Morgunblaðið - 03.12.1965, Blaðsíða 19

f
Föstudagur 3. des. 1965
MORCUNBLAÐIÐ
19
^.
— Var&veizla
Framhald af bls. 17
Þeir, sem teljast vi'lja ábyrgir
bregðast á hinn bóginn við þess
ari staðreynd, — að íslenzk
an enningarstarfsemi blýfur að
eiga að ýmsu leyti örðuga að-
stöðu í saimkeppni við erlenda —
með gífuryrðum og órökstuddum
á ailan hátt ósennilegum full-
yrðingum um iþað, Ihversu txaust
íslenzk menning sé, hversu gálf-
juð og þroskuð þjóðin sé, en
elikar fullyrðingar eru ein
helzta uppistaðan í öllum um-
ræðum á ísiandi um þjóðernis-
og þjóðimenningarmál eins og
éður segir. Boðskap þennan er
hins vegar einkum að finna í
vissum virðulegum og áibyrgum
dagblöðum.
Nákivsemlega samskonar sljó-
leiki fyrir þjóðerni- og þjóð-
menningu kemux fram, þegar lit-
ið er á framkvæmdir í þjóðfélag-
inu. Sérhver menningarþjóð á
eér miargar sameiginlegar stofn-
anir, byggingar og önnur mann-
; tvirki, sem mynda eins konar
ramma utan um þjóðmenning-
una, og oft verða sem tákn þjóð-
Íéla'gsins eða þeirrar þjóðar, sem
biut á að máli.
Athyglisvert er, þegar þetta er
haft í huga, hversu iítil rœkt er
; lögð við slíkar opinfberar stofn-
| »nir á íslandi, — hvort sem um
er að ræða menningarstofnanir
eða rikisstofnanirnar sjálfar. Eru
byggingar flestra þeirra og húsa-
Ikostur næsta óburðugur, en
ertarfsemi sú, sem innan veggja
fer fram af fjáilhagslegum van-
efnum.
Á hinn bóginn getur að líta
einkahýsi manna hlaðin íburði
og óhófi langt umfram það sem
Ikalla má eðlilegar og jafnvel ríf-
legar þarfir. Takmarkalaus
tregða manna til þess að leggja
ffé til almannaþarfa veitir og vis-
þendingu um hið sama.
Hér blasa lj óslega við þær and-
gtæður, sem áðan var vikið að,
.— tilgangslaus iífsþægindasókn
einstaklinga andspænis vesaldar-
hrag þess samifélags sem þjóð--
menninguna ber uppi.
Meðal þjóða, sem raunveru-
lega láta sér annt um þjóðemi
*itt og þjóðfélagslega reisn er
þessu öfugt farið. Þar er ilögð
pérstdk rækt við þær stofnanir
og byggingar, sem þjóðin á sam-
eiginlega og eru hin ytri tákn
þjóðmenningar hennar, en einka-
húsnæði manna og einkaeyðslu
hins vegar fremur lí hóf stillí.
Af því, sem nú hefur sagt ver-
|ð, virðist liggja nærri að draga
þá ályktun, að engan veginn megi
ganga að Iþví vísu, að varðveizla
þjóðernis og þjóðmenningar sé
íslendingum það hjartans mál,
sem ætla mætti af yfinlýsingum
þar að iútandi, — þeir séu í
rauninni ekki fastari fyrir en
víkingarnar í Normandí fyrir
1000 árum, en íbúar Björgvinjar
borgar, sem glötuðu hinni fornu
tungu sinni á um það bil 2—3
imannsöldum á 14. og 15. öld, eða
(búar Orkneyja og Hjaltlands,
eem glötuðu menningu sinni á
18.—19. öld.
Þegar stúdentar Háskóla fs-
lands óska þess einhuga, að mál-
efni þetta sé tekið til umræðu á
hátíðisdegi þeirra, leyfi ég mér
eð líta svo á, að yngri kynslóðin
geri sér Ijóst, að hér sé um tíma-
bært umræðuefni að ræða — hún
líti þessi mál af meira raunsæi
og skarpskyggni en sú kynslóð,
Bem fram til þessa hefur mótað
þau viðhorf, sem mestan svip
eetja á aimennar umræður á ís-
landi.
Gildi þjóðmenningar
almennt.
