Morgunblaðið - 05.05.1965, Blaðsíða 13

Miðvikudagur 5. maí 1965
MORGUNBLAÐIÐ
13 -
Stórvirkjun og rufv
AÐ undaaförnu hefir verið mik-
ið rætt ©g ritað um stórvirkjun
og stóriðju, rafvæðingu Jandsins
og verðjöfnun og svo gætir í aukn
um mæli undiróldu jafnvægis
um b-yggð landsins.
Margt fróðlegt kemur fram í
þeim umræðum, en stundum virð
ist skorta upplýsingar um ýms
atriði, sem gagnieg eru til skoð-
unarmyndunar í þessum efnum.
f>að sem hér fer á eftir er
eamtiningur unninn úr ársskýrsl-
um hinna einstöku rafveitna
landsins, svo og annar fróðleikur
um raforkumálin almennt.
Athugun og könnun þessara
tnála virtist benda til þess að til
endurskoðunar á skipulagi þeirra
bljóti að koma, innan skamms
tíma.
Hér verður þó, öðru fremur,
gerð tilraun til að lýsa þvi sem
nú er, og þá aðallega stuðst við
Bkýrslur frá árinu 1963.
Sel jendur raforku
Seljendur raforkunnar til al-
mennrar notkunar eru aðeins op-
inberir aðilar, fyrirtæki bæja,
eveitaíélaga og ríkisins. í hönd-
um einstaklinga er hins vegar
eingöngu vinnsla til eigin nota,
svo sem einkastöðvar sveita-
býia, varastöðvar o.fi.þ.h., en sú
vinnsia er mjög lítil í samanburði
við vinnslu og sölu hinna opin-
beru stofnana.
Rafveitur eru 23 að tölu í öllu
landinu, 22 þeirra í eigu bæja-
©g sveitafélaga, og 1 í eigu ríkis-
ins, Héraðsrafmagnsveitur ríkis-
ins.
Mjög fáar rafveitur hafa eigin
©rkuver. Flestar kaupa þær raf-
orku frá orkuveri eða úr há-
Bpennukerfi í eigu annars aðila.
Nrikkrar þeirra eru þó hlutaeig-
endur með öðrum í orkuveri, en
nær undanteknipgarlaust er
©rkuverinu haldið reikningslega
•ðskildu frá rafveitunni.
Á vegum ríkisins eru tvö fyrir-
tæki, áðurnefndar Héraðsraf-
magnsveitur ríkisins, svo og Rraf
magnsveitur rikisins. Rafmagns-
veitur ríkisins eru eins konar
vinnslu og heildsölufyrirtæki.
t>ær eru eigendur að mörgum litl
um raforkuverum, vatnsáfls og
diesel, dreifðum viðsvegar um
landið. Þær kaupa ennfremur
©rku frá öðrum orkuverum, svo
Bem frá Sogsvirkjun og Laxár-
virkjun. Orku þessari dreifa Raf-
magnsveiturnar um háspennulín-
ur eg selja til Héraðsrafmagns-
veitna ríkisins og til margra bæj-
•rrafveitna. Ennfremur selja þær
til Keflavíkurflugvallar.
Sogsvirkjunin er sameign rík-
Isins og Reykjavíkurborgar og á
þvor aðili 56% í virkjuninni.
Virkjunin selur orku sína til
Rafmagnsveitu Reykjavíkur, Raf
magnsveitna ríkisins, Rafveitu
Hafnarfjarðar og til Áburðar-
verksmiðjunnar h.f.
Laxárvirkjunin er að 65% eign
Akureyrarkaupstaðar og 35%
eign ríkisins. Hún selur orku sína
til Rafveitu Akureyrar og Raf-
magnsveitna ríkisins.
Til marks um fjárhagslega hlut
deild ríkis og bæja í sölu raf-
orku beint til notenda má geta
þess að árið 1963 seldu Héraðs-
rafmagnsveitur ríkisins fyrir 62
milljónir króna, en bæjarrafveit-
«r fyrir 226 milljónir króna.
Að meðtalinni raforkusölu til
Aburðarverksmiðjunnar h.f. og
Keflavíkurflugvallar fæst heildar
BÖluverðmæti raforkunnar í land
inu 306 milljónir króna.
Hér var um 641 millj. kwst. að
ræða, unnar í orkuverum og er
því meðalverðið, þannig reiknað,
um 48 aurar hver kílówattstundl
1100 kw og 6 aðrar minni. Diesel-
stöðvarnar eru í Neskaupstað
1400 kw, að Sauðárkróki 1200
kw, í Ólafsvík 1200 kw og 22
minni.
