Morgunblaðið - 11.03.1965, Blaðsíða 15

Fimmtudagur 11. marz 1965
MORGUNBIAÐIB
15
Hfællngar EðiIsfræDislofiiunari nnac
nin fer minnkandi
misvísun áttavita breytist hægt
Segulsviðið yí'r íslandi kortlagt
t YFIRLITI sem Þorbjörn Sigur-
jeirsson, prófessor, het'ur gert um
starfsemi Eðlisfræðistofnunar
Háskólans í árinu 1964, sogir
m.a. frá mælingum á geislavirk-
um efnum í úrkomu og ryki, sem
at'tur hafa farið minnkandi siðan
í ársbyrjun 1963 og í mjólk og
kjöti, sem sýna að mengun mjólk-
ur hefur farið vaxandi síðan 1961
ug er helmingi meiri sunnan- og
vestanlands en norðan- og austan.
Þar segir ennfremur frá rennslis
mælingum stofnunarinnar og
þunigahlutfallsmælingum á vatni,
frá segulmælingum á Suðurlands
undirlendi og fyrirhuguðum seg-
ulmælingum yfir öllu landinu,
sem fara eiga fram næsta sumar
á vegum Dominion Observatory í
Kanada o.fl. Fer yfirlit Þorbjarn-
ar hér á eftir:
Allt frá því að Eðlisfræðistofn-
un Háskólans tók til starfa á ár-
inu 1958 hefur starfsemin aukizt
jafnt og þétt frá ári til árs. Síðast
liðið ár unnu við stofnunina auk
fnín 3 sérfræðingar: Bragi Árna-
son efnafræðingur, Páll Theo-
dórsson eðlisfræðingur og dr.
Þorsteinn Sæmundssson stjörnu-
fræðingur, og aðstoðarfólk var
álls 5 talsins. Auk þess unnu þar
allmargir stúdentar í skólafríum
sínum, en flestir þeirra stunda
eðiisfræðinám við erlenda há-
skóla.
Flest þeirra viðfangsefna, sem
unnið er að á stofnuninni, standa
í einhverju sambandi við jarð-
eðlisfræði. Síðastliðið ár var
þannig haldið áfram mælingum
á geislavirkum efnum í úrkomu
og ryki loftsins, en þær mælingar
,hafa staðið samfleytt síðan árið
1958. Hér er um að ræða geisla-
virk efni, sem myndast í kjarn-
©rkusprengingum, og reyndist
magn þeirra sérstaklega mikið
fyrri part ársins 1959, siðan aftur
í ársbyrjun 1962 og enn í ársbyrj-
un 1963, en síðan hefur það far-
ið minkandi og er nú um 1/20 af
því sem það var þegar mest var
á áðurnefndum þrem tímabilum.
Hafnar voru mælingar á geisla
virkum efnum í matvælum, eink
um mjólk og kjöti. Hér er um að
ræða mælingar á tveim geisla
virkum efnum, Strontium-90 og
Caesium-137, sem bæði myndast
í kjarnorkusprengingum. Nokkuð
hefur verið mælt af gömlum
þurrmjólkursýnishornum frá
Mjólkurbúi Flóamanna og frá
Mjólkurbúinu á Blönduósi, allt
frá árinu 1961, og sýna niður-
stöðurnar að mengun mjólkur
hefur farið vaxandi allan þennan
tima. Ennfremur kemur í Ijós að
sunnan- og vestanlands er meng-
unin um helmingi meiri en norð-
an og austanlands.
Tritiummælingar hafa farið
fram á vegum stofnunarinnar
undanfarin tvö ár. Tritium er þrí
þungur vetnisísótópur, sem er
geislavirkur og helmingast á 12
árum. Efni þetta myndast í loft-
'hjúp jarðarinnar fyrir áhrif geim
geislanna og er því örlítið af því
í allri úrkomu, en á seinni árum
hefur aðaluppspretta þess verið
vetnissprengjur.
Mæld hafa verið vatnssýnis-
horn, sem tekin voru allt frá því
á árinu 1960 og er þar um að
ræða sýnishorn af úrkomu, úr
köldum lindum, heitum upp-
sprettum oig borholum. Niðurstöð
ur mælinga á úrkomusýnishorn-
um sýna verulega aukningu á
tritium á árinu 1962, en langmest
er níagnið á árinu 1963 þegar
tritiummagn úrkomunnar verður
mörg þúsund sinnum meira en
það sem stafar frá hinni náttúru
legu framteiðslu geimgeislanna.
