Morgunblaðið - 04.11.1964, Qupperneq 31

Miðvikudagur 4. növ. 1964
MORGUNBLADID
31
Utan úr heimi
Framhald af bls. 16.
andmælenda sinna og þeirra,
er málstað íslands styðja,
mótast af tilfinningum, en
Staðreyndir vísindamanna
væru að engu hafóar.
Westergárd Nielsen lagði á
það mikla áherzlu, hve illa
myndi verða búið að hand-
ritunum á íslandii með tilliti
til rannsóknarmciguleika. Va.r
ekki á honum að heyra, að
(hann hefði mikla trú á Há-
skóla íslands. Ekki sagðist
(hann þó vilja taka undir um-
mæli þeirra, sem héldu því
írarn, að Háskólinn væri helzt
é borð vi'ð danska lýðháskóla,
«n vék þó sérstaklega úr vegi
til að lesa ummæli á þá leið,
sem birtust nýlega á prenti
hér í Danmörku. Mun fáum
(hafa dulizt, hvert ræðumaður
hugðist komast eftir þexm
krókaleiðum,
Einn íslendingur, Stefán
Karlsson, tók til máls á fund-
inum. Stefán starfar hér að
handritaránnsónkum í Höín.
Gerði hann í stuttu máli skil
merkilega grein fyrir því,
hvernig aðstaða væri hér og
heima, en hann er því vel
kunnur af starfi sínu á báðum
stó'ðum. Hrakti hann helztu
rangfærzlur prófessoranna um
aðstöðu til rannsókna á Is-
landi, og gerði rétta grein
fyrir fjárveitingum á báðum
ítöðum. Ekki var þó að heyra
á ummælum dönsku prófessor
anna síðar í umræðunum, að
þeir hefðu veitt þeim upplýs-
ingum athygli.
Sjónvarpskvikmynd sú, sem
hér var sýnd fyrir fáum dög-
um af starfinu í Landsbóka-
safninu við Hvenfisgötu, var
gerð af umræðuefni. Sérstak-
lega þótti Westerg&rd Nielsen
lítið til þess koma, sem mynd
in sýndi, og kvaðst mun hæf-
eri til að endurbæta handrit
„en einhver kona, sem hefði
sótt 3ja mánaða námskeið í
Englandi, en starfaði nú á ís-
landi“. Máli sínu til sanninda-
merkis veifaði hann framan í
fundarmenn og sjónvarpsó-
horfendur tveimur litium
handritapjötlum. Var önnur
slétt og felld, enda endurbætt
í Danmörku, að iians sögn.
Hin pjatlan var illa farin, og
var sýnd sem dæmi um vinnu-
brögðin á íslandi.
Bröndum Nielsen taldi að
sjónvarpskvikmyndin, sem
tekin var heima, væri áróðurs
mynd. Vék hann heiftúðlegum
orðum áð stjórnanda myndar-
innar, Inger Larsen, sem sjálf
stjórnaði upptökunni, meðan
fundurinn stóð hjá „Student-
erforeningen“.
Sagði Bröndum, að sin
vegna mætti grafa Inger Lar-
sen lifandi. Þykir mörgum,
sem til þekkja, þessi ummæli
prófessorsins með fádæmum,
þar sem I. Larsen hefur aldrei
viljað taka opinbera afstöðu
til handiitamálsins, og m.a.
neitað að láta hana uppi við
dönsk blöð — hafi hún þá
einhverja afstöóu tekið.
Fleiri einkennilegar raddir
heyrðust í gærkvöldL Einn
fundarmanna, Dr. Viggo
Starke, kvaddi sér hljóðs, og
kvaðst hafa í fórum sínum
bróf frá einum mesta bóka-
safnara í Danmörku. Safnar-
inn, sena ekki vildi láta nafns
síns getið, vildi láta það koma
fram á þessum fundi, að hann
hefði hætt við að ánafna opin
berum aðilum í Danmörku
safn ?itt, úr því að handritin
væru ekki lengur hult í þeirra
fórum. Kvaðst Starke geta
fullyrt, að fleiri bókasafnarar
í Danmörku hefðu ákveðið að
fara eins að.
