Morgunblaðið - 26.08.1964, Blaðsíða 8

8
MORCUN BLAÐIÐ
Miðvikudagur 26. ágúst 1964
Erlendur Jónsson:
UM BOKMENNTIR
„Guðmundur Magnússon er og
verður leiðinlegur.“
Þessi orð voru einu sinni látin
fjúka, ásamt fleira í svipuðum
dúr, í skammargrein, sem eitt
af okkar meiri háttar ljóðskáld-
um beindi að Jóni Trausta (Guð
mundi Magnússyni).
Ekki tilfæri ég þessi ummæli
hér vegna þess, að þau séu hvass
ari en margt, sem menn kasta
fram í ritdeilum, ekki heldur
vegna þess, að þau séu það versta
sem dundi á Jóni Trausta, því
liann varð oft fyrir skæðu að-
kasti, ekki heldur vegna þess,
að merkur andans maður beindi
að öðrum merkum, heldur vegna
þess, að þau eru svo fullkomið
öfuigmæli, að öllu meiri fjar-
stæðu var ekki hægt að láta út
úr sér. Þau eru gott dæmi um
það, hvað jafnvel gáfuðum mönn
um getur hugkvæmzt að setja
saman, þegar skaphitinn hleypur
með þá í gönur.
Sú leið, sem liggur til almennr
ar viðurkenningar, er ekki öll-
um skáldum jafn greið. Sumir
ganga þar beinan og blómum
stráðan stíg, svo kalla má, að
þeir séu bornir á höndum. Það
mætti benda á höfunda, sem tek
izt hefur að sigla svo milli skers
og báru ,að þeir hafa aldrei orð-
ið fyrir teljandi andstreymi. Höf
undi kann að nægja til fram-
haldandi brautargengis, að ein-
hver fræg persóna verði til að
lofa byrjandaverk hans, áður en
aðrir hafa um það fjallað. Þá er
ekki að sökum að spyrja: aðrir
taka að endurróm'i sama lofið,
þangað til það er orðið að einum
allsherjar lofsöng um viðkom-
andi höfund og verk hans. Minni
spámenn vilja þá ekki leggja
orðstír sinn að veði með því að
láta í ljós annað mat. þó þeir
séu ekki samþykkir hinni al-
mennu skoðun.
með öðrum orðum gæddar meiri
varanleik en önnur verk Crá
þeim tí,ma. Skemmtigildi þeirra
hefur reynzt varanlegt, og er það
meira en hægt er að segja um
öll skáldverk; það er svo mis-
jafnt, hvað mönnum þykir
skemmtilegt á hverri tíð. Gerzt
mætti lýsa þeim með orðinu
spennandi, ef það orð væri ekki
þegar útjaskað af ofnotkun í
skrumauglýsingum. Þær eru
hlaðnar fersku, seiðandi lífs-
magni, svo lesandinn hrífst vilja-
laus með öldu frásagnarinnar frá
fyrstu línu til hinnar síðustu.
Hann lifir sig inn í efnið. Ör-
lög söguhetjanna verða hans eig
in örlög, meðan hann sekkur
sér niður í lesturinn.
Á uppvaxtarárum Jóns Trausta
var raunsæisstefnan hin ríkjandi
bókmenntastefna. Jón Trausti
varð að sjálfsögðu fyrir áhrifum
frá henni eins og aðrir ungir
menn á þeirri tíð. Þau áhrif urðu
honum heilladrjúg, ekki sízt
vegna þess, að hann var í eðli
sínu rómantískur, og var því ekki
nema að vissu marki móttækileg
ur fyrir hin hversdagslegu við-
horf realismans. Þess vegna
gafst hann þeirri stefnu aldrei
á vald, en dró af henni þá lær-
dóma eina, sem honum þótti
sjálfum henta.
Annars var hann fyrst og
fremst sögumaður, frásagnar-
maður. Hann var töframaður í
þeirri list. Þess vegna tók al-
menningur sögum hans svo vel,
sem raun varð. Fólkið spurði
ekki um gamlar og nýjar bók-
menntastefnur. Það var aðeins
sótgið í sögur, örlagaþrungnar
frásagnir, þar sem grafizt væri
undir yfirborð hins hversdags-
iega látæðis.. Skáldsögur Jóns
Trausta fullnægðu þeirri þórf,
eins og bezt varð á kosið. Þær
ykáldi hefur heppnazt, að lýsa
neilu byggðarlagi svo, að lesand
inn þykist þekkja þar nálega
hvern mann og hverja bæjar-
leið.“
„Hvað ætli hafi svo orðið um
Höllu?“ sagði maður nokkur um
æið og hann lauk við Heiðar-
lenzkum bókmenntum. Ekki var
liðinn nema hálfur sjötti ára-
tugur frá útkomu fyrstu ís-
lenzku skáldsögunnar, Pilts og
rtúlku eftir Jón Thoroddsen. Síð
an liðu áratugir, þar til Gestur
Pálsson sendi frá sér sínar sög-
ur. Upp við fossa eftir Þorgils.
