Morgunblaðið - 26.08.1964, Blaðsíða 13

Miðvíkudagur 26. ágúst 1964
MORGUN BLAÐIÐ
13
Dr. Benjamín Eiríksson
Athugasemd við grein
Einars Sigurðssonar
Á UNDANFÖRNUM árum hef-
ir talsmönnum hafta- og einok-
unar á sviði framleiðslu og verzl-
unar farið ört faekkandi, og þeir
sem flutt hafa hinn gamla boð-
skap hafa gerzt hógværari með
hverju árinu. Þar sem athafna-
frelsið hefir verið aukið hafa
jákvæðir árangrar þess yfirgnæft
andófsræðurnar, enda þótt hið
frjálsa athafnalíf hafi ekki alltaf
fundið hinn rétta farveg vel und-
irbúinn. Nú hefir samt Einar
Sigurðsson, ritstjóri (og útgerð-
armaður) hvatt sér hljóðs með
grein sinni „Staðreyndir í stað
rógs“ (Mbl. 23. 7.), og boðar
mönnum þar trú á einokun myrk-
ur í máli. Ég vona að fáir láti
blekkjast.
Einar segir nálægt upphafi, að
j.skefjalaus samkeppni innbyrðis
hjá einhverri þjóð getur vart ann
að en rýrt þjóðartekjurnar.“ Þar
sem staðhæfing Einars er ákaf-
lega almennt orðuð er erfitt að
fá tök á henni til andsvara. En
eins og málflutningur hans er,
þá er þessi staðhæfing röng, og
framsetning hennar virðist mið-
uð við það að blekkja lesand-
ann. .
Fyrst er nú það, að hörð sam-
keppni fær menn til þess að
leggjr. harðar að sér, en þeir
niyndu annars gera. Ekki rýrir
það þjóðartekjurnar. Skefjalaus
samkeppni á sér einnig takmörk-
un ef henni fylgir tap, þar sem
tapið að lokum stöðvar hana. En
hvað það er sem Einar á við
með skefjalaus sézt bezt af því,
að hann vill ekki leyfa nema 2
tvo — útflytjendur á frystum
fiski!
Einar vitnar í það, að 1930 hafi
saltfiskverðið „hrunið gersam-
lega“, og virðist kenna það því,
að íslenzkir útflytjendur hafi
boðið verðið niður hver fyrir
öðrum. Þetta er ein af mörgum
fásinnum Einars. Árið 1930 hófst
almenn og alger kreppa I
efnahags- og viðskiptalífi alls
heimsins, verðlag á öllum vör-
um lækkaði stórlega, og má
gjarna segja að það oft hafi
hrunið. En þetta var ekki eitt-
hvað sem átti við um saltfisk-
verðið eitt!!! Af þessari stað-
reynd Einars — nánast hyrning-
arsteini röksemdafærslunnar —
verður ekkert ályktað um sam-
keppni eða einokun. Þetta er nú
upphaf „sjóferðar" Einars. Gott
skipulag á verzluninni, jafn út-
flutningsverzluninni sem annarri
verzlun, er æskilegt og umbæt-
ur því ævinlega velkomnar, en
þar með er ekki fallizt á að það
eéu umbætur að útiloka sam-
keppnina, en það er um hana
sem grein Einars snýst.
Næst kemur Einar að saltsíld-
inni. Segir hann að hin frjálsa
samkeppni hafi „komið öllu í
kaldakol". Ekki er þetta nú alveg
rétt. Hið fræga gjaldþrotaspil
síldarútflytjendanna (sem raunar
voru þá aldrei kallaðir annað en
síldarspekulantarnir) gerðist, að
mig minnir í lok fyrri heims-
styrjaldarinnar. En var það
*spil“ mögulegt nema vegna
þess að þeir höfðu í reynd með
sér samtök? Hvernig var annars
hægt að koma í veg fyrir að
síldin væri seld? Er það rangt
•ð hinir helztu þeirra hafi neit-
s>ð að selja nema hinir sænsku
kaupendur biðu 100 kr. fyrir
tunnuna? (Þá kostaði síldin í
tunn'una 10 krónur). Síðan hættu
Svíarnir að bjóða og neituðu að
kaupa. Nokkru af síldinni varð
svo að henda, með gífurlegu tjóni.
Var þetta annað en sjálfskipuð
„síldarútvegsnefnd“, sem fór að
ráðum Einara sinnar samtíðar,
en misreiknaði sig hræðilega?
Það er ekki alltaf að okrið borgi
sig.
