim oft herfilega mis-
beitt. Balkanskagi var púður-
tunna Evrópu fremur flestu öðru.
Þar rákust á og mættust hags-
munir stórveldanna á margvís-
legan hátt. Við hlið hins fótfúna
Habsborgarríkis höfðu skapazt
Nikulás Rússakeisari.
þó margt orðið skýrara og skiln-
ingur aukizt, hleypidómar horf-
ið við hreinskilnislegt mat stór-
þjóðanna á eigin yfirsjónum.
Menn hafa orðið á einu máli að
tilnefna þessar heiztu orsakirn-
ar:
Ein sú helzta var hin ört vax-
andi samkeppni stórveldanna á
sviði verzlunar- og alþjóðavið-
skipta. Af þessu leiddi kapp-
hlaup um öflun markaða og hrá-
efna, nýlendur og áhrifasvæði.
Beinar afleiðingar þessa voru sí-
aukin hervæðing, vígbúnaðar-
kapphlaupið, sem ól af sér vax-
andi tortryggni, hræðslu og hat-
ur. Hergagnaframleiðendur hvar
vetna spöruðu og lítt að blása
að kolunum, þótt tök þeirra á
áróðurstækjum, blöðum og tíma-
ritum (útvarpið var þá enn á
tilraunastigi), væru ekki eins
gagnger og síðar hefur orðið.
Það var almennur misskilning-
ur evrópskra stjórnmálamanna,
að vígbúnaðurinn væri helzta
tryggingin gegn árásum, „nakið
sverðið tryggði friðinn bezt“. —
(Vilhjálmur II.) — Þessi háska-
lega skoðun leiddi af sér hrað-
vaxandi vígbúnaðarkapphlaup og
viðleitni stjórnmálamanna til
þess að tryggja þjóðir sínar gegn
hugsanlegum óvinum með alls
kyns leynimakki og hernaðar-
bandalögum. Þetta kapphlaup
hlaut að enda frammi á hengi-
flugi öngþveitis, sem neyddi stór-
veldin til afturhvarfs og samn-
inga um gagnkvæma afvopnun,
eða þá að spennan ykist svo, að
hinn minnsti neisti yrði til að
kveikja í tundurbirgðunum. Á-
byrgum stjórnmálamönnum reið
því á að gæta ýtrustu varúðar
og hafa vakandi auga með öll-
um háskaöflum, ef ekki ætti svo
að takast til, að þessar ótal byss-
ur færu svo að segja að skjóta
sjálfar. íkveikjuefni geta verið
ærið mörg. Hið aldagamla hatur
milJi Þjóðverja og Frakka hafði
aukizt mjög af Frakka hálfu eft-
ir ófarirnar 1870—71 og missi
Elsass-Lothringen héraðanna. —
Franskir föðurlandsvinir og hern
aðarsinnar biðu þess með ó-
Sir Edward Grey.
sínar á ný 1877, sameinuðust
Bretar og Frakkar undir leiðsögn
Bismarcks og Disraelis á Berlín-
arráðstefnunni 1878 um að stöðva
I Rússa með því að svipta Tyrki
glæpnum. Það var að veita slav-
neskum skattlöndum Tyrkja á
I Balkan frelsi. Ekki alllöngu síðar
reis svo upp annað Balkanvanda-
mál, sem jók og flækti spennuna.
Þjóðverjar fóru að leggja kapp
j á tyrkneskt vinfengi og hófu lagn
ingu Austurlandajárnbrautarinn-
ar miklu, Berlín-Bagdad, um
Balkan og Litlu-Asíu. Með því
gátu þeir komizt í aðstöðu til
þess að ógna aðstöðu Breta -í
Austurlöndum nær. Þannig
hrærðust margvíslega saman
hagsmunir stórveldanna á þessu
svæði og óvíst með öllu, hverjir
myndu að lokum sameinast gegn
hverjum.
Bretar höfðu lengi litið með
sívaxandi tortryggni til aukinn-
ar ásóknar Rússa til Himalaja-
svæðisins og Austur-Asíu og
töldu Indlandsveldi sínu geta
stafað hin mesta hætta af af-
skiptum Rússa þar. Væru Bret-
ar þannig tvískiptir í afstöðu
sinni fiagnvart Rússum og Þjóð-
verjum, verður það ekki sagt um
Frakka. Óvinur þeirra nr. eitt
I var þýzka keisaradæmið. Þeir
1 lögðu því ofurkapp á að tryggja
sér vinfengi Rússa eftir 1870.
Sparifé iðjusamra franskra borg-
ara var óspart lánað í botnlausa
eyðsluhít gegnrotins fjármálalífs
zardæmisins í þeirri fánýtu von,
að Frakkar fengju þar öflugan
bandamann, í þessu ríki, sem þá
þegar rambaði á barmi gjald-
þrots og byltingar. Frönskum
stjórnmálamönnum tókst þetta.
Vináttubandalag varð að hernað-
arbandalagi.