Margt er það, sem ræður gildi
þeirrar menningar, sem þjóð
hefur skapað og tileinkað sér.
Fyrst má telja það, hversu.mátt
ug hún er til að vekja þegna
eína til þjóðlegrar sjálfsvitundar
og styrkja þá eðlislægu tilfinn-
ingu þeirra, sem nefnd er ætt-
jarðarást. Þessi tilfinnnig — ætt
jarðarástin — laðar menn til ætt
jarðar sinnar, jafnvel þótt hún
bjóði upp á naumlegri kjör og
að ýmsu leyti andsnúnara um-
hverfi en annars saðar er
kostur.
Þá má nefna það, hvern styrk
þau lífsviðhorf veita), sem þjóð-
in getur sótt í menningu sína
til þess að heyja lífsbaráttu sína
og lifa lífi sínu. Þegar haft er í
huga, að í menningu hverrar
þjóðar er dýrmætur arfur lífs-
reynslu hennar varðveittur, má
ætla, að það finni hún örugg-
asta leiðsögn.
Forsenda þess, að þjóð geti
haldið uppi sérstakri menningu
er, að hún inni af hendi sjálf-
stætt sköpunarstarf í menningar-
efnum. Ræður þar úrslitum hvort'
þjóðin vilji endurnýja þjóðmenn-
ingu sína og hafi hæfileika til að
laga hana að síbreytilegum að-
stæðum og svo einnig hitt að hún
sé þess umkomin að laga meira
og minna alþjóðlega tæknimenn-
ir.gu að þjóðarerfðum sínum og
sérstökum aðstæðum, sem eru í
landi hennar. Hvorttveggja þetta
felur í sér sköpun menningar-
verðmæta. Og þannig, er sérstök
þjóðmenning ein helzta forsenda
fyrir skapandi starfi á sviði
menningar almennt.
Aldrei verður nógsamlega á-
herzla á það lögð hvers virði
sjálfstætt sköpunarstarf á sviði
menningar er. Þannig er það
staðreynd, að jafnvel miðlungs-
bókmenntir, sem uppruna sinn
eiga í lífi hverrar þjóðar eru
henni sízt minna virði, jafnvel
meira virði en erlendar úrvals-
bókmenntir.
Tilvera margskonar þjóðmenn-
ingar hefur ekki eingöngu gildi
fyrir þjóðirnar sjálfar, heldur
einnig fyrir heimsmenninguna.
í sókn mannkyns til aukinnar
menningar og betra lífs er það
vænlegra til árangurs, að margar
leiðir séu farnar, að hver þjóð
freisti nýrra leiða að settu marki.
Síðan miðli þjóðirnar hver ann-
arri af reynslu sinni. Af þessu
leiðir ekki 'eingögu litríkari
heimsmenningu, heldur má einn-
ið télja vist að þetta sé ein helzta
forsenda þess, að heimsmenning-
in geti náð nauðsynlegum þroska.
Er þetta í samræmi við þá við-
urkenndu vísindalegu vinnuað-
ferð að leitast er við að fá sem
trúverðugasta niðurstöðu með
því að fara ýmsar leiðir í rann-
sókn sama fyrirbæris. Of mikil
samræming gæti leitt til óhæfi-
lega hægfara þróunar, jafnvel
stöðnunar.
Engan veginn mega smáþjóðir
láta sér vaxa það í augum, þótt
stórþjóðir láti að sér kveða í
menningarefnum og afrekum
þeirra fylgi mest auglýsing. Er
smáþjóðamönnum holt að minn-
ast þess, að þjóðir, sem einna
mest og varanlegust áhrif hafa
haft á heimsmenninguna, voru
hvorki fjölmennar né auðugar og
á ég hér við Grikki og Gyðinga.
fslenzk þjóðmenning
Hvernig horfa nú þessi atriði
við íslendingum? Alkunn og við-
urkennd staðreynd er, að íslenzk
þjóðmenning hefur verið einn
styrkasti þáttur í ættjarðarást ís-
lendinga. Alkunn eru ýmis dæmi
um það, hver tök hún hefur haft
á mörgum íslendingum. Hún hef-
ur dregið þá til ættlands síns,
jafnvel eftir langa útivist og það
þótt margra kosta væri völ'með-
al annarra þjóða. í annan stað
er það óvéfengjanlegt, að fslend-
ingar hafa sótt mörg holl lífs-
viðhorf í menningu sína, er
reynzt hafa þeim ómetanlegur
styrkur í lífsbaráttu þeirra, og
má þar nefna ýmislegt af því,
sem stundum er kallað fornar
dyggðir. íslenzk menning hefur
verið íslendingum hvatning til
sjálfstæðrar menningarsköpunar,
þó að ytri aðstæður hafi oft sett
þeirri starfsemi þröng takmörk.
