Morgunblaðið - 03.04.1965, Blaðsíða 12

12
MORCUNBLAÐIÐ
taugardagur 3. april 1965
Elías Þorsteinsson,
stjórnarformaður S. H.
f „Dáinn, horfinn“, harmafregn,
hvílíkt orð mig dynur yfir.
VIÐ hið snögga andlát míns góða
vinar og félaga, Elíasar Þor-
steinssonar, koma þessar ljóðlín-
ur góðskáldsins mér í huga.
Hann var fæddur að Eyrar-
bakka 1. marz 1892 og var því
„nýorðinn 73 ára er hann andað-
St. Foreldrar hans voru í>or-
steinn Þorsteinsson, kaupmaður
í Keflavík, og kona hans, Mar-
grét Jónsdóttir, mikið ágætisfólk
að mannkostum og dugnaði.
Bæði voru þau foreldrar hans
aettuð úr Meðallandi. Móður-
amma hans Guðrún var Magnús-
dóttir prests í Meðallandsþing-
um, Jónssonar, Magnússonar,
Ketilssonar sýslumanns, systur-
sonar Skúla Magnússonar land-
fógeta. Móðir Guðrúnar var
Rannveig Eggertsdóttir, Bjarna-
sonar, Pálssonar landlæknis, en
kona hans var Rannveig Skúla-
dóttir landfógeta. Hirði ég ekki
*ð rekja ættir Elíasar frekar,
enda mun þetta nægja til að
sýna að til traustra var að telja
um framkvæmdalöngun og hygg-
indi.
Til Keflavíkur flutti Elías með
foreldr'um sínum vorið 1903 og
hefur búseta hans verið hér æ
síðan. Hygg ég, að hann hafi
hvergi betur unað hag sínum.
Svo sem títt var um unglinga
á þeim tímum hófst starfsferill-
inn snemma. Duusverzlun var þá
aðalverzlun og vinnuveitandi hér
í Keflavík. Þangað réðst faðir
Eliasar starfsmaður og Elías hóf
þar störf, er aldur leyfði. Fisk-
vinna var aðalstarfið, en auk
þess hafði Elías á hendi lifrar-
bræðslu fyrir Duusverzlun í nær
liggjandi verstöðvum. Um tíma
starfaði hann hjá Sigfúsi Berg-
mann, kaupmanni í Hafnarfirði.
,— Árið 1913 stofnsetur hann
verzlun hér í Keflavík ásamt
æskuvini sínum, Ólafi Bjarna-
syni. Þótti á þeim tíma í mikið
ráðist fyrir fjárvana unga menn
að ráðast í verzlunarrekstur við
hliðina á svo voldugu fyrirtæki,
sem Duusverzlun var þá. Þá þeg-
ar kom kjarkur og stórhugur Elí-
asar í ljós. Verzlun þessa ráku
þeir félagar nokkur ár, en seldu
hana föður Elíasar, sem rak hana
af dugnaði til dauðadags. Upp úr
því sneri Elías sér að útgerð og
útgerðarmálum og má segja að
hann hafi helgað líf sitt þeim
málum, í einni eða annarri mynd,
frá þeim tíma og ævina út. Átti
hann ýmsa báta í sameign með
öðrum, en lengst og mest var
samstarf hans og Ólafs Bjarna-
sonar á þeim árum. Samhliða út-
gerðinni keypti Elías og verkaði
fisk, hrogn og aðrar sjávarafurð-
ir, sem seldar voru til útflutn-
ings. Um eða fyrir 1930 kaupir
hann og starfrækir beinamjöls-
verksmiðju, sem hann síðar selur
Norðmönnum hluta í. Verk-
smiðju þessari veitti hann for-
stöðu þar til breyttir rekstrar-
hættir komu til sögunnar. Sú
verksmiðja var undirstaða Fisk-
iðjunnar sf., sem enn starfar með
blóma, að vísu mikið aukin og
endurbætt samkvæmt kröfum
tímans.