Mælingar þessar eru gerðar i því
skyni að afla upplýsinga um
geymslutima vatnsins neðanjarð-
ar og blöndun þess með yfirborðs
vatni. Sem dæmi um tritiuminni-
hald í köldum uppsprettum má
nefna, að veruleg hækkun kom
fyrst fram í Gvendarbrunnum við
Reykjavík seint á árinu 1963, en
í Vellankötlu á Þingvöllum ekki
fyrr en seint á árinu 1964. Sýnir
þetta mismunandi aldur vatnsins
í þessum uppsprettum.
I heitum uppsprettum og bor-
holum fyrir heitt vatn hefur
hækkunar yfirleitt ekki orðið
vart ennþá.
Rennslismælingar á vatni
Haldið var áfram tilraunum
með rennslismælingar í ám með
íblöndun geislavirkra efna. Eink
um var lögð áherzla á mælingar
á rennsli Þjórsár og gáfu þær
góða raun, þar sem staðhættir
voru hagstæðir.
Nokkuð var reynt að kanna
neðanjarðarrennsli heita vatnsins
í Reykjavík með því að dæla
geLslavirku efni niður í borholur.
Tilraunir þessar eru enn á byrj-
unarstigi, en þó hefur tekizt að
éndurheimta nokkuð af efninu úr
nærliggjandi holum. Slíkar til-
raunir geta vonandi gefið upp-
lýsingar um samband milli bor-
hola, rennslisstefnu og rennslis-
hraða hins heita grunnvatns.
Til að afla frekari upplýsinga
um hegðun grunnvatnsins held-
ur en fást með tritiummælingar
og ísótópatilraunum, er einnig
mælt hlutfallið á milli hinna
tveggja stöðúgu ísótópa vetnisins,
eða þungavatnshlutfallið. Mæling
ar þessar eru framkvæmdar með
tæki, sem nefnist massaspektro
meter. Þær hófust seint á árinu
1963, en þegar hafa verið mæld
yfir 500 sýnishorn. Hér er um að
ræða úrkomu á ýmsum stöðum og
vatn úr ám og lækjum, köldum
lindum, heitum uppsprettum og
borholum víðsvegar um landið
Þessar mælingar gefa oft til
kynna mismunandi uppruna upp-
sprettuvatns, sem upp kemur á
svipuðum slóðum. Þannig er sam
setning heitavatnsins, sem upp
kemur í Reykjavík, frábrugðin
vatninu í Gvendarbrunnum, en
l'íkist yfirborðsvatni á SV hluta
hálendisins. Yfirleitt er innihald
úrkomunar af þungu vatni hæst
út við ströndina, en lægst um mið
bik landsins, og má af þvi oft
draga nokkrar ályktanir um leið
þá, sem hið heita jarðvatn streym
ir neðanjarðar.
Kortlagnipg segulsvæðisins
Segulmælingar hafa verið
stundaðar við Eðlisfræðistofnun
Háskólans allt frá stofnun henn-
ar. Segulmælingastöðin við Leir
vog í Mosfellssveit hefur gengið
samfellt frá því á árinu 1957 og
er þar um að ræða mjög viða-
mikla gagnasöfnun með sjálfrit-
andi tækjuna. Töluleg úrvinnsla
þessara gagna hafði dregizt mjög
aftur úr, en undanfarin tvö ár
hefur tekizt að kippa þessu í lag
Við úrvinnslu þessa kemur hinn
nýi rafreiknir háskólans að miklu
gagni.
Sem dæmi um niðurstöður af
þessum mælingum má geta þess
að vestlæg misvísun áttavitans
virðist breytast mun hægar en ætl
'að var. Á árunum 1957-1961 hef-
ur hún minnkað að meðaltati um
6 bogamínútur á ári.