Rafveitur bæja eiga 6 vatnsafl-
stöðvar og 6 diesel og gufustöðv-
ar. Vatnsaflstöðvarnar eru Anda-
kíll 3500 kw, Elliðaár 3200 kw,
Skeiðsfoss 3200 kw, ísafjörður
1200 kw og tvær aðrar mjög litl-
ar. Gufustöð er við Elliðaár 7500
kw, en dieselrafstöðvar í Vest-
mannaeyjum 3900 kw, ísafirði
900 kw og 3 smærri stöðvar.
Auk þessa er Laxárvirkjunin
eigandi að 2000 kw dieselrafstöð
á Akureyri.
Orkuver landsins eru því þessi:
eyja með um 11 millj. kwst.
sölu.
Til marks um dreifingarkostn-
að rafveitna má geta þess að
hinar 23 rafveitur ríkis og bæj-
arfélaga keyptu á árinu 1963 ráf-
orku fyrir 131 milljón króna, en
seldu fyrir 288 millj. kr. Álagn-
ingin er því til jafnaðar 120%,
en henni er varið til þess, sem
nefna mætti raunverulegs rekst-
urskostnaðar, nýbygginga og
f.eira, svo sem siðar verður
getið.
í þessu sambandi má benda á,
að hiutdeiid nefndra þriggja að-
ila er ekki sú sama hvort um
er að ræða vinnslu orkunnar eða
sölu beint til notenda. Ef sala
88.800 kw
14.600 —
Sogsvirkjunin
Laxárvirkjun, vatnsafl 12.600 kw
diesel 2.000 —
(9) Rafm.v. rík,, vatnsafl 8900 kw
diesel (25) 10.000 —
18.900 —
Orkuver bæja- og sveita-
félaga, vatnsafl (6) 11.500 kw
dieselog gufa (6) 12.900 —•
24.400 kw
146.700 kw
Auk þessa eru einkstöðvar
sveitabýla, skóla og félagsheimila
um 900 að tölu, með til jafnaðar
um 7 kw afl hver og um 150
einkastöðvar ýmissa fyrirtækja
og varastöðvar með samtals um
13.000 kw afli.
Raforkuvinnsla alm. stöðvanna,
á árinu 1963, var þessi:
millj. kwst.
Sogsvirkunin ............... 483
Laxárvirkjun ................ 65
Ríkisvirkjanir .............. 47
Bæjarvirkjanir .............. 46
Alls 641
Um orkuvinnslu einkastöðva
eru engar skýrslur, en gizkað er
á, að hún muni vera 15—20 millj.
kwst.
Ef nú eigendum virkjana er
skipt í 3 flokka, þ,e. ríkið,
Reykjavík og aðra bæi, og tillit
tekið til eignahlutfalla í tveimur
stærstu orkuverunum, fæst þetta:
kw orkuverum
RíkiS er eigandi að 68.400
Reykjavík er — — 55.100
Aðrir bæir — — 23.200
Hlutfall milli vinnslu þessara
orkuvera er lítilsháttar annað en
ofangreindar tölur gefa til
kynna. Mismunurinn er þó það
lítill að segja má, að ríkið sé
eigandi að 47% orkuvera og orku
vinnslu í landinu.
Reykjavík eigandi að 38%.
Aðrir bæir 15% orkuvera og
orkuvinnslu í landinu.
Rafveitumar, sala
til notenda
Samkvæmt athugunum á skýrsl
um rafveitna fyrir árið 1963 virð-
ist mér unnin raforka skiptast
þannig:
Eftir VaEgarð
TBMircMEclsen
verkfræðing
til Áburðarverksmiðjunnar er
deilt á eigendur Sogsvirkjunar-
innar, og meðtalin er sala Raf-
mangsveitna ríkisins til Keflavik
urflugvallar, fæst þessi skipting
um sölu beint til notenda:
Ríkið hefir með höndum 29%
af orkusölu til notenda
Reykjavík 43%
Aðrir bæir 28%
Við samanburð við fyrri töflu,
um eignahlutföll á virkjunum,
sést að ríkið afhendir bæjunum
töluverðan hluta af raforku sinni,
til endursölu til noténda.
Fjárhagsafkoma
Ársreikningar bæjarrafveitna
Orkutöp:
Aðal'háspennukerfi og stöðvar-
notkun
Dreifikerfi
Sala Héraðsrafmagnsv. ríkisins
— Rafmangsveitu Rvíkur
— annara bæjarrafveitna
— til Áburðarverksmiðjunnar
h.f. (Sogsvirkjunin)
— til Keflavíkurflugvallar
(Rafmagnsv. ríkisins)
54 millj kwst.
50 — — 104 millj. kwst.
55 — —
165 — —
152 — —
128 — —
37 — —
641 millj. kvst.