Síldarverðið sem Einar nefnir,
frá dögum Síldareinkasölunnar,
2 kr. fyrir síldina í tunnuna (3
kr. fyrir málið, sem mér er ekki
síður minnisstætt en síldarverð-
ið sem ég fyrst nefndi, því að
fyrir kr. 3.00 og kr. 3.50 var
ég með að veiða mikla síld),
stóð í litlum tengslum við Síld-
areinkasöluna, heldur hið lága
verð, sem var á öllum hráefn-
um og matvælum á heimsmark-
aðinum á kreppuárunum. Ann-
ars botna víst fáir í því, hvers
vegna Einar leiðir Síldareinka-
söluna fram til hýðingar, þar
sem hann er að leita að dæm-
um og röksemdum til stuðnings
einokunarskoðunum sínum.
En nú er komið að því óska-
barninu, sem fær mest lofið, Síld-
arútvegsnefnd, því að „þótt þetta
sé ríkisstofnun, þá er það vart
nema að nafninu til, því að sjón-
armiða framleiðenda gætir þar
mjög, og má segja, að þeir séu
þar svo til einráðir. Hitt er svo
annað mál, að sjálfsagt hefði átt
sér stað miklu meiri framför
bæði í síldarverkun og uppbygg-
ingu markaða, ef ríkið hefði ekki
verið hér í að krukka og lagt þar
á sína dauðu hönd. Fábreytni í
síldariðnaði hér á landi er með
afbrigðum og allt annað en gerist
hjá frændþjóðum okkar...“
Lesandinn hefði nú átt að geta
vænzt þess, að Einar myndi varpa
öndinni léttar, þegar hann hefði
lokið lofsöngnum um Síldarút-
vegsnefnd, þar sem síldarfram-
leiðendurnir eru „einráðir“. Nei,
eitthvað skyggir á. Og hann
hættir ekki fyrr en hann hefir
nælt þeim ófétishala aftan á óska-
barnið, sem gerir það að hálf-
gerðri ófreskju. Hann hefir sem
sé litið yfir ríkið og máttinn en
saknað dýrðarinnar. Hann sér
það sem við hin sjáum líka:
stöðnun og dauða. Allir — nema
kannski Einar Sigurðsson — vita,
að það er þetta ástand sem mynd-
ast meðan einokunin varir. Hann
kemst ekki hjá því að sjá, að
síldariðnaðinn, sem stendur með
miklum blóma' hjá frændþjóðum
okkar — vantar. Hvað, þrátt
fyrir Síldarútvegsnefnd? Þrátt
fyrir „einræði" framleiðendanna?
Nei, kæri lesandi, vegna Sildar-
útvegsnefndar, þ.e. meðfram
vegna einokunarfyrirkomulags-
ins.
Þetta fyrirkomulag verkar allt-
af eins: einokunin tryggir með
okri gróða af lítilli — stundum
minnkandi — framleiðslu. Þar
sem gróði er þegar fyrir hendi,
og „öruggur“, þar sem samkeppn-
in hefir verið útilokuð, þar þarf
ekki að afla hans með framtaki,
nýjungum eða framförum. Hinn
auðveldi einokunargróði flýtur
— að því er virðist — fyrir-
hafnarlítið þjóðinni í skaut, a.m.
k. seljendunum. En þetta er
blekking. Jafnvel Einar Sigurðs-
son getur ekki skrifað svo grein
um þetta mál, að hann verði
ekki að viðurkenna hinar hryggi-
legu staðreyndir. Hann reynir
að kenna ríkinu um. Það má
hver trúa sem vill, að ríkið hafi
beitt áhrifum sínum til þess að
koma í veg fyrir uppbyggingu
síldariðnaðarins og hinna er-
lendu markaða, en ekki er ég
reiðubúinn að trúa því. Og ekki
gat ég stillt mig um að brosa
eilítið, þegar ég sá orðin um
hina dauðu hönd ríkisins, því
nógu lifandi getur hún nú verið
stundnum, einkum ef einhver
„einráður" þarf hjálpar með við
að afla meiri eigna.
Þótt stöðnun framfaranna sé
Dr. Benjamín Eiríksson.
nógu alvarleg, þá eru samt fleiri
fylgifiskar einokunarinnar við-
sjálir. í stað vaxandi stórfram-
leiðslu og vaxandi síldariðnaðar,
sem frelsi og samkeppni hefðu
getað knúið fram — á sama hátt
og hrun saltfiskmarkaðarins og
ferskfiskmarkaðarins knúðu til
sköpunar frystiiðnaðarins — hef-
ir síldarsaltendunum fjölgað. En
við fjölgun saltendanna hefir
magnið, sem hver fær að salta
stundum minnkað. Fasti kostn-
aðurinn á hverja tunnu hefir því
hækkað. Framleiðslukostnaður-
inn hefir því hækkað. Einnig
þetta er gamall kunningi, þegar
þessi tegund af einokun á í hlut.