gjallanda kom ekki fyrr en eftir
aldamót. Þar með er í rauninni
komið að Jóni Trausta. Fleiri
en fyrrgreindir höfundar höfðu
að vísu fært í letur skáldsögur
á undan honum, en hér eru að-
eins nefndir þeir, sem áhrif
höfðu, svo öruggt megi telja, á
þróun skáldsögunnar í íslenzk-
um bókmenntum.
Jón Trausti þurfti því ekki
að kikna undir ofurþunga fyrir-
Þannig er allur góður skáld-
skapur. Innantómt form, hversu
fagurt sem það er, megnar ekki
að blása lífsanda í nokkurt verk.
Til eru þeir höfundar, sem
reyna að breiða yfir andleysi og
ritleiða með því að slípa og fága
verk sín til hins ýtrasta. skafa
þau niður í ekkert. Jón Trausti
þurfti ekki að leika þvílíkar sjón
hverfingar. ímyndun hans var
meiri en svo. Hún var sú upp-
rpretta, sem ekki þraut.
Vafalaust hefði hann getað
skafið og heflað stíl sinn meira
ef honum hefði verið það hugleik
ið. En þá er líka hætt við, að
ferskleiki efnisins hefði nokkur*
misst. Sköpunarmátturinn var
svo mikill, að á hann voru engar
hömlur legigjandi. Efnið ruddi
sér braut. Sjálfur frumkraftur
skáldskaparins brauzt úr viðjum
og skapaði sér eigið form. Það
íorm er víðast hvar slétt og ein-
falt. Ekki skorti Jón Trausta þó
orð til afbrigðilegra stílshátta, ef
því var að skipta, svo sem ráða
má af smásögunni Á fjörunni.
Samtímasögurnar, Höllu og
Heiðarbýlið, Leysingu og Borgir,
ber auðvitað hæst meðal verka
Jóns Trausta. Þar skapaði hann
sígildar persónur, sem eru að
jöfnu gæddar eiginleikum mann
legra einstaklinga og altækra
þjóðlífsmynda.
Sögulegu skáldsögurnar, sem
Jón Trausti samdi síðari hluta
fitferils síns, fengu lakari dóma
en samtímasögurnar. Þó eru þær
engu síður afreksverk. Smámuna
samir fræðimenn reyndu að
finna veilur á þeim, með því að
leggja á þær þröngan, fræðileg-
an mælikvarða. Slíkur mæli-
kvarði er vitanlega hvergi ein-
hlítur, þegar um skáldverk er
fjallað, getur meira að segja ver
íð villandi. Skáldskapnum verð-
ur ekki kjálkað niður á einstak-
ar fræðigreinar. Söguleg skáld-
saga er því ekki sama og sagn-
fræði. Þó höfundur noti sem yrk
isefni frásagnir um fólk og at-
burði liðinnar tíðar, hlýtur hann
að leggja til meira eða minna af
eigin ímyndun. Það er fjarri lagi
að sundurliða slíkt verk, tína til
efnisatriðin, eitt og eitt, og segja:
þetta er sögulega rétt og þetta er
sögulega rangt. Örðugt væri að
skapa epískt verk, ef fylgja ætti
Blaðaö í ritsafni Jóns Trausta
Þeir höfundar, sem eiga svo
greiðri leið að fagna, eru þó
næsta fáir. Hinir eru miklu fleiri,
sem hljóta bæði lof og last, eink-
um last í byrjun, en þeim mun
meira lof, sem æviárin verða
fleíri. Aldrei getur höfundur þó
verið öruggur um, að ádeiluskeyt
um verði ekki framar að honum
beint. Margur ungur höfnndur
hefur gefizt upp eftir fyrstu til-
raun, af því að frumsmíð hans
hefur verið tekið harkaléga af
gagnrýnendum. Aðrir hafa herzt
* sókninni. Þannig var því ein-
mitt varið um Jón Trausta.