Einn framámanna háskóla-
stúdenta í Höfn kvaðst mæla
fyrir munn flestra samstúd-
enía sinna, er hann mælti
gegn afhéndingunni. Vék hann
m.a. að því, að sennilega
mætti selja handritin fyrir um
100 millj. dala vestan hafs.
Myndu þar koma um 150
D. kr. í hlut hvers Dana, væri
upphæðinni jafnað niður.
Taldi hann þjóðaratkvæða-
greiðslu eina koma til greina.
Af þeim hópi manna, sem
til máls tóku á fundinum,
voru aðeins 3 hlynntir málstað
íslendinga. Hitt verður a'ð telj
ast athyglisverðara, hve lág-
reistur og oft ó'heiðarlegur
málflutningur Westerg&rd
Nielsen og Bröndum Nielsen
var. Þótt þessi prófessorar séu
að verja málstað, sem þeim
er vafalaust mjög annt um,
þá endurspegla ummæli þeirra
og niðrandi afstaða í garð ís-
lendinga vissulega ekki þá
vísindamennsku, sem þeir
telja, að meirihluti danskra
þingmanna hafi borið fyrir
borð.
A. i.
— Handritamálið
Framhald af bls. 19
kvæmit samnirtjnum, ætti
niðurstaðan að vera endanleg
og afgerandi fyrir þá.
Poul Möller sagði, að það
myndi gleðja sig mjög, ef
unnt yrði að ná samkomulagi
og að hann yrði ánægður
með þær niðurstöður, sem
vísindamennirnir gætu sætt
sig við.
K. B. Andersen lýsti uhdrun
sinni yfir því að Poul Möller
segðist aðeins vera ánægður,
ef menn utan þingsins gætu
sætt sig við niðurstöður þess.
Orðaskipti K. B. Andersens
ag Pouls Möllers, héldu áfram
um stund, en eftir að Ander-
sen sagði ofangreint, hættu
þau að snúast um handrita-
málið og urðu almenns eðlis.
Fyrsta umræða um hand-
ritafrumvarpið í danska þing-
inu stóð yfir í fjórar klukku-
stundir. Mjög margir áheyr-
endur fylgdust með henni og
voru um tíma fleiri en þing-
mennirnir í salnum.
Framhald af bls. 17
nú á dögum víðtækt vald til
þess arna —■ einkum þó gegn
um Alríkisfjárlögin og alríkis-
skattalög og skattastefnu. En
fyrst verður hann að vita, hvers
með þarf, hann verður að skilja
hagfræði þjóðarinnar, áhrif henn
ar og viðbrögð, hvenær hún
þarfnast hjálpar, hvenær hún
þarfnast athafnafrelsis.
Flokksforingi.
Hér kemur að því hlutverki
forsetans, sem virðist fara hnign
andi. Stjórnmálaflokkar eru
ekki eins mikilvægir og áður,
flutningarnir frá borg og sveit
til útborga hefur eytt hinni
fýrri stéttaskiptirtgu og skap&ð
milfnn fjölda sjálfstæðra borg-
ara, sem geta farið yfir flokka-
mörkin að vild. Heppnir forset-
ar geta ekki lengur verið strang
lega flokksbundnir. Engu að síð-
ur verður útriefning flokks að
vera undanfari forsetakosningar,
og starfsemi flokka er enn aðal-
atriðið í kosningabaráttunni.
Aðal-skoðanavaldur.
Enginn hefur annað eins tæki-
færi og forsetinn til að hafa
áhrif á almenningsálitið. Hið
óviðjafnanlega fundartorg Hvíta
húsið — blaðamannafundir for-
setans, viðræður við arininn, sér
stakar orðsendingar til þingsins,
ræðurnar, bréfin, s’Crslur, út-
rétt hönd í Rósagarðinum, fram
koma í Sjónvarpi — allt þetta
og þessi einstaka aðstaða veldur
því, að minnsta athöfn forset-
ans, þýðingarmirtnstá orð hans,
verður samsturidis að rieims-
fréttum.
TAKMARKANIR VALDSINS.
Wilson skrifaði einu sinni
(áður en hann var kominn í em-
bættið): Forsetaembættið er sér
hvað það, sem forsetinn hefur
vit og vald til að gera úr því. . .
Forsetanum er frjálst, bæði
samvizku og lögum samkvæmt,
að vera eins mikill maður og
hann getur“.