Árið 1929 hefst nýr þáttur í út-
gerðarmálum vélbátanna í Kefla
vík. Það ár festa nokkrir báta-
eigendur sér land á Vatnsnesi og
hefja þar bryggjugerð og bygg-
ingu fiskhúsa. Þá eins og oft,
bæði áður og síðar, lá fé ekki á
lausu til framkvæmda og varð
þeim félögum fjárvant til að
Ijúka verkum þessum. Brá Elías
sér þá til Noregs til fjáröflunar.
Greiddist för hans vel og var
framkvæmdum þessum, mest fyr
ir hans tilstuðlan, lokið svo sem
fyrirhugað var.
Útflutningur ísaðs fisk var
mikill hér á tímabili og veitti
Ellas þá forstöðu Fiskumboði
Buðurnesja, sem var félag út-
vegsmanna á Suðurnesjum. Einn
ig voru þeir í félagi um slíkan
rekstur Finnbogi Guðmundsson
og hann.
Þegar frysting fiskafurða hefst
hér á landi fékk hann mikinn á-
huga á þeim málum og fylgdist
af sinni meðfæddu íhygli með
þeim. Sannfærðist hann um, að
þar væri að komá ný verkunar-
aðferð, sem valda mundi straum-
hvörfum hjá bátaútveginum.
Leiddi þetta til stofnunar eins af
elztu hraðfrystihúsum landsins,
Hraðfrystihússins Jökuls hf.,
sem stofnsett var 1937 og hóf
rekstur í september það ár. Elías
seldi félaginu fiskverkunarhús
sitt á Vatnsnesi og var því breytt
í frystihús. Var hann aðalhvata-
maður stofnunar þess og stjórnar
formaður alla tíð.
Hann var einn af stofnendum
Sölumiðstöðvar hraðfrystihús-
anna og áhugasamur í undirbún-
ingi að stofnun þeirra samtaka.
í stjórn SH frá upphafi og lengst
af stjórnarformaður. Einnig
studdi hann að stofnun Jökla hf.,
Miðstöðvarinnar hf., Tryggingar-
miðstöðvarinnar hf. og var í
stjórn þeirra félaga. Segja mááð
frá stofnun SH og til dauðadags
helgaði hann því félagi og dótt-
urfyrirtækjum þess mestu af
starfskröftum sínum, og mun
starfssaga hans af þeim vett-
vangi áreiðanlega síðar skráð,
svo mikil og góð var hún. Hann
kom þó víðar við, var í stjórn ís-
félags Keflavíkur hf., Olíusam-
lags Keflavíkur, Fiskiðjunnar sf.
o. fl. félaga. Fullyrði ég að á-
hrifa hans gætti til góðs allsstað-
ar þar sem hann kom nærri. Fé-
lagar hans hverjir á sínum vett-
vangi munu bera honum þá sögu.
Allar raddir, sem ég hef heyrt
hljóða á einn veg. Einn sam-
starfsmaður hans sagði við mig:
Mér fannst hann ávallt sem ann-
ar faðir minn. Annar sagði: Við
mér ungum og • óreyndum tók
hann svo ágæta vel og þar á
varð aldrei nein breyting. Kunn-
ur Keflvíkingur sagði: Þarna
misstum við . bezta manninn í
Keflavík.
Það sem hér er sagt er hinn
ytri rammi um störf Elíasar, og
það í mjög stórum dráttum. En
það sem þegar er sagt sýnir að
hér var enginn meðalmaður á
ferð. Þrátt fyrir litla skólagöngu
fær hann miklu afrekað. Heilsan
var heldur veil allt frá unglings-
árum. Sterkur vilji og meðfædd-
ir hæfileikar eru veganesti, sem
dugar honum til að veljast til
forustustarfa, sem hann leysir af
hendi með dugnaði, drengskap
og lagni, sem aðeins fáum er
gefið.
Sem hversdagsmaður var hann
um margt óvenjulegur. Á yngri
árum gat hann verið glettinn g
gamansamur og skemmt sér að
þeirra tíma sið. Á seinni árum
undi hann helzt við laxveiðar í
frístundum sínum, sem hann var
aldrei kröfuharður um að væru
margar né langar. Þar sem ann-
arsstaðar var hann hinn elskuleg
asti félagi. í umgengni allri var
hann Ijúfur, góðviljaður og hjálp
samur. Ráðhollur var hann og
taldi ekki eftir erfiði annarra
vegna.