Hún hefur veitt þeim metnað til
að sækja fram til sjálfstæðis og
til að spjara sig á mörgum svið-
um bæði á vettvangi atvinnu-
lífs og menningarstarfs. Með
menningu sinni hefur íslending-
um tekizt að auðga heimsmenn-
inguna og leggja fram skerf, sem
ekki er ástæða til að vanmeta,
þótt ef til vill megi segja, að
hann gegni þar ekki neinu alls-
herjar undirstöðuhlutverki.
Á það verður naumast lögð
nógsamleg áherzla, að það er alls
ekki neinn augljós og sjálfsagð-
ur hlutur að halda uppi menn-
ingarsamfélagi á íslandi. Má
raunar með rökum lífsþæginda
manna sýna fram á, að slíkt sé
fjarstæða.
Þjóðin verður því að tileinka
sér þess konar sjónarmið, að hún
finni sig í þjónustu einhvers til-
gangs með lífsstríði hér á hjara
heims. Og þessi tilgangur veiti
henni þann þrótt'og þann vilja-
styrk, sem til þess þarf.
Eiga íslendingar að leggja
niður þjóðmenningu sína?
Ef íslendingar legðu niður
tungu sína og þjóðmenningu og
tækju upp í hennar stað, t.d.
enska tungu og menningu, fæli
það í sér, að þeir mundu flytj-
ast yfir á annað menningarsvæði.
Miðstöð þeirrar menningar væri
ekki á íslandi og íslendingar
mundu engu fá ráðið um mótun
hennar eða þróun. ísienzk menn-
ing yrði ekki til þess að laða
íslenzka menn til ættlands síns
og um leið yrði veigamikill þátt-
ur í ættjarðarást þeirra upprætt-
ur. Þau lífsviðhorf sem íslend-
ingum eru nauðsynleg til þess að
geta haldið uppi menriingarsam-
félggi úti á hjara heims mundu
þoka fyrir öðrum lífsviðhorfum,
sem annars eðlis eru og við ann-
að eru miðuð. Hvorttveggja þetta
mundi slæva vilja þjóðarinnar til
þess að halda uppi íslenzku þjóð-
félagi.
Þá mundi öll sjálfstæð menn-
ingarstarfsemi bíða verulegan
hnekki af þeirri ástæðu að þjóð-
in mundi nú fá allt sem hún
þarfnast í menningarefnum upp í
hendurnar. Bækur um hvers kon
ar efni fengi hún frá miðstöðum
hins stóra menningarsvæðis, það-
an fengi hún einnig hljómlist,
leiklist, útvarp og sjónvarp. Þjóð-
in yrði alger þiggjandi. Við þetta
mundi auk þess metnaður henn-
ar til allrar menningarsköpunar
og hvers konar framtaks dvína.
Afleiðing þessa yrði, að það
fólk, sem hæfileika hefur til sköp
unarstarfs á vettvangi menning-
ar mundi hverfa brott til sjálfra
menningarmiðstöðvanna þar sem
aðstaða væri betri og lífsþægind-
in meiri, enda skírskotaði ekkert,
sem héti ættjarðarást eða þjóð-
armetnaður lengur til þess. Hef-
ur raunar stundum komið á dag-
inn, að ýmsir íslendingar, sem
lengi hafa dvalizt með erlend-
um þjóðum og samið sig að menn
ingu þeirra kjósa alls ekki að
snúa aftur til íslands.
Að sjálfsögðu mundi það koma
niður á hag þjóðarinnar, þegar
margt framtakssamasta og hæfi-
leikamesta fólkið hyrfi brott. Það
mundi ekki eingöngu koma fram
í menningarlífi þjóðarinnar, held
ur einnig atvinnulífi hennar og
þá að sjálfsögðu efnalegum við-
gangi.
fslenzkt þjóðfélag yrði ekki
annað en hversdagsleg verstöð á
útjaðri hins mikla menningarsam
félags. Menning verstöðvar þeirr-
ar væri sníkjumenning, sem eng-
inn teldi sig eiga neitt erindi
við.