Hann fékk oft að kenna á
óvæginni gagnrýni, og sú gagn-
rýni rénaði ekki með árunum.
Sitthvað mátti setja úr á rit
hans eins og önnur mannanna
verk, endteru þau svo mikil að
vöxtum, að nærri má geta, að
ekki jafnast þar allt á við það
bezta, sem honum auðnaðist að
semja. Sumar aðfinnslurnar
höfðu við rök að styðjast. Aðrar
voru fjarri öllum sanni. Skýr-
asta dæmi þess er sú staðhæf-
ing, sem hér er tilfærð — að
hann væri leiðinlegur höfundur.
Nú mundu fáir mótmæla hinu
gagnstæða, að skáldsögur Jóns
Trausta, sem eru vissulega meg-
inverk hans, eru allra sagna
skemmtilegastar. Sama má raun
ar segja um önnur verk hans,
eins og smásögur og ferðasögur,
þó hvorugt jafnist á við lengri
skáldsögurnar.
Listgildið er erfitt að meta.
Skemmtigildið leynir sér aftur á
móti ekki, því undir því er lýð-
hylli skáldverks að talsverðu
leyti komin. Sögur Jóns Trausta
urðu eftirsótt lestrarefni, undir
eins og þær komu út. Þeim vin-
sældum hafa þær haldið til þessa
dags. Nú eru þær líklega meira
lesnar en nokkur önnur skáld-
verk, sem út komu á fyrstu ára-
tugum þessarar aldar. Þær eru
reyndust hafa ótvírætt lífssann-
indagildi. Aldamótakynslóðin sá
þar fyrir sér eigin örlög. Sagan
af Höllu hafði aldrei gerzt í
strangasta skilningi. Samt var
hún alltaf að gerast. Ragmannska
séra Halldórs var eins og sam-
r.efnari allrar mannlegrar rag-
mennsku, og seigla Ólafs sauða-
manns var hliðstæð sjálfu þjóð-
h'finu, eins og það var búið að
þrauka í margar aldir.
Þó raunsæisstefnan væri far-
in að dala, þegar Jón Trausti
hóf að skrifa skáldsögur, voru
sannleikskröfur realismans enn
; fullu gildi. Þær voru sú ófrá-
víkjanlega forskrift, sem skáld-
sagnahöfundar töldu sig verða
að fylgja. Saga átti að vera eins
konar þverskurðarmynd af líf-
inu sjálfu. Hún átti að vera senni
leg, hvort sem höfundurinn
hafði raunverulegar fyrirmyndir
við að styðjast eða gerði fólk og
atburði sögunnar af ímyndun
sinni einni saman. Hvert atriði
sögunnar átti að vera þannig, að
það hefði getað gerzt í raunveru
leikanum. Söguþráðurinn átti að
birtast lesandanum eins og kvik
mynd á tjaldi, þannig að hann
sæi allt fyrir sér, um leið og
hann las. Helzt átti hann að
verða svo hugfanginn, að eigin
ímyndunarafl tæki sjálfkrafa
við, þar sem sögunni sjálfri
sleppti. Af þeim sökum varð
sagan því betri sem frásögnin
var ljósari og skýrari.
Ég held, að fáir íslenzkir höf-
undar hafi uppfyllt þessar sann-
æikskröfur betur en Jón Trausti.
Árni Pálsson sagði, að honum
tækist það, „sem éngu íslenzku
býlissögurnar. Hann gat ekki
sætt sig við, að þeim lyki, þar
sem höfundurinn setti síðasta
punktinn. Persónurnar stóðu
honum ljóslifandi fyrir hugskots
sjónum eins og lifandi fólk, sem
hann þekkti af sjón og raun, og
þó skýrari og hv\gstæðari en
nokkurt raunverulegt fólk, þár
sem hann hafði fylgzt nánar með
örlögum þeirra og vissi meira
um athafnir þeirra og leyndustu
hugrenningar en nokkurs raun-
verulegs fólks, sem hann þekkti.
Það var því eðlilegt, að hann
reyndi að gera sér einhverja hug
mynd um afdrif þeirra, eftir að
bókina þraut. Náttúrlega hefði
hann viðurkennt. ef á hefði ver-
íð bryddað, að sögurnar voru
skáldskapur, að Halla hafði al-
drei verið til og höfundurinn
hafði bundið enda á söguna með
síðasta punkti bókarinnar. En
spurningar af því tagi komust
ekki að í húga hans. Skáldskap-
urinn yfirskyggði raunveruleik-
ann.