Hann var tvíkvæntur. Fyrri
kona hans var Ingibjörg Einars-
dóttir frá Sandgerði, sem lézt
1930. Þau eignuðust 3 dætur, Guð
rúnu og Mörtu, báðar giftar. Sú
þriðja, Margrét, dó í æsku. Seinni
kona hans er Ásgerður Eyjólfs-
dóttir og lifir hún mann sinn á-
samt dóttur þeirra, Ingibjörgu,
og stjúpsyni, Þórarni Haralds-
syni, sem hann var sem faðir.
Þau eru bæði gift og búsett í
Keflavík.
Þó margt gott megi um Elías
segja, held ég að gæði hans hafi
hvergi komið betur í ljós en á
heimilinu. Hann var sannur í
meta þau öll að verðleikum.
Ég og kona mín áttum því láni
að fagna að búa í sambýli við
hann á fyrstu hjúskaparárum
okkar og eigum margar hugljúf-
ar minningar frá þeim samveru-
stundum, sem við þökkum nú við
leiðarlok.
Vinir hans margir sakna og
minnast hins dagfarsprúða dreng
skapar manns.
Við samstarfsmenn hans mun-
um ávallt geyma mynd hans í
hugum okkar. Systur hans og
uppeldisbróðir minnast góðs bróð
ur.
Kona hans, dæturnar, stjúpson
urinn, tengdabörn og þá ekki sízt
augasteinarnir hans, barnabörn-
in hafa mikið misst. í þau mörgu
ár, söm hann starfaði hjá SH í
Reykjavík var alltaf haldið heim
að kvöldi á fund ástvinanna. —
Hans síðustu orð hérna megin
grafar voru óskir um að komast
heim. Hann komst heim, en var
þá einnig lagður af stað braut-
ina, sem bíður okkar allra. O-
venjugóður drengur er genginn.
Blessuð sé minning hans. Dýpstu
samúðarkveð j ur.
„Háa skilur hnetti
himingeimur,
blað skilur bakka og egg,
en anda sem unnast,
fær aldregi
eilífð aðskilið".
Þorgr. St. Eyjólfsson.
t
ÉG hefi átt því láni að fagna að
eignast marga góða vini, sem
reynzt hafa mér vel, þegar ég
hefi þurft á hjálp að halda.
Ég held að enginn muni skoða
það sem vanmat eða vanþakk-
læti þótt ég segi það hér, að eng-
inn hefir reynzt mér tryggari
eða kærari en Elías Þorsteinsson.
Við höfum átt meira og minna
samleið röska þrjá áratugi og
oftast haft mjög mikið samstarf
um sameiginleg hagsmuna- og
hugsjónamál.
Við höfum báðir látið stærsta
og þýðingarmesta atvinnuvegi
þjóðarinnar, sjávarútveginum,
alla okkar starfskrafta í té, eftir
því sem við höfum megnað. í
meginatriðum fóru skoðanir okk
ar svo til alltaf saman um heppi-
legustu lausn vandamála þeirra,
sem að höndum bar hverju sinni.
Fyrir ca. 30 árum, þegar við
Elías fórum fyrst að ræða vanda-
mál sjávarútvegsins, var ástand-
ið svo ótrúlegt, að ef því væri
rétt lýst, myndu fáir trúa nema
þeir, sem komnir eru á þann
aldur, að þeir þekktu til af eigin
raun. Ástandið var þannig, að
H
allir útgerðarmenn voru skuld-
um hlaðnir, fiskiflotinn genginn
úr sér og orðinn úreltur, en eng-
inn möguleiki til að endurnýja
hann.
Þá varð eingöngu að treysta á
óvissan og breytilegan saltfisk-
markað, því hvorki voru til
frystihús né fiskimjölsverksmiðj-
ur.
Afkoma bátasjómanna var fá-
dæma léleg, en þó var hægt að
manna bátana úrvalsmönnum,
vegna hins mikla atvinnuleysis,
sem þá ríkti.
