Morgunblaðið - 22.06.1965, Blaðsíða 15

^ Þriðjudagur 22. júní 1965
MORCUNBLAÐIÐ
15
Guðmundur G. Hagalln
IÍR PARADÍS FERÐAFOLKSINS
Lukket land. Moderne spanske
noveller.
Gyldendal. Köbenih. 1965. .,
L
í>EIR munu allmargir, sem
hafa tekið eftir því, ef þeir á
annað borð hafa tamið sér lest
ur erlendra bókmennta, að úr-
valssmásögur eftir marga höf-
unda framandi lands, eru ekki
aðeins forvitnilegar sem fagrar
bókmenntir. Höfundarnir eru
yfirleitt upprunnir úr ýmsum
héruðum lands, og sögumar
Bpegla breytilega náttúru þess,
þjóðfélagsaðstseður, lífhdhætti,
trú, siði og hugsunarhátt, sem
allt er meira og minna mót-
að af sögu þjóðarinnar, áhrif-
um náttúrunnar og samskipt-
um við umheiminn. Mér fyr-
ir mitt leyti finnst, að ég geti
fengið í slíkum sögum meiri
Ikynni af þjóðunum en nokk-
ur ferðabókum — já, um
sumt mun gleggri hugmynd en
við lestur fræðibóka, svo að
ég tali nú ekki um skyndiferða
lög með eins eða tveggja daga
dvöl í einhverri stórborginni.
í fyrra las ég úrval spænskra
smásagna á sænsku. Þær sögur
voru eingöngu valdar með til-
liti til bókmenntalegs gildis og
gerðust, að því er séð varð, all-
ar fyrir þann tíma, sem Spánn
varð Lokað land, og áður en
hann varð svo að segja í einu
vetfangi eitthvert a'lmesta
ferðamannaland heimsins.
Öðru máli er að gegna um sög
urnar í þessari bók, og ég hafði
ekki lengi gluggað í formála
hennar og eftirmála, þegar ég
ákvað að kaupa hana og lesa
hana síðan eins fljót og mér
gæfist tóm til.
En áhugi minn á þessum
sögum, var ekki af sömu rót-
um runninn og skemmtiferða-
lögin til Spánar, enda hef ég
oft heyrt frá þeim sagt og um
þau lesið, án þess að verða
nokkru nær um nokkuð af því,
sem hefur vakið áhuga minn
á Spáni. Landið og veðrið er
dásamlegt, fólkið vingjamlegt,
gott og glatt. Ó, Spánn er
draumur! .... Þetta er í fám
orðum vitnisburður skemmti-
ferðafólksins. Jú, Spánn mundi
mörgum vera draumur, en sum
um ærið ljótur draumur.
Mundi hann ekki öðru hverju
verða það ýmsum þeim stjórn-
málamönnum lýðræðisríkjanna
í heiminum, sem hafa — ým-
ist með þögninni eða beinni
viðurkenningu — gerzt að
liokkru leyti ábyrgir á því á-
standi, sem ríkir á Spáni?
Og hvað um þá öldunga, sem
enn eru á lífi og voru orðnir
áhrifamiklir ráðamenn í lýð-
frjálsum löndum á árum borg-
arastyrjaldarinnar 1936—39?
Þá voru lýðræðissinnar Spán-
or hörmulega staddir. Nazist-
ar og fasistar Þýzkalands og
Italíu notuðu her löglegrar
stjórnar landsins og yfirráða-
svæði hans til að reyna hvað
þau dygðu, eyðingartækin, —
hvers mætti af þeim vænta,
þegar tími væri til þess kom-
inn að lata grannana, sem nú
héldú að sér höndum, finna of-
urltíið fyrir þessum tækjum.
Og auk þessa sátu kommúnist-
*r Spánar á svikráðum við
eamherja sína, vildu gjarnan
látá Franeó og þýzka og ít-
nlska hjálparmenn hans fækka
þeim sem mest — í þeim vænd
um að setjast að völdunum,
þegar unninn væri bugur á
hérjum Francós. Þá sat Stalín
f Moskvu, hlakkandi yfir því,
•ð þjonar hans á Spáni fórú
að hans ráðum. Eins lét hann
fara að í Varsjá og síðan í Par-
fs og víst hefði hann viljað
táka sér í munn orð Marðar
Valgarðssonar, af hann hefði
þekkt þau: „Hér eigast þeir
einir við. .. . “
2.