Orkuverin
Rafmagnsveitur ríkisins eru
•igendur 9 vatnsaflstöðva og 25
dieselrafstöðva. Vatnsaflsstöðv-
arnar eru Grímsá 2800 kw,
Mjólká 2400 kw, Gönguskarðsá
Stærstu bæjarrafveiturnar, ut-
an Reykjavíkur, eru Rafveita
Akureyrar með 37 millj. kwst.
sölu, Hafnarfjarðar 25, Akraness
23, Keflavíkur 12 og Vestmanna-
sýna, svo til án undantekninga,
rekstrarhagnað á ári hverju. Auk
þess er óbeinn hagnaður veru-
legur, en hann er fólginn í eigna-
aukningum, sem bókfærðar eru á
rekstrarkostnað, ívilnunum í raí-
magnsverði til viðkomandi bæj-
arsjóðs og beinu fjárframlagi til
hans, bókfærð á alm. rekstrar-
kostnað.
Yfirleitt hefir það verið svo
að lánastofnanir hafa verið lítt
opnar bæjarrafveitum til aukn-
inga á raflínukerfum þeirra. Hins
vegar 'hefir aðstreymi til bæj-
anna, svo og aukinn atvinnu-
rekstur kallað á aukna rafvæð-
ingu, sem óhjákværr ilega hefir
orðið að fullnægja. Stjórnmála-
legar erjur innan bæjanna gera
hinsvegar erfitt fyrir um slíka
upptoyggingu af eigin fé, ef reikn
ingar rafveitunnar sýna sómasam
legan rekstrarhagnað. 1 :ss vegna
er hér um einskonar feluleik að
ræða, sem alltaf er deilt um, þeg-
ar gjaldskrárbreytingar standa
fyrir dyrum.
Bókfærður rekstrarhagnaður
bæjarrafveitna árið 1963, er ná-
lægt 25 millj. kr. Um raunveru-
legan rekstrarihagnað veit senni-
lega enginn, með neinni vissu. í
þeim efnum getur aðeins verið
um ágizkanir að ræða, og þá
aðallega út frá bókfærðum rekst-
urskostnaði veitukerfanna. Miðað
við þær færslur.vil ég leyfa mér
að gizka á að um 100% megi
bæta á ofangreinda tölu til að fá
út raunverulegan rekstrarhagn-
að bæjarrafveitna.
Annað verður upp á teningn-
um með ríkisrafveituna, Héraðs-
rafveitur ríkisins. Þar er rekstr-
arhalli frá ári til árs, en þó að
vísu minnkandi. Meðalhalli sl. 4
ára er 4,4 mil]j., en árið 1963
tæplega 3,9 millj. kr. Þetta er
þó ekki vegna lágs raforkuverðs,
því verð Héraðsrafveitna rikisins
er hærra en allra annarra raf-
veitna, og auk þess eina rafveit-
an í landinu, sem hlotið hefir
styrk til starfrækslu sinnar. Or-
saka hallans er hér fyrst og
fremst að leita í því erfiða hlut-
verki að dreifa og selja raforku,
svo til eingöngu, í strjáíbýli.
Varðandi raforkuverin er rétt
að taka fram að Sogsvirkjunin er
byggð að forgöngu Reykjavíkur-
borgar og Laxárvirkjunin Akur-
eyrarbæjar, og þessi orkuver eru
starfrækt á vegum Rafmagns-
veitu Reykjavíkur og Rafveitu
Ak-ureyrar, þrátt fyrir eignar-
hluta ríkisins í þeim, svo sem áð-
ur er getið. Þau eru þó rekin sem
sjálfstæð fyrirtæki, og hagnaður,
sem orðið hefir, runnið til aukn-
inga og endurbóta á þeim.
Á ársreikningum Sogsvirkjun-
arinnar fyrir árið 1963 er rekstr-
arhagnaður talinn 16 millj. kr.,
en heildartekjur af raforkusölu
voru það árið 73 millj. kr. Mann-
virkin eru, eftir afskriftir, bók-
færð á 547 millj. kr., og er það
um 6000 kr. á hvert kw aflstöðv-
arinnar, ásamt háspennulínum og
aðalspennistöð við Elliðaár. Þeg-
ar haft er í huga að hér er um
mannvirki að ræða, sem endist
að vonum „um aldur og ævi“,
þá er þar um athyglisverða tölu
að ræða, með tilliti til samstarfs
milli Sogsvirkjunarinnar og
væntanlegrar stórvirkjunar í
Þjórsá, sem áætlað er að kosti
10.000 kr. á kw., án aðflutnings-
tolla, og þykir lágt verð á afl-
einingu.
Fjárhagsafkoma Laxárvirkjun-
ar, svo og orkuvera í eigu bæj-
anna er góð, og að tiltölu svipað
því sem að framan getur um
Sogsvirkjunina.
Öðru máli gegnir um orkuver
Rafmagnsveitna ríkisins. Þár er
stöðugur halli, og hann mikill, og
fer vaxandi. Meðalhalli fjögurra
ára 1960—63 er 19 millj. kr. Á
árinu 1963 var hann 28 millj. kr.,
en þá voru heildartekjur 68
millj.