Við Elías áttum margar við-
ræður um þetta ástand í sjávar-
útveginum, og urðu þær til þess
að hafizt var handa um myndun
samtaka útgerðarmanna til að fá
fram leiðréttingar á málum út-
gerðarinnar.
Voru haldnir fundir um öll
Suðurnes og safnað undirskrift-
um hundruða útgerðarmanna og
sjómanna um áskorun til ríkis-
stjórnarinnar um leiðréttingu á
starfsgrundvelli útgerðarinnar,
sérstaklega með leiðréttingu á
gengisskráningu, en gengið hafði
þá verið rangt um langt árabil.
Næsta skrefið var að taka
þetta upp á aðalfundi Sölusam-
bands ísl. fiskframleiðenda, sem
þá var nýlega stofnað. Fluttum
við Elías ásamt fleirum tillögu
um áskorun til ríkisstjórnarinn-
ar um leiðréttingu á gengisskrán-
ingunni.
Var þar málið komið á nýjan
vettvang, því þarna voru saman
komnir útgerðarmenn og fisk-
framleiðendur af öllu landinu.
Eftir harðar umræður var til-
lagan samþykkt með miklum at-
kvæðamun og jafnframt á fund-
inum kosin nefnd til að fylgja
málinu eftir við opinbera aðila.
Voru í nefnd þessa kosnir þeir
Elías, Ólafur Jónsson, Sandgerði,
Richard Thors og Ólafur Auð-
unsson, Vestmannaeyjum. Nefnd
þessi starfaði svo um árabil, og
mætti mikilli andstöðu ráða-
manna og banka, en að lokum
fékkst samt leiðrétting á árinu
1938.
Haustið 1938 var samþykkt á
aðalfundi S.I.F. að vinna að því
að stofna samtök útvegsmanna,
er næðu til flestra eða helzt
allra um land allt. Til þess að
vinna að undirbúningi þess máls
var kjörin nefnd, og áttu sæti í
henni Elías Þorsteinsson og al-
þingismennirnir Jóhann Þ. Jós-
efsson og Sigurður Kristjánsson.
Samtök þessi voru síðan mynduð
17. janúar 1939, og hlutu nafnið
Landssamband íslenzkra útvegs-
manna, skammstafað L.f.Ú., sem
síðan hafa starfað sem aðalmál-
svarí fyrir hagsmunamálum út-
vegsmanna. Elías Þorsteinsson
var kjörinn í fyrstu stjórn L.Í.Ú:
Áður en þetta gerðist, hafði
Elías hafizt handa um fiskfryst-
ingu til útflutnings, og var meðal
fyrstu manna að brjóta nýjar
brautir í íslenzkum fiskiðnaði.
Hélt hann því ótrauður áfram,
þó ekki blési byrlega í fyrstu.
Heimsstyrjöldin, sem brauzt út
1939, hafði í för með sér miklar
breytingar og skapaði mörg ný
vandamál. Hinir gömlu saltfisk-
markaðir á Spáni og Ítalíu lokuð-
ust gjörsamlega. Hinsvegar óx
eftirspurn og verð hækkaði
mjög á ísvörðum fiski í Bret-
landi. Var því ekki um annað að
ræða en að senda aflann þangað,
og stofnsettum við Elías skrif-
stofu, sem um árabil seldi allan
fiskinn frá Suðurnesjum. Voru
þó flutningar þessir mjög mikið
vandamál, þar eð afli var mis-
jafn frá degi til dags, en bátarnir
urðu að losna við aflann daglega.
Svo sem kunnugt er varð á
styrjaldarárunum mikil verð-
bólga, og hækkaði allur tilkostn-
aður við útgerð og fiskiðnað stór-
lega. En vegna þess að Bretar
höfðu mikla þörf fyrir fiskinn
frá okkur, greiddu þeir það gott
verð fyrir fiskinn ísvarinn, eða
í því verkunarástandi, sem þeir
höfðu vanizt að fá hann að mestu
fram til þessa, að okkar mikli
framleiðslukostnaður fékkst upp
borinn, ef hægt var að koma hon
um til þeirra í því ástandi. En á
því voru oft miklir erfiðleikar
eins og áður er sagt, þar sem
erfitt var að samræma hæfilega
skipakost þann, sem þurfti til
flutninganna, þar sem þau urðu
helzt að fá fullfermi á einum eða
tveimur dögum, en afli bátanna
misjafn frá degi til dags, og
þeim nauðsyn að losna við allan
aflann daglega. Hraðfrystihúsin
voru fá, afkastalítil, fjárhagslega
veik og illa að þeim búið.