Samt má nú efast um, að Wil-
son hafi við lok sinna tveggja
kjörtímabila, enn trúað því að
honum hafi „verið frjálst“ að
vera eins mikill maður og hann
vildi sjáifur. Forsetaembættið
ber ekki með sér neitt takmarka
laust vald. Það er mikilu frem-
ur sem stofnun, takmarkað
og byggt á lögum; sem staða í
höndum mannlegrar veru; sem
staða undir valdi stjórnmálanna.
Kennedy sln ifaði: „Hver forseti
verður að gera sér að góðu nokk
urt. bil milli þess, sem hann ósk-
ar og hins, sem mögulegt er“.
Hver skólastrákur veit, að for
setinn verður að leita á náðir
almennings fjórða hvert ár, að
ex-^inn forseti má vera í em-
bætti irieira en 10 ár og að allar
athafrtir haris' eru undir’ stöðugu
eftirlití dómstólanna.
En hinar óskipulögðu og
ó-lagalegu takmarkanir eru
engu síður mikilvægar. Þar má
telja þær, sem hver forseti er
undirorpinn og svo hinar, sem
hver einstakur forseti getur
skapað sér, og svo loksins þær,
sem forsetar en engir aðrir verða
fyrir.
Theodore C. Sorensen, sér-
stakur ráðgjafi Kennedys, hefur
lýst fyrsta flokki þessara tak-
markana í fimm liðum:
„Ta’) larkanir þess leyfilega"
Forsetinn má ekkert gera, sem
er ólöglegt, óþolandi miklum
hluta almenningsálitsins, ófram-
kvæmanlegt í verkinu, eða ef
ógerningur er að fylgja því eftir.
Svo að eitt eða tvö dæmi séu
nefnd, má enginn Bandaríkjafor-
seti koma af stað kjarnorku-
styrjöld, eða þola neina þjóð-
skaðlega ráðstöfun, svo sem
fjandsamlega eldflaugastöð á
Kúbu.
„Tæki til umráða".
Það er auðsætt, að forsetinn
getur ekki sett öll fjárráðin í það
að komast til tunglsins á einu
ári, hann getur ekki Sent alla
beztu hershöfðingjaha til Viet-
nam, og ek' V eytt öllum tíma
sínum í þingið. Hann verður að
raða eftir þörfinni því sem í skal
eytt því, sem hann ræður yfir
af fé, mannafla, tíma, viti —
þeim tækjum, sem hann ræður
yfir.
„Tími til umráða".
Flestar athafnir eru tíma-
bundnar. Fjárlögum verður að
Ijúka fyrir tiltekinn tíma, þing-
ið er alltaf heimfúst, nýrri vopna
tegund er ekki hægt að koma
upp á tilteknu árabili. Tíminn,
sá gamli harðstjóri, er ekkert að
beygja sig fyrir neinum forseta.
„Eldri skuldbindingar".
Fordaemi gefin af Washington,
kenhingar, uppfundnar af Mon-
roe, vald, skýrgreint af Lincoln,
erfðakenningar, uþpfundnar af
T. R. venjur, hafnar af Wilsón,
hermálalegar ákvarðanir gérðar
af Truman og Eisenhower —
ekknrt af þessu sleppur forset-
inn í dag við. Heldur ekki getur
hann fallið frá grundvallarregl-
um, sem hann er sjálfur upphafs
maður að — jafnvel þótt það
gæti verið hentugt fyrir fram-
tíðina, gæti það orðið Johnson
forseta erfitt að breyta um skoð-
un á mannréttindunum. Hann
hefur skuldbundið sig of ræki-
lega til þess að hægt sé að snúa
aftur.
„Fáanlegar upplýsingar".
Hver segir forsetanum, hvað
hann þurfi að vita um eitthvert
tiltekið mál? Hvaða upplýsingar
erú fáanlegar? Hversu trúverð-
ugar eru þær? Hvað þýða þær
og river á að dæma um það?
Auðvitað getur framkvæmd for-
setans ekki verið betri en upp-
lýsingarnar, sem hún er byggð á,
meira að segja ekki betri en per-
sónan eða það, sem upplýsingin
hefur farið gegn um áður en hún
náði til forsetans.