Bretar fóru, er nær dró alda-
mótum, að óttast meira hið öfl-
uga keisaradæmi Þýzkalands, er
réð yfir öflugasta landher álf-
unnar, efldi flota sin ár írá ári
og varð æ athafnasamara á sviði
utanríkisverzlunar og nýlendu-
pólitíkur, og drógust, jafnvægis-
kenningu sinni trúir, yfir á sveif
allmörg slavnesk smáríki úr ræfl
inum af veldi Tyrkja á Balkan.
Sterk þjóðerniskennd, úlfúð og
tortryggni einkenndi sambúð
þessara rikja, sem áttu sér helzt
sameiginlegt hatrið á Tyrkjum.
Panslavisminn, sú stefna að sam-
eina allar slavneskar þjóðir í eitt
öflugt ríki, hafði allmjög gripið
um sig og beindi einkum fjand-
skap sínum gegn Habsborgara-
ríkinu, en innan þess voru fjöl-
margir slavneskir kynflokkar,
Serbar, Króatar, Tjekkar, Slóvak
ar, Slóvénar o.s.frv.
Opnun suðurgluggans
Rússneskir stórveldissinnar
höfðu lengi átt þann óskadraum
að reka Tyrki fyrir fullt og allt
úr Evrópu og setjast sjálfir í ból
þeirra, opna þannig rússneskum
her og verzlunarflota greiða leið
til Miðjarðarhafs. Að baki þessara
hugmynda lágu jafnt viðskipta-
legir, hernaðarlegir og trúarlegir
hagsmunir rússneska zardæmis-
ins. Síendurteknar styrjaldir
Rússa við Tyrki allt frá dögum
Katrínar miklu undir því yfir-
skyni, að þeir væru að frelsa
kúgaða slava undan oki Tyrkja,
votta, hversu Rússum var mikil
alvara með að „opna suðurglugg-
ann“. Þessi ásókn Rússa var Aust
urríki og þá ekki síður Frökkum
og sérdeilis Bretum, móti skapi
eftir opnun Súezskurðarins. í
Krímstríðinu gengu Bretar og
Frakkar beinlínis í lið með Tyrkj
um, en er Rússar bófu árásir
Von Bethmann Hollweg.
með Frökkum, þrátt fyrir vináttu
við Þjóðverja og náin tengsl milli
þjóðhöfðingjaætta beggja land-
anna og mikla tortryggni gagn-
vart bandamönnum Frakka,
Rússum.
Miðveldin
Leiðtogar Þýzkalands og Habs-
borgararíkisins höfðu allt frá tím
um Bismarcks gert sér ljóst, að
vegna landamæraafstöðu keisara
dæmanna, sem lágu hvert upp að
öðru eins og Síamstvíburar, var
óvinátta þeirra sama sem glötun
beggja, og treystu því vináttu-
böndin eftir mætti. ítalia hafði
fyrir pólitiska skáksnilli Bis-
marcks bundizt vináttu við Mið-
veldin, en var ótryggur banda-
\
Greinarhöfundur.
maður. Langt i vestri handan
við sjóndeildarhring flestra ev-
rópskra stjórnmálamanna lágu
hin svonefndu Bandaríki Norður-
Ameríku, óþekkt stærð, sem
fæstir þeirra tóku með í útreikn-
inga hins pólitíska tafls. Og enn
lengra til austurs lá hið fjarlæga
Japan, sem hafði að vísu veitt
rússneska birninum svöðusár
1904, — en höfðu menntaðir Ev-
rópubúar raunverulega nokkuð
að óttast af hálfu þessara gulu
hálfvillimanna ?!
„Heimurinn í gær"
Þannig var ástandið í Evrópu,
varasamt, þanið, án þeSs þó að
vera ógnvekjandi. Evrópubúar
voru voldugir, ríkir, hamingju-
samir og heilbrigðir. Höfðu þeir
ekki í krafti snilli vélamenning-
ar sinnar skapað meiri auð og
velmegun en heiminn hafði
nokkru sinni órað fyrir?
Var ekki mannsandinn og
fyrst og fremst hinn hvíti mað-
ur að vinna bug á flestum örð-
ugleikum leiðarinnar til velferð-
arríkisins?
Voru ekki ágætir vísindamenn
í hverju landi á hverjum degi að
finna upp nýjar dásemdir til að
gera lífið enn skemmtilegra og
vinna æ fleiri úrslitasigra á erfða
fjöndum mannsins, sjúkdómum
og plágum?
Talsíminn, rafljósin, hljóðrit-
inn, Marconiskeytin, flugvélin,
bíllinn, Zeppelinfarið — talaði
þetta ekki allt sínu máli um yí-
irburði hins hvíta manns?
Menn gátu ferðazt hvenær sem
var, hvert sem var, án vegabréfs,
með gulltryggðan gjaldeyrj
heimalandsins í vösunum. Fyrir-
Framhald á bls. 26