Um þetta leyti fór Fiskimála-
nefnd með sölumál og önnur
hagsmunamál frystihúsanna, en
þó hana skipuðu mætir menn og
velviljaðir, tókst þeim ekki að fá
Breta til að greiða viðunandi
verð fyrir frysta fiskinn, miðað
við þann mikla tilkostnað sem
var vegna verðbólgu og kröfu-
gerða um framleiðsluaðferðir og
umbúðir. Um aðra markaði gat
þá ekki verið að ræða.
Árið 1942 var Elías meðal
manna þeirra, sem forgang höfðu
um að stofna samtök þeirra, sem
frystihús ráku, Sölumiðstöð hrað
frystihúsanna. Var Elías í stjórn
hennar frá upphafi til dauða-
dags, og oftast formaður.
Þegar menn í dag skoða þenn-
an umsvifamikla iðnað, sem
frystiiðnaðurinn er nú, eða ca.
30% af öllu útflutningsverðmæti
landsmanna, og meira ef með er
talin önnur framleiðsla, sem
hann er undirstaðan að, vill-það
gleymast hvernig ástandið yar
þegar Elías og félagar hans
mynduðu samtök til að vinna að
hagsmunamálunt hans. Fyrsta
stórátakið, sem S.H. gerði, var að
finna leiðir til að brúa bilið milli
framleiðslukostnaðar hér og þess
verðs, sem Bretar voru fáanlegir
til að greiða fyrir freðfisk, en
það var hlutfallslega lægra en
þeir greiddu fyrir ísvarinri fisk.
Hér var fyrst um aðalfiskteg-
undir okkar að ræða, þ.e. þorsk
og ýsu. Síðan var farið að nýta
í frystingu aðrar fisktegundir,
svo sem löngu, ufsa, steinbít,
keilu, skötu og kola, fyrir utan
hrogn. Þrátt fyrir vantrú ýmissa
opinberra aðila, tókst S.H. að fá
framgengt verulegum umbótum
í umbúðakostnaði, nýtingarmögu
leikum og verði. Þessar lagfær-
ingar nægðu til þess, að þá voru
fengnir viðunandi afkomumögu-
leikar við frystingu fisks fyrir
Bretlandsmarkað og um mjög
mikið magn gat verið að ræða.
Þetta varð til þess, að mjög
mörg frystihús voru byggð á
næstu árum, þar sem hér voru
komnir möguleikar til þess að
leysa auðveldlega afsetningar-
þarfir fiskibátanna, jafnvel i
mestu aflahrotunum.
Þrátt fyrir það, að auðvelt var
á þessum tíma að selja allan fisk-
inn á góðu verði til Bretlands,
gerði stjórn S.H. sér þegar ljóst,
að þetta var ekki til frambúðar.
Var því þegar hafizt handa um
markaðsöflun í Bandaríkjum
Norður-Ameríku, og hún fram-
kvæmd með mikilli víðsýni og
stórhug.
Það var stjórn S.H. mikið
happ, að hún fékk dugnaðarfork-
inn Jón Gunnarsson, verkfræð-
ing, til þess að taka að sér það
stórbrotna brautryðjendastarf að
byggja upp markaðsöflun I
Bandaríkjunum. Samningurinn
við Jón Gunnarsson um þessa
starfsemi var undirritaður 18.
júní 1944, daginn eftir að ís-
lenzka lýðveldið var stofnað.
Frumkvæði að þessu stórfellda
átaki til markaðsöflunar fyrir
freðfisk í Bandaríkjunum, áttu
þeir mestan þátt í ásamt Elíasi,
Einar Sigurðsson og Ólafur Þórð
arson. Sá mikli og merkilegi ár-
angur af þessu starfi, sem nú er
flestum kunnur, er fyrst og
fremst að þakka miklum dugnaði
Framhald á bls. 17
Minningarorð