Pýreneafjöllin eru ekki að-
eins landamæri Frakklands og
Spánar, heldur líka hins lýð-
frjálsa nægtaheims Norður-
Vestur- og Miðevrópu og böl-
heima ófrelsis, misréttis, fá-
tæktar og vanþekkingar. Norð-
urlöndin, Bretland, Miðevrópa
og jafnvel Frakkland eiga við
að búa meira vetrarríki og
minna sólfar en lendur Pýr-
eneaskagans, en yfir þessum
löndum skín röðull frelsis,
framfara og síaukinnar mennt
unar og velmegunar. Sólarlönd
in hinum megin fjallanna
miklu eru hins vegar eins kon
ar myrkrastofa. Á Spáni ríkir
einráður hinn gamli herfor-
ingi og obeldisseggur, Francó,
í Portúgal mjög lærður fyrr-
verandi háskólaprófessor. Þeir
voru ekki ýkjamargir í lýðræð
islöndunum, sem beinlínis
dáðu Francó — og þó var það
ekkert lítill hópur áhrifa-
manna, sem taldi rétt að láta
styrjöldina á Spáni afskipta
lausa — ekki aðeins af ótta
við að afskipti gætu leitt til
heimsstyrjaldar, heldur líka
sakir þess, að þeir voru hrædd
ir um, að kommúnistar yrðu
ofan á Spáni, ef andstæðingar
Francós yrðu sigurvegarar, og
þá var seinni villan verri
hinni fyrri, því að vart töldu
þeir við að búast, að Francó
yrði framtakssamur um að
boða einræði utan Spánar, en
aftur á móti var annars að
vænta af kommúnistiskri
stjórn, sem mundi taka hönd-
um saman við franska komm-
únista og hlíta um allt for-
sögn Stalíns til vaxtar og við-
gangs heimskommúnismanum.
Öðru máli gegndi um prófess-
orinn á valdastólinum í Lissa-
bon. Margir dáðu stjórnsemi
hans, ekki sízt í fjármálum,
sögðu hann fyrirmynd af óeig-
ingirni og föðurlandsást og
bentu á, að slíkt væri fylgi
hans með þjóðinni, að hann
þyrfti ekki á að halda afnámi
málfrelsis, jafnvel ekki al-
mennra kosninga. Skyldi það
vera munur að hafa slíkan
mann i æðstu völdum eða sið-
ferðilega spillta lýðskrumara!
Hann varð í sumra augum,
meira að segja hér á íslandi,
eins konar Friðrik mikli, einn
af fyrirmyndarþjóðhöfðingjun-
um hins upplýsta einveldis! En
svo hefur þá heldur betur fall-
ið á gyllinguna á prófessorn-
um. Framfarirnar og velsæld-
in hafa ekki orðið svo sem við
var búizt, og hvað er orðið af
irválfrelsinu og kosningarréttin
um? Mundi ekki hafa lent í
því sama og dæmin sýna að
er óhjákvæmilegt, þar sem ein
ræði ríkir — í hvaða mynd
sem það er? Þá er og ekki
laust við, að nýlendumála-
stefna prófessorsins hafi vakið
óróa í veröldinni .... En marg
ir minnast þó einræðisherrans
portúgalska af hlýju, sakir
þess að í Portúgal áttu fjöl-
margir þeirra friðland, sem
flúðu ógnir nazismans á árum
heimsstýrjaldarinnar og koni-
ust síðan vestur um haf — eða
til Englands. Þá var og Lissa-
bon miðstöð fjölþættrar njósna
starfsemi andstæðinga Hitlers
og Mússólínis, þó að þar hefð-
ust líka við njósnarar þessara
einræðistherra, sem annars
höfðu aðalstöðvar njósna sinna
á Spáni.
3.
1 bókinni Lokað land eru 12
smásögur, eftir jafnmarga höf-
unda. Sá elzti þeirra hefur orð
ið tvítugur sama árið og borg-
arastyrjöldin .spænska hófst, en ■
sá yngsti er aðeins þrítugur
í ár og man því ekki ógnir
sjálfrar styrjaldarinnar, að
neinu nemi. Þriðji er fæddur
1919, en sá elzti af hinum 9 er
41 árs og sá yngsti 34. Ellefu
af höfundum sagnanna muna
því ekki aðeins það, sem gerzt
hefur eftir 1939, þá er borgara-
styrjöldinni lauk og heims-
styrjöldin hófst, heldur líka
ógnaröld þeirra þriggja ára,
sem Spánverjar skiptust aðal-
lega í tvær fylkingar, er börð-
ust af öllu því ofstæki og allri
þeirri sáru heift, sem ávallt
hefur einkennt borgarastyrjald
ir — og við íslendingar könn-
umst við úr Sturlungu.
Sögurnar í bókina hafa valið
tveir menn, þýðandinn, Ebbe
Traberg og spænska sagna-
skáldið Júan Eduardo Zúniga.