En auk þessara takmarkana,
sein allir forsetar verða að láta
sér lynda, getur hver forseti
skapað sér sjálfur beinar hindr-
anir. Eisenhower hafði hvorki
áhuga né þel.J.ingu á flokkapóli-
tík og það dró úr framkvæmda-
mætti hans; hugmyndafræðileg-
ar skoðanir hans á útgjöldum og
valdi ríkisstjórnarinnar drógu
úr víðfeðmi forsetadóms hans.
Frábrugðnar skoðanir Kennedys
á útgjöldum drógu úr fram-
kvæmdamætti hans á annan
hátt, með því að vekja mikla
andstöðu repúblíkana og fjár-
málamanna.
Einnig koína hér persónuleg
einkenni við sögu. Áköf löngún
Hardings til að vera allra vinur,
kuldaleg framkoma Hoovers,
einlæg tryggð Trumans við
menn, sem ekki áttu það skf.lið,
sjálfstraust Roosevelts, sem hélt
að hann gæti ráðið við alla, jafn-
vel Stalin, hermennskuleg
verkaskipting Eisenhowers,
þannig að hann sjálfur ákvað
ekki nema það allra mikilvæg-
asta og eftir sáralitlum upplýs-
ingum — allt þetta voru tak-
markanir og bönd á hverjum
þessara menn, — á við hverja
stj órnarskrárgrein.
Engu miður raunverulegar eru
þær takmarkanir, sem sumir for
setar verða fyrir af völdum tíma
og atvika. Eisenhower hefði
sennilega aldrei fengið leyfi hjá
flokki sínum til að selja Rússum
hveiti, en fáum árum seinna sáu
Johnson og Kennedy sér þetta
fært. En sennilega hefði hvorug-
ur þeirra, hefði hann verið í for-
setastóli 1959, getað boðið Krú-
sjeff heim til Bandarík|anna, því
að þá var það of algengt hróp
gegn demókrötum, að þeir væru
„veikir fyrir kommúnismanum“.
Franklin Roosevelt gat barið
í gegn New-Deal-byltinguna,
skömmu eftir 1930, á krepputím-
um, gegn andstöðu, sem var tor-
tryggð og ósjálfbjarga. Kennedy
hafði enga von um að geta slíkt
1961, enda þótt hann hefði gefið
miklu stærri loforð en F. D. R.
árið 1932, því að nú var engin
kreppa, en sterk andstaða fyrir
hgndi.
Að' lokum, áuk allra þessara
takmarkana á valdinu, virðist
það greinilegt, að aðeins mikill
stjórnmálamaður getur séð út
yfir alla möguleika forsetadæm-
isins. Venjulegur sveitalögfræð-
ingur, hversu göfugur sem hann
hefði verið, hefði aldrei getað
gert það, sem Lincoln tókst að
gera, það gæti heldur ek) á sá
sem væri einvörðungu lærdóiris-
maður, foringi eða stjórnfræð-
ingur. Það, sem krafizt var af
Lincoln var hvorki meira né
minna en pólítisk snilligáfa —
djúpur skilningur á mannlegu
eðli, klókindaleg og skýr þekk-
ing á því hvað hægt væri að fá
menn til að gera og hvernig
ætti að fá þá til þess. Allir hinir
miklu forsetar voru fyrst og
frems t miklir stjórnmálamenn,
og stjórnmálalist á háu stigi er
mesta vald hvers þess, sem kem-
ur í Hvíta húsið, rétt eins og
skortur á þessu sama, er versta
hindrun, sém hann getur orðið
fyrir.
hið mikla tækifæri.
Þegar allt vald embættisins og
svo takmarkanir þess hafa verið
ræddar, liggur eitt í augum uppi
— forsetaembættið er ekki með-
færi annarra en miMlmenna.
Það var ekki sniðið fyrir neina
dauðlega smælingja, og risarnir,
sem í því hafa setið, hafa séð
svo til, að aðeins aðrir álíka
miklir geti með sanni verðskuld-
að nafnbótina Forseti Bandaríkj-
anna.