Nokkuð var gert af segulmæt-
ingum úti um land, en auk þess
Þorbjörn Sigurgeirsson.
hefur bandaríski flotinn gert yf-
irgripsmiklar mæ /.gar úr flug-
vél ®g kortlagt segulsviðið yfir
miklum hluta Suðurlandsundir-
lendis allt austur á Mýrdalsjökul
og langt út á haf, en sú mæling
var gerð í sambandi við rann-
sóknir á gosinu í Surtsey.
Þá skal þess getið, að næsta
sumar er væntanleg hingað flug-
vél frá Dominion Observatory í
Kanada, sem gera mun segul-
mælingar yfir öllu landinu. Mæl-
ingar þessar eru kostaðar af Dom
inion Observatory en fara fram
samkvæmt ósk Eðlisfræðistofn
unar Háskólans.
Á fyrstu árum Eðlisfræðistofn-
unarinnar var smíðaður prótón-
segulmælir, sem nú er í stöðugri
notkun á segulmælingastöðinni.
Á sl. ári var unnið að smiði nýs
segulmælingatækis, sem einnig
byggist á snúningi prótóna, eða
vetniskjarna, í segulsviði jarðar,
en þeirri smíði er ekki enn að
fullú lokið.
Norðurljósarannsóknir
Fyrir tveim árum bættust norð
urljósarannsóknir við verkefni
þau, sem unnið er að við Eðlis-
fræðistofnunina. Á Rjúpnahæð
við Reykjavík er myndavél, sem
tékur mynd af öllu himinhvolf-
inu á mínútu fresti allar nætur
þegar heiðskírt er, og aðra
myndavél er verið að setja upp
austur á Fljótsdalshéraði. Auk
þess eru norðurljós athuguð af
áhugamönnum víðsvegar um land
ið sem senda skýrslur til Eðlis-
t'ræðistofnunarinnar. Einnig hafa
íslenzkir flugmenn tekið að sér
að safna upplýsingum um norður
ljós. Norðurljósarannsóknir heyra
til hálofta- eða jónósferurann-
sókna og eru því nátengdar segul
truflunum. Á þessu sviði eru
frekari rannsóknir í undirbún-
ingi. Þannig er nú verið að koma
fyrir í segulmælingastöðinni mót
tökutækjum fyrir útvarpsbylgjur
sem berast utan úr himingeimn-
um, en bylgjur þessar gefa upp-
lýsingar um jónunarástand efnis
þess, sem þær fara í gegnum í
háloftunum .
SI. sumar gerði franskur leið-
angur háloftamælingar með eld-
flaugum, sem skotið var frá suð-
urströndinni, og naut aðstoðar
Eðlisfræðistofnunarinnar við að
velja hagstæðan tíma fyrir mael-
ingarnar. Tilraun þessi gaf mjög
athyglisverðar upplýsingar um
hegðun prótóna og elektróna í liá-
loftunum og verður væntanlega
endurtekin næsta sumar, einnig
í samvinnu við Eðlisfræðistofn-
unina.
Bergsegulmælingar
í samvinnu við brezkan leið-
angur var á sl. sumri safnað
miklu af sýnishornum til berg-
segulmælinga. Safnað var á Hval
fjarðarsvæðinu, í Borgarfirði og
þó einkum á Austfjörðum. Þann-
ig var safnað tveim sýnishornum
úr hverju hraunlagi allt austur
frá Norðfjarðarnýpu og upp á
Fljótsdalshérað. Úrvinnsla er enn
þá skammt á veg komin, en sýn-
ishornatöku verður haldið áfram
næsta sumar.
Loks skal þess getið að nokkuð
hefur verið unnið að rannsókn-
um í sambandi við Surtse.yj ar-
gosið. Er þar einkum um að ræða
segulmælingar, hitamælíngar í
hrauni og ísótópamælingar á gasi
því, sem upp kemur með hraun-
kvikunni.
Á þessu ári verður Eðtisfræði-
stofnun Háskólans væntanlega
flutt í hús Raunvísindastofnunar
Háskólans sem er í smíðum ®g
mun hún síðan starfa sem deild
innan RaunvísindastofnunariiMi-
ar.
UM BÆKUR
Horft á Reykjavík
Árni Óla: HORFT Á REYKJA-
VÍK, sögukaflar. 401 bls. —
ísafoldarprentsmiðja h.f.,
Reykjavík 1963.