Hér er ekki um neinar til-
gátur að tefla, því að svipuð þró-
un og hér var lýst hefur orðið
með ýmsum þjóðum, sem annað
hvort hafa ekki átt neina þjóð-
menningu til þess að sækja metn
að og styrk í eða þá glatað henni.
Hefur þar m.a. verið benit á Ný-
fundnaland, Hjaltland og Orkn-
eyjar og Hawai-eyjar. Er ekki
sízt fróðlegt þessu til staðfest-
ingar að gera samanburð á mikl-
um uppgangi, sem er í Færeyj-
um og kyrrstöðu sem ríkir á
Hjaltlandi og Orkneyjum, en þar
hefur norræn menning liðið und-
ir lok, eins og kunnugt er. Hafa
ber það og í huga, að Færeyjar
eru um margt harðbýlli en bæði
Orkneyjar og Hjaltland.
Með því að leggja niður þjóð-
erni sitt og þjóðmenningu mundu
íslendingar ekki einungis grafa
undir þjóðartilveru sinni, heldur
einnig víkjast undan þeirri
skildu sinni að leggja einhvern
skerf til heimsmenningarinnar.
íslenzk menning veitir
heillandi tækifæri.
Varast skulu íslendingar að
gera sór of háar hugmyndir um
menningu sína eins og áðan var
vikið að. En tilvera hennar veitir
þeim eigi að síður óvenju heill-
andi tækifæri Vil ég þess.u til
nánari skýringar tilfæra eftirfar-
andi ummæli Sigurðar Nordals i
.slenzkri menningu: „íslenzkar
fornbókmenntir, — ef til þeirra
er talið allt, sem varðveitt var
á íslandi og hvergi annars stað-
ar, — eru frumlegustu og að
flestu leyti sígildustu bókmennt-
ir allra miðalda, milli klassískra
rita Grikkja og Rómverja og rita
frumkristninnar annars vegar og
jroskuðustu bókmennta endur-
reisnartímanna hins vegar. En
þær, eru auk þess langfyllstu og
fullkomnustu heimildir um hina
germönsku uppsprettu vestrænn-
ar menningar, kjarni hinnar
þriðju ritningar Norðurálfuþjóða.
Þær eru furðulegt, veraldarsögu-
legt afrek smárrar þjóðar, en
hafa líka goldið þess að vera rit-
aðar i afskekktu landi og á tungu,
sem fáir útlendingar nema til
hlítar, svo að heiminum hefur
sézt of mjög yfir þær. Hitt er
annað mál, hver gaumur þeim
kann að þykja gefandi, ef eigi
er aðeins hugsað um þær sem
sögulegar heimildir eða listaverk,
heldur yngilind nútímamenn-
ingar á borð víð hinar ritning-
arnar tvær.“
Þannig farast Sigurði Nordal
orð.
Þetta mikla og heillandi tæki-
færi, sem íslendinga bíður, er að
stuðla að þvi, að íslenzk og nor-
ræn menning verði hafin til þess
vegs í heimsmeningunni, sem
hún hefur ekki ennþá hlotið,
þannig að hún megi í raun verða
að minnsta kosti ein af yngilind-
um nútíðarmenningar. Þetta
htutverk er þeim mun brýnna að
rækja, þegar sú staðreynd er
höfð í huga, að víða um heim
er nú vaxandi áhugi á ísl. og nor-
rænni menningu.
Vera má, að ýmsir óski ís-
lenzkri menningarstarfsemi
meira svigrúms og víðari vett-
vangs en á sviði íslenzkra og
norrænna fræða einna, og undir
slíka ósk geta væntanlega allir
tekið. Skal því ítrekað, sem áður
sagði, að á milli tilveru sér-
stakrar þjóðmenningar og hvers
konar sköpunarstarfs á sviði
menningar almennt eru órjúfan-
leg tengsl. Ef hin þjóðlega menn
ing innblæs mönnum lífsviðhorf,
sem örva til skapandi menning-
arstarfs og veitir þeim metnað
til þess að íylgja því eftir, kem-
ur það frarp í athöfnum á öllum
sviðum menningar.