Sagnabálkurinn Halla og Heið
arbýlið er ekki aðeins mesta
verk Jóns Trausta. Hann er einn
íg í röð öndvegisverka íslenzkra
bókmennta að fornu og nýju.
★
Sumir gagnrýnendur átöldu
Jón Trausta fyrir orðafjöldann.
Sögur hans væru of langdregn-
ar. Hann segði í löngu máli, það
sem segja mætti í fáum orðum.
Þeim aðfinnslum mátti finna
stað, en ósanngjarnar voru þær
engu að síður.
Þegar Jón Trausti hóf að
skrifa skáldsögur, var sú bók-
menntagrein á frumstigi í ís-
mynda, þegar hann hóf skáld-
sagnaritun. Þar var hinu gagn-
stæða fremur til að dreifa. Það
mætti benda á höfunda, yngri og
eldri en hann, sem höfðu miklu
minna vald á stíl; réðu yfir svo
lítilli skriflegri frásagnartækni,
að naumlega dugði til að setja
samán einfalda frásögn. Þess
verður ekki vart, að stíllinn hafi
orðið Jóni Trausta til hindr-
unar. Ekki verður annað séð
en honum hafi víðast hvar tek-
Izt að segja það, sem hann ætl-
aði sér, og það krefst út af fyrir
sig mikillar leikni. Stíll hans er
eðlilegur, tilgerðarlaus, alþýðleg
ur. Langdreginn er hann að
sönnu. Þar með er þó ekki sagt,
að hann sé of langdreginn. Eða
gætum við staðhæft, að sögur
hans hefðu orðið aðgengilegri og
áhrifameiri, ef hann hefði strikað
yfir þriðja hvert orð? Þeirri
spurningu held ég, að svara megi
neitandi. Þó stuttorður stíll geti
verið gagnlegur og sé það oft, er
áhrifamáttur stíls ekki kominn
undir orðafjöldanum. Hann er
þvert á móti kominn undir því
iífsmagni, sem í frásögninni
íelst.
Sumar bækur lesum við díagón
alt — frá horni til horns — þykj
umst ná efninu með þvi að stikla
frá málsgrein til málsgreinar og
renna augunum hratt yfir lesmál
iff. Ekki gæti ég þó hugsað mér
að hraðlesa þannig sögur Jóns
Trausta. Þó orðin séu mörg. er
efnismagnið ekki minna. Ein-
iægni frásagnarinnar hrífur
mann, svo manni finnst ekkert
orð mega undan sleppa.
svo ströngum reglum út í æsar.
enda er ekki til þess ætlazt.
í ritsafni Jóns Trausta eru all
margar ferðasögur, þar sem hann
segir frá reisum sínum innan
lands og utan. Hann var hinn
dæmigerði ferðamaður, hvar-
vetna leitandi og sjáandi. Hon-
um var jafn hugleikið að kanna
náttúru og mannlíf íslenzkra
dala og fjarða sem undur er-
lendra stórborga. Þá hafði hann
ekki síður yndi af að klífa fjöll,
standa á háum tindum umleik-
inn birtu og svala og horfa yfir
víðerni hafs og lands í öllum átt
um. Hér skulu tilfærð ummæli
hans, sem að því lúta:
„Ég er skapaður með ein-
hverri undarlegri og ósjálfráðri
þrá eftir víðsýni, — eftir því að
komast hærra og hærra og sjá
yfir meira og meira í einu. Ég
held, að þetta sé máttarþáttur-
inn í öllu lífi mínu og striti. Víð
sýni, bæði í tíma og rúmi. Fróð-
ieiksþrá mín fékk svölunina af
skornum skammti á uppvaxtar-
árunum. Kannske það sé því að
þakka, að hún endist enn. Mér
finnst að minnsta kosti við
hvert spor opnast nýir og nýir
heimar, sem ég þurfi að kanna
betur, um leið og ég sé betur
yfir þá, sem þegar eru kannaðir.
— En hvað sem þessu líður: Víð
sýnið er mér eðlisþörf í bókstaf
legum skilningi.“
„Víðsýnið er mér eðlisþörf,"
segir hann. Ætli þau orð séu ekk|
jafn einkennandi fyrir skáldið og
ferðamanninn? Ætli þráin eftir
víðsýni sé ekki ein af undirrót-
um sjálfrar skáldhneigðarinnar?
Erlendur Joo«ou.