Kennedy skrifaði: „Að lokum
verður hann einn. Þarna stendur
úrskurðurinjn —i og þarna stertd-
ur forsetinn1*. Það var þetta at-
riði, sem Truman hafði í huga,
þegar hann setti töflu á skrif-
borðið sitt, sem á stóð: „Hér
verður að ljúka rnálinu". Og
Harding, örvæntingarfullur og
máttvana andvarpaði bara:
„Guð minn góður, hvílíkt starf!“.
Báðir vissu, að ekki var hægt að
varpa ábyrgðinni frá sér — og
enginn til að varpa henni á.
En ef forsetaembættið er ein-
manalegasta og því æðsta tign,
þá gerir einmitt einmanáleikinn
og tignin það að einhverju mesta
tækifaéri, sem til er. Allir aðrir
líta upp til forsetans, og það er
í skrifstofu hans, eins og
Kennedy orðaði það, sem saman
lumur í eitt „samspil kapps,
áhuga og hugsunar þjóðarinnár".
Þegar Kennedy sjálfur, knúður
af atvikunum, tók til við að eyða
kynþáttamyrkrinu, sem hafði
verið bölvún á þjóð hans, a,lla
hans ævi, var hann ekki einung-
is aðnl-framkvæmdastjóri, aðal-
löggjafi, skoðanaváldur óg
stjórnmálamaður, því að állt
þ'etta vár hann, heldur miklu
meira. Hann tók á herðar sér
sjálft innihald arnerískra hug-
sjóná, amerískra meginreglria,
amerísks lífs.
„Aðalvaldið, sem forsetinn hef
ur, er að taka fólk og reyna að
fá það til að gera það, sem það
á að gera, án þess að nota for-
tölur“, sagði Truman einhvern
tíma. „Það er það, sem ég eyði
mestum tíma mínum L í því
liggur vald forsetans".
Og það er hinn sanni mikil-
leiembættisins. Það er ekki
aðeins skiplagslegt, löggjafar-
legt, stefnumarkandi og stjórn-
andi, jafnvel ekki allt þetta sam-
anlagt. Það fer ekki einasta með
mikið vald, eða tekur á sig mikla
ábyrgð — það veitir líka mikil
tækifæri. Á sínu hæsta stigi
kemst það eins nærri því og
hugsanlegt er fyrir nokkurt em-
bætti að íklæða holdi og blóði
eins manns, þrár og áhugamál
heillrar þjóðar. Því að forseta-
embættið er, eins og F. D. R.
sagði einhverntíma, „fyrst og
fremst siðferðiieg forusta. . . .
Það er það, sem embættið er —
dásamlegt tækifæri til að beita
aftur, beita við nýjar aðstæður
hinum einföldu reglum mann-
legrar hegðunar, sem við kt>m-
um allt af að aftur“.
— Handalögmál
Framh, af bls. 25
borgarar gætu ekki hlýtt
ræðu án þess að vera með
köll og háreysti. Hann sagði
að flokksagi hefði enginn ver
ið í málinu og lagði að há-
skólamönnum að taka því
ekki svo alvarlega.
Prófessor Westergaard-Niel
sen sagði í lokaorðum sírium,
að mikið hefði verið um
menningararf íslendingana
rætt og ritað, en menning
væri ekki handritin sjálf,
heldur það, sem í þeim stæði
og á rétt íslendinga til þess
bæri enginn brigður. Lýsti
Westergaard-Nielsen yfir
aðdáun sinni á menningu ís-
lendiniga um aldaraðir.
Meðal hinna mörgu sem
ekki tóku til máls á fundin-
um, en honum var sjónvarp-
að, eins og áður er sagt, fram
söguræðunum ölium og htn-
um almennu umræðum nokk-
uð styttum, var Aksel Lar-
sen, formaður sósíalistiska
þjóðarflokksins, sem er fylgj-
andi afhendingu handritanna.
„Mér lízt ekki á blikuna"
sagði Larsen. „Svona óskap-
leg og samanþjöppuð sn'ið-
ganga málefna af hálfu pró-
fessoranna hlýtur líka að
gera það að verkum, að erfitt
reynist að sýna gestum til-
skildan sóma.“
Þegar fundi var slitið,
héidu þeir enri áfram að kýta
höfuðandstæðimgarnir Jörg-
en Jörgensen oig Westergaard
Nielsen og kvöddust þeir með
litluin kærleikura.
- FORSETINN
s