Traberg, sem hefur dvalið lang
dvölum á Spáni, skrifar stutt-
an formála, þar sem hann ger-
ir í tiltölulega fáum orðum
greirTíyrir hinni ömurlegu að-
stöðu skálda og ritihöfunda
þessarar þjóðar, sem hefur
fyrr og síðar sýnt, að hún er
gædd óvenju ríkri fegurðar-
þrá og listhneigð, enda á þess-
ari öld átt heimsfræga snill-
inga á vettvangi heimspeki,
bókmennta og myndlistar, þó
að 25 ár séu nú liðin, síðan
hún var keyrð í fjötra og meg-
Salazar
inþorri hennar mestu manna á
sviði vísinda, bókmennta,
blaðamennsku og myndlistar,
flýðu úr landi. Traberg skýrir
frá því, að sögurnar hafi allar
orðið til á síðustu tíu árum —
og segir, að sama sé, úr hvaða
stétt hinir spænsku rithöfund-
ar seinustu ára séu komnir, —
þeir skrifi allir um og fyrir
hinn mikla, þögla fjölda, sem
þeir finni sig í samstöðu með
og geri þess vegna þeirra lífs-
vanda að sínum. Hann segir og
að smásagan og ljóðið henti
þeim betur en skáldsagan,
þeim leyfist þar í rauninni
meira en i henni -— óg auk
þess þurfi þeir ærið víða að
grípa niður. ósjálfrátt verði
þeim svo meira í muna, það
sem þeir þurfi að segja held-
ur en fórmið, og vegna k-
standsins, sem þeir fjalla um,
beri frekar á skuggum en sól-
skini í skáldskap þeirra, þar
sé meira af. þungri alvöru en
léttri gleði. Þeir líti þannig á,
að í þessu landi ófreisisins
verði þeir að taka að sér það
hlutverk, sem dagblöðin hafi
í löndum ritfrelsis og almenns
kosningaréttar.
En fróðlegri en formálinn
er hinn langi eftirmáli skáldsr
ins Zúniga. Hann er í raun-
inni' ágrip af bókmenntasögu
Spánar síðasta aldarfjórðung-
inn.
4.
Það voru ekki aðeins lærðir
menn, listamenn og skáld, sem
flúðu Spán, þegar auðsætt var
orðið, að sigur Franoós var
viss og ekki langt undan, held-
ur mörg hundruð þúsund
manna, er tekið höfðu þátt í
vörninni gegn ofbeldis mann-
inum Francó, sem sigaði Már-
um á landa sína og lét sér
ekki falla fyrir brjóst, þótt
flugvélar Hitlers dræpu hvern
einasta mann og eyðilegðu
hvert hús í fáeinum misstór-
um þorpum, bæði til að full-
vissa sjálfan sig og sína menn
um tortímingargetu þýzka loft
flotans og í þeim vændum að
skjóta væntanlegum andstæð-
ingum í úrslitastyrjöld veru-
legum skelk í bringu. Ef til
Francó
vill uppskar hann á fundinum
1 Múnohen ávöxt þessarar sán
ingar?
Áður hafði það komið fyrir
í sögu Spánar og haft örlaga-
þrungin áhrif á þróun menn-
ingar og framfara, að tugþús-
undir hinna framtakssömustu
jákvæðustu og bezt menntuðu
borgara landsins sáu sig knúða
til að flýja land, þar eð þeirra
biðu ekki aðeins fangelsanir,
heldur líka píningar og dauði.
Og engu síður en þá urðu af-
leiðingar landflóttans 1939 af-
drifarikar spænskri hagsæld
og menningu. Skáldið Zúniga
segir, að engir, sem ekki hafi
búið á Spáni á árunum eftir
landflóttann, geti gert sér í hug
arlund það ömurlega tóm, sem
af honum hafi leitt á sviði
menningarlífsins.
Stjórnarvöldin voru um hríð
önnum kafin við hefndarráð-
stafanir gegn þeim andstæð-
ingum sínum, sem ekki höfðu
flúið, og skipulagning róttækr-
ar skoðunarkúgunar kostaði
mikið fé og umsvif. Þá voru
og skæruliðahópar í fjöllunum,
og útrýming þeirra reyndist
enginn hægðarleikur, því að al
menningur í fjallabyggðunum
studdi þá eins og hann fram-
ast gat og þorði. Varð ekki
sigrazt til fulls á þessum
skæruliðum fyrr en hálfum
öðrum áratug eftir að borgara-
styrjöldinni lauk. Loks var
slíkt neyðarástand meðal land-
búnaðarverkamanna í sumum
héruðum landsins, að þeir
hófu óeirðir og lögðu undir
sig landsvæði, sem stórbændur
áttu, og kom þá til kasta her-
sveita ríkisins að bæla óeirðirn
ar niður og fangelsa uppreisn-
arseggina.