SAGA Reykjavíkur er sá kapi-
tuli þjóðarsögunnar, sem helzt
líkist ævintýri. I þeim kafla er
allt með ólikindum, einkum ef
fortíð þjóðarinnar er í huga
höfð.
Þeir, sem nú eru komnir á efri
ár og muna síðustu aldamót, hafa
fylgzt með ævintýralegri upp-
byggingu, horft á hana gerast.
Mér þykir ólíklegt, að marga
hafi órað fyrir því við lok nítj-
ándu aldar, að bærinn, sem þá
var ekki annað en sjávarpláss og
aðsetur fáeinna embættismanna,
mundi vaxa upp í stórborg á
næstu sex til sjö áratugum, stór-
borg, sem teldi talsvert fleiri
íbúa en allir landsmenn töldust
um aldamót.
Árna Óla hefur lifað þetta
ævintýr og lifað sig inn í það,
eins og sagt er. Og það sem
meira er — hann hefur verið
flestum mönnum ötulli að skrá
það á bækur, til að unga kyn-
slóðin og síðari kynslóðir mættu
einnig hafa af því fróðleik og
dægrastytting.
k
Reykjavík er nú orðin borg.
Áður var hún „bærinn". Og það
var svo sem engin reisn yfir
þeim bæ: Lágkúruleg og fátæk-
leg timburhús, í fyrstunni bikuð
og drungaleg, síðar bárujárn-
Árni Óla.
klædd; ömurlegir torfbæir og
síðar steinbæir, þar sem nægju-
samir tómthúsmenn drógu fram
lifið með skylduliði sínu; þröng-
ar og hlykkjóttar moldargötur,
sem voru einn rykmökkur í
þurrastormum og samfellt svað
í blotum; breidd gatnanna mið-
uð við, „að hestar með þorsk-
hausaklyfjar gæti > komizt þár
hver fram hjá öðrum.“
Þannig var bærinn.
Yngri kynslóðin, einkum sá
hluti hennar, sem flutzt héfur
tii borgarinnar síðustu áratug-
ina, hefur litlar taugar til þessa
gamla bæjar.'
Gömlu húsin eru fyrir hennar
sjónum hvorki meira né minna
en gömul og hrörleg hús, sem
lokið hafa sínu lítilfjörlega hlut-
verki. Einu gildir, hvort þar hef-
ur búið einhver Jensen eða
Thomsen endur fyrir löngu.
Unga fólkið óskar þessum
gömlu minnismerkjum fátæktar
og vanefna norður og niður. Það
vill hafa há hús og breiðar göt-
ur, svo öllum skiljist, að hér sé
raunveruleg höfuðborg, en ekki
einhver óskilgreinanlegur „bær“,
sem orðið hafi til fyrir einhverja
slembilukku forsjónarinnar.
En gömlu Reykvíkingarnir líta
öðrum augum á hlutina. Þeim
er ekki alveg sama um litlu timb-
urhúsin, þar sem Jensen eða
Thomsen háðu sína lífsbaráttu.
í þeirra vitund hefur „bærinn"
fyrst og fremst minninga- og
minjagildi.
Eldri húsin í Miðbænum, sem
mörg hver eru svo vegglág, að
maður getur næstum seilzt upp
í þakskeggið, vekja þægilegar
endurminningar í brjóstum þess
fólks, sem lifði sína glöðu æsku-
daga í gömlu Reykjavík. Það
tekur sárt að sjá á bak þessum
minjum.
Vafasamt er, að gamla Reykja-
vík hafi getað talizt tilkomu-
meiri en aðrir kaupstaðir á land-
inu, sem byggðust upp nokkurn
veginn samtímis henni.
Það er hinn hraði vöxtur henn-
ar á síðustu áratugum og vegur
hennar sem höfuðborgar, sem
gerir fortíð hennar svo merkilega
og forvitnilega. í fyrstunni bygg-
ist hún upp eins og hvert annað
nýlenduþorp. Gömlu minjarnar
eru því minjar um útlenda stjórn,
vanefni, fátækt.
Danskir embættismenn, kaup-
menn og handverksmenn, sem
réðust til starfa hér á landi,
munu sjaldnast hafa hugsað sér
að ílendast hér, þó svo yrði
stundum. fsland var ekki annað
en útkjálki víðlends ríkis í þeirra
Frarmhatd á bls. 21