Hinir erlendu kaupendur eru
náttúrlega ekki neitt yfir sig
glaðir að finna að beitt er sam-
tökum til þess að knýja þá til
þess að greiða ónáttúrlega hátt
verð. Þeir reyna því að kaupa
sem minnst og láta þá aðra lak-
ari vöru duga. Mest munu ís-
lendingar hafa selt eftir fyrri
heimsstyrjöldina yfir 500.000
tunnur norðurlandssíldar. Nú,
kringum fjórum áratugum síðar,
selur Síldarútvegsnefnd kringum
200—400.000 tunnur af þessari
vöru.
Snúum okkur þá að afleiðing-
unum, sem bitna á okkur sjálf-
um. Við höfum séð framleiðslu-
kostnaðinn hækka sökum fjölg-
unar smáframleiðendanna. Við
höfum oft séð markaðinn dragast
saman vegna óvildar kaupend-
anna. Og við höfum séð stöðvun
framfaranna vegna þess viðhorfs
sem skortur á samkeppni og sál-
arástand hins „örugga" gróða
skapa. Við sjáum hvernig afleið-
ingarnar eru þær, að við neyð-
umst til þess að flýja á náðir
vöruskiptaverzlunarinnar, til
þess að breiða yfir gjaldþrota-
pólitík einokunarinnar. Allt eyk-
ur þetta þjóðartekjurnar sam-
kvæmt kenningu Einars Sigurðs-
sonar. En eitt er samt eftir. Og
það er sú staðreynd, að einok-
unarverðlag Síldarútvegsnefndar,
sem hið óupplýsta „einræði" síld-
arútflytjendanna í nefndinni,
heldur að sé þeim fyrir beztu —
já, og Einar segir okkur nú að
sé þjóðinni fyrir beztu — þetta
einokunarverðlag er sú hella sem
hin mikla síldarútgerð Norð-
manna við ísland er reist á. Ýms-
ar þjóðir kjósa að kaupa norð-
urlandssíldina af Norðmönnum.
Hitt hefi ég kaupendur erlendis,
sem segjast helzt kaupa hana af
Svíum. Norðmenn geta vel veitt
og selt þessa "síld með góðum
árangri (sum árin meira magn
en íslendingar, hefir mér verið
sagt), svo er m. a. stefnu Síldar-
útvegsnefndar fyrir að þakka.
Það er bæði eðlilegt og .heil-
brigt að framleiðendur og út-
flytjendur hafi með sér ýmis kon-
ar samtök til verndar hagsmun-
um sínum, en þó fyrst og fremst
til eflingar efnahagsstarfseminni.
Einar virðist ekkert sjá við þessi
samtök annað en vald það, sem
þar sé saman komið og hvernig
það verði notað í einokunarskyni.
En beiting þessa valds er eins
og beiting annars valds, það hefir
í senn í för með sér hliðaráhrif
og mótáhrif. Ef vel á að fara
þarf að beita því valdi í hófi.
Eins og öll menning byggist á
réttum hlutföllum, þannig bygg-
ist farsælt þjóðfélag á skynjun
réttra hlutfalla og hófsemi í
hegðun.
Síldarútvegsnefnd og hliðstæð
samtök ættu að fylgja þeirri upp-
lýstu stefnu að efla frelsi og at-
hafnasvigrúm í atvinnu- og verzl-
unarmálum, frekar en þjóna
rangskildum einkahugsmunum
þröngsýnna braskara, sem hvort
eð er geta ekki orðið annað og
meira en dægurflugur í þjóðlíf-
inu.
Einar má gjarna tala vel um
aðra, t.d. Sölumiðstöð Hrað-
frystihúsanna, en hann virðist
gleyma því að það er hin stranga
sainkeppni sem S. H. hefir staðið
í, sem gert hefir S. H. að sterku
fyrirtæki. Þróun Loftleiða sýnir
okkur hið sama. Hins vegar sýn-
ir þróun Eimskips hvernig ein-
okunarafstaða í reynd getur verk-
að óheppilega á þróun eins fyrir-
tækis. Samkeppnin hefir gert
S. H. sterkt. Með einokun getur
í byrjun fylgt velsæld og ein-
okunargróði, en í kjölfarið kem-
ur hið sama: rotnun innanfrá.