Hér má spara allar getgátur
og hugsmíðar því að dæmin eru
til deginum ljósari.
Forðæmi ísraelsmanna.
Ég kýs að taka dæmi af ísraels-
mönnum. Árið 1913 var ákveðið
á heimsþingi Zionista að stofna
hebreskan háskóla í Jerúsalem.
Skyldi eitt helzta hiutverk hans
vera ástundun og aðhlynning
hebreskrar tungu og menningar,
en eins og kunnugt er eru há-
skólar jafnan meðal öflugustu
stoða menningar hverrar þjóð-
ar. Frá viðskiptasjónarmiði lífs-
þægindanna var stofnun háskóla
þessa hrein f jarstæða, en hér var
að verki þjóðernisvitund og þjóð-
armetnaður Gyðinga, sem eink-
um átti rót sína í ræíktarsemi
þeirra við fornan menningararf.
Vissulega er háskóli þessi fyrir
löngu orðinn ein helzta miðstöð
gyðinglegra fræða í heiminum og
hebrezkri menningu hin trausit
asta stoð, svo sem aðallega var
til stofnað. En hann er orðinn
miklu meira. Háskóli þessi er nú
talinn í hópi beztu háskóla heims
ins og það á öllum sviðum. Þar
er meðal annars víðfræg lækna-
deild, og þar eru unnar margs-
konar rannsóknir á sviði nátt-
úruvísinda. Ef þjóðarmetnaði
Gyðinga hefði ekki verið til að
dreifa og lífsþægindasjónarmið
hefðu ein ráðið, væri heims-
byggðin einni merkri vísinda- og
fræðastofnun fátækari.
Hvaða lærdóm getum við fs-
lendingar dregið af þessu? Frá
viðskiptasjónarmiði lífsþæginda-
manna er fjarstæða að halda
uppi háskóla á fslandi. Þar er að
verki þjóðarmetnaður íslendinga
og viðleitni þeirra til varðveizlu
þjóðernis. Takmarkið hlýtur að
vera samskonar og Gyðinga, að
hann verði íslenzkri og norrænni
menningu til styrktar. Sjónar-
miðin eru mjög þau sömu og lágu
að baki stofnun Hebrezka háiskól
ans í Jerúsalem. Enginn vafi er
á því, að Háskóli íslands hefur
verið íslenzkri menningu hinn
traustasta stoð, en takmarkið
hlýtur að vera, að hann verði
ein helzta miðstöð íslenzkra og
norrænna fræða í heiminum. En
er nokkur fjarstæða að ætla, að
sama eða svipað geti gerzt hér
á landi og gerzt hefur með ísra-
elsmönnum, að fslendingum tak-
izt að koma upp háskóla, sem
verði ekki eingöngu ein helzta
miðstöð íslenzkra og norrænna
fræða, heldur verði þar unnin
afrek á miklu viðari vettvangi.
Jafnvel þótt þau yrðu ekki sam-
bærileg við það, sem bezt gerist
meðal miklu auðugri og fjöl-
mennari þjóða gætu þau þó orð-
ið þjóðinni til hins mesta fram-
dráttar, og skipt heimsmenning-
una nokkru máli.
En skilyrði þess að eitthvað
þess konar geti gerzt á íslandi
eru þau, að norræn menning og
norræn afrek verði okkur sami
iíða svipaður aflgjafi og hebrezk
menning hefur orðið Gyðingum,
— að þau afrek, sem fyrri kyn-
slóðir hafa unnið á vettvangi
bókmennta og orðlistar,. landa-
funda og stjórnskipunar, verði
núlifandi mönnum fyrirmynd og
hvatning til alhliða athafna og
menningarstarfsemi.
íslendingar hafa hvorki styrk
af auði né fjölmenni. Það eina,
sem veitir þeim sjálfstætt gildi
og sjálfstæðan tilverurétt meðal
þjóða heims, er menningarfram-
lag þeirra og svo það hversu
þeim tekst að skipa málum I
mannfélagi sínu á heilbrigðan.
og skynsamlegan hátt.
Forsenda alls slíks er þjóðerni
og þjóðmenning og hún er þann-
ig frumundirstaða sjálfstæðrar
tilveru íslendinga.
Meginvandi
íslenzkra þjóðernismála
Meginvandi