Þessi mikli halli stafar frá
mörgum og smáum ó'hagstæðum
virkjunum, dreifðum víðsvegar
um landið.
Viinnslukostnaður eigin orku-
vera Rafmagnsveitna ríkisins, svo
og flutningskostnaðurinn um há-
spennukeríi þeirra, var kr. 1,46
á kwst. Hinsvegar kaupa þær, frá
öðrum orkuverum, við stöðvar-
vegg, á 23 aura til jafnaðar hverja
kwst., þannig að kostnaðarverð
þeirra verður aðeins 56 aur?e.
Söluverð þeirra, miðað við sama
orkumagn, er þó aðeins 40 aur-
ar.
Kaupendur orku frá Rafmagns
veitum ríkisins eru annars veg-
ar Héraðsrafmagnsveitur ríkis-
ins og hins vegar margar bæjar-
afveitur og Keflavíkurflugvöll-
ur, hvor þessara tveggja aðila
fyrir um 34 millj. kr.
Þegar ofangreind atriði, varð-
andi rafveitur og virkjanir, eru
dregin saman í eina heild fyrir
allt landið, kemur fram að raf-
orkúbúskapurinn er vissulega
rekinn hallalaus, enda tæplega
annars að vænta þegar litið er á
málin frá þeim sjónarhól.
Eigendur raforkumannvirkja
Þegar menn eignast einhvem
hlut þá er algenga reglan sú, að
eigandi leggi fram andvirðið eða
hluta þess. Þessu er þó ekki svo
varið um raforkumannvirki og
má vera að sama gildi einnig um
sum önnur opinber fyrirtæki.
Raforkumannvirki, rafórkuver
og dreifikerfi eru upprunalega
ávalt byggð fyrir lánsfé. Skráður
eigandi leggur aldrei fram eigið
fé til stofnunar, síðari aukninga,
né reksturs. Að jafnaði gengur
ríkissjóður í ábyrgð fyrír nauð-
synlegum stofnlánum.
Þannig var það einnig um Sogs
virkjunina og Laxárvirkjunina.
Þær voru byggðar að forgöngu
tveggja bæja, en ríkið aðstoð-
aði Um lánsútvegun og gekk í
ábyrgð fyrir lánnunum. Síðar
gerðist ríkið hlutaðeigandi
beggja virkjana, ekki með fjár-
framlagi, heldur með lögum, sem
sett voru.
Verðlagi raforku frá orkuverum
hefir að jafnaði verið haldið þa@
lágu, að þau hafa ekki getað auk-
ið virkjanir sínar af eigin fé. Til
slíkra aukninga raforkuvera hef-
ir að nýju orðið að taka lán, fyr-
ir megninu af stofnkostnáði, og
að nýju fengin ábyrgð ríkisins.
Rafveitur hafa hinsvegar aukið
og margfaldað kerfi sín af eigin
fé, eins og áður en um getið.
Mér er ekki kúnnugt um að
raforkuver hafi skilað eigendum
sínum neinum arði, hinsvegar
gera bæjarrafveitur slíka hluti,
mismunandi miklum, en þó að
jafnaði litlum, þegar miðað er
við fjármagn þeirra.
Raforkuver og rdfveitur standa
straum af stofnkostnaði sínum,
svo og alm. af rekstrarkostnaði,
með greiðslum notenda fyrir
keypta raforku. Auk þess greiða
raforkukaupendur, hjá svo til öll-
um rafveitum, stofntillag til raf-
veitu sinnar, svonefnt heimtauga
gjald. Þetta er hið eina óaftur-
kræfa stofntillag, sem rafveitur
fá. Með nokkrum rétti má því
álykta að hinir mörgu rafmagns-
kaupendur séu eigendur rafveit-
unnar, en viðkomandi bæjar-
stjórnir einskonar umbjóðendur
þeirra. Þó veldur þessi skilgrein-
ing nokkrum vanda þegar raf-
veita selur orku utari sinna þæj-
armarka, sem mjög almennt er.
Rafmagnskaupandinn, sem greitt
hefir sitt stofntillag, .er búsettur '
í öðru bæjar- og sveitarfélagi og
hefir því engin tök til áhrifa uxa
stjórn rafveitu sinnar.
Undantekning, frá því sem hér
hefir verið sagt, er þó varðandi
Héraðsrafmagnsveitur ríkisins. Á
efnahagsreikningi þeirra, fyrir ár
ið 1963, er tilgreindur ríkisstyrk-
ur, sem samtals er orðinn 98 millj.
kr., en geta má þess þá jafnframt
að stofntillög raforkukaupenda
hafa á sama tíma numið 59 millj.
krónum.
Fimnihaild á bls. 20.