Vonandi er hún ekki byrjuð í
S. H.
Það er neyðin sem kennir
naktri konu að spinna. Það var
hin algera vesöld1 kreppuáranna
sem gerði að menn fóru að leggja
það á sig að troða nýjar — oft
grýttar — slóðir og stofnsetja lít-
il iðnaðarfyrirtæki „við engar
aðstæður", þar með talin fyrstu
frystihúsin. Erfiðleik'arnir eru
því stundum blessun á dular-
klæðum. Þegar „neyðin“ kemur
í mynd markaðshruns og verð-
hruns þá er erfitt að þekkja
„neyðina“ sem velgjörning. En
þegar „neyðin" er ekki annað en
heilbrigð samkeppni, þ.e. það að
aðrir megi líka bjarga sér eins
og þeir hafa hæfileika til, þá er
það lítilfjörleg lífsskoðun að kalla
á lögin til verndar ódugnaðin-
um. Velferð S. H. veltur á því
að hún hafi æfinlega hæfilega
samkeppni, ekki lögverndaða ein-
okun. Hinn ferski blær sam-
keppni og framtaks blæs nú um
athafnalífið. Þeir sem byggt hafa
á verðbólgutækifærum, einokun
og ófyrirleitni, sem að réttu lagi
á ekki heima í siðuðu þjóðfélagi,
kæra sig ekki um hreint loft.
Hvað finnst þjóðinni sjálfri?
Svnnhvit Egilsdóttu kennir
við Tónlistnrakndemíuna í Vín
SVANHVÍT Egilsdóttir, söng-
kona, er nú í stuttri heimsókn á
íslandi eftir 8 ára samfellda
dvöl í Vínarborg. Svanhvít hef-
ur verið prófessor við Tónlistar-
akademíuna í Vín síðustu 3 árin.
Lýsti hún á fundi með frétta-
mönnum í gær yfir mikilli,
ánægju sinni að vera komin1
heim og draga að sér tært ís-;
lenzkt loft. Kvaðst hún þó verða j
að fara utan í næstu viku, þar
sem próf hefjast við Akademíuna
innan skamms.
Tónlistarakademían í Vín, eða
„Akademi fiir Musik und dar-
stellende Kunst“ er einn þekkt-
asti skóli sinnar tegundar.
Kenna við hana margir heims-
frægir listamenn. Við söng-
deildina kenna til dæmis, dr.
Sittner, forseti Akademíunar, dr.
Werba, sem lék undir fyrir
Irmgard Siegfried á hljómleik-
unum hér á landi, og dr. Witt.
Margir kennaranna eru jafn-
framt starfsmenn Ríkisóperunn- .
ar í Vín.
Tildrög þess. að Svanhvíti
var boðið kennslustarf við Aka-
demíuna voru þau, að fyrir rúm-
lega 3 árum þreyttu 4 nemend-
ur Svanhvitar inntökupróf í
Akademíuna og stóðust það, en
það er mjög strangt og verða j
margir frá að hverfa, enda tala !
nemenda mjög takmörkuð. Dr. |
Werba tók að spyrja nemendur j
þessa, hver hefði kennt þeim, og j
er hann fékk að vita það, vildi ■
hann fá að hitta Svanhvíti. Eftir |
þann fund var Svanhvít ráðin
prófessor við Söngdeildina.
Mismun Akademíunnar og
Konservatoriums Vínarborgar,
kvað Svanhvít vera þann, að hið j
síðarnefnd er aðeins tónlistar- j
skóli en í Akademíunni eru j
kenndar ýmsar aðrar greinar, j
enda er hún háskóli, og verða
þeir nemendur, sem ekki hafa'!
hlotið næga almenna menntun,
að leggja stund á ýmsar náms-
greinar, svo sem tungumál.
Allir nemendur verða að læra1
skylmingar, dans, leikfimi og
yoga, auk tungumála, ekki sízt
ítölsku.
Námstími við Akademíuna er
8 ár. Hins vegar fá margir nem-,
enda, sem hafa oft mikla reynslu
sem listamenn, að sleppa við
fyrstu árin og setjast strax á
bekk með þeim, sem lengra eru
komnir. Þetta gerði til dæmis
Sybil Urbancic fyrir skömmu.
Svanhvít kvaðst hafa nemend-
ux frá öllum heimsálfum. Auk
Evrópufólks hefur hún nem-
endur frá Norður og Suðux-
Svanhvít Egilsdóttir
Ameríku, Afríku, Kína, Filipps-
eyjum,. Japan, Nýja-Sjálandi og
svo mætti lengi telja. Alls eru
nemendur söngdeildarinnar á-
3 hundrað og kennarar 15 tals-
ins.
„Listamenn mega aldrei hætta
að læra og þroska sig, þótt þeir
séu komnir í gott embætti",
sagði Svanhvít að lokum. „Þeir
verða að líta á sjálfa sig sem
nemendur allt lífið, til þess aM
staðna ekki“.