En þegar lítið eitt hægðist
um var farið að hugsa þjpðinni
fyrir andlegu fóðri. Var það
hlutverk falið gömlum og ör-
ugglega afturhaldssömum bóka
útgáfufyrirtækjum, og varð
hvorutveggja jafnléLegt, frum-
samin skáldrit í anda stjórn-
arvaldanna og þær þýðíngar,
sem töldust meinláusar éða
jafnvel stuðla áð æskilegum
viðhorfum. Et'tir lok heims-
styrjaldarinnar voru sendisveit
ir Frakka kallaðar heim og
landamærum Frakklands og
Spánar lokað. Þá varð ein-
angrunin að heita mátti alger
á sviði menningalífsins, því að
innflutningur erlendra blaða,
bóka og rita var háður svo
strangri ritskoðun, að hún jafn
gilti innflutningsbanni á flestu
sem nokkurt gildi hafði — og
þá ekki sízt því, sem nýja
bragð var af.
Undir lok heimsstyrjaldar-
innar tók þó lítið eitt að rofa
til í spænskum bókmenntum.
Sum þeirra skáldrita, sem þá
sáu dagsins ljós á Spáni, voru
ekki skrifuð aktaskrift í anda
stjórnarvaldanna. Þau vituðu
og ekki heldur um flótta yfir
í ríki rómantísks hugarflugs,
en svo voru hömlur ritskoðun-
arinnar áhrifaríkar, og þrúg-
andi, að þó að þessi skáldrit
væru að formi og efnisvali
raunsæisbókmenntir, gætti þar
ekki djúptækrar skynjunar á
þeim raunalega veruleika, sem
þær áttu í rætur sínar.
Loks kom þar — nokkru eft-
ir að heimsstyrjöldinni lauk,
að andblær nýs tíma í bók-
menntum umheimsins tók að
berast til Spánar. Hann kom
frá hinum hálfrómönsku lönd-
um Ameríku. Þaðan bárust
ekki aðeins frumsamin skáld-
rit, heldur líka þýðingar —
einkum á ítölskum og banda-
rískum bókmenntum. Og ung-
ir menn, sem nutu meiri eða
minni framhaldsfræðslu og
voru andlega næmir, sulgu
anda þessara bóka eins og
eyðimerkurfari vatn úr brunn-
um hinnar fyrstu vinjar, sem
verður á leið hans. En til þess
að þau fræ, sem þarna var
sáð, næðu að koma upp og
bera blóm, þurfti að komast
hreyfing á hið kalda og þvala
loft stöðnunar og vonleysis,
sem grúfði yfir hinum sól-
ríka Spáni.
3.
Árið 1953 gerðust tveir at-
burðir, sem urðu mjög áhrifa-
ríkir í veldi Franoós. Hann
samdi við kaþólsku kirkjuna
um að hún tæki í sínar hendur
alla fræðslu í gagnfræða- og
menntaskólum. Ennfremur
samdi hann við Bandarikin um
að þau fengju herstöðvar á
Spáni, og þeir samningar voru
auðvitað bundnir þeim skilyrð-
um, að hann hefði nokkuð fyr
ir snúð sinn.
Stúdentar og margt ungra
menntamanna voru mjög 6-
ánægðir með samninginn um
einkarétt kirkjunnar til að
ráða og annast fræðslu þeirra
unglinga, sem höfðu skilyrði
til framhaldsnáms — og raun-
ar gætti einnig óánægju í hópi
eldri menntamanna, því að
auk þess, sem ærið mörgum
þóttu völd kirkjunnar nógu
mikil fyrir, var þarna um að
ræða hagsmunamál þess hluta
menntastéttar Spanar, sem ým
ist hugðist leggja stund á
kennslu í framhaldsskólum
eða hafði þegar helgað' sig
kennslustörfum í slíkum skól-
um. Þessir menn urðu nú yfir-
leitt andstæðir stjórnarvöldun-
um og tóku höndum saman við
áður óánægðar stéttir um und
irróður gegn ofurveldi Fránc-
ós að svo miklu leyti, ?em hver
og einn taldi sér það óhætt, Og
svipaðar afleiðingar hafði
samningurinn við Bandaríkin.
Kaupmenn, skrifstofumenn og
handverksmenn höfðu yfirleitt
verið afar íhaldssamir og fylgt
Francó fast. Þeir voru mjög
þjóðerriissinnnaðir og höfðu
vænzt þess, að hann mundi
auka veg Spánar út á við. Upp
á þessa trú hafði hann hresst
með þeim kröftum sínum í garð
Framhald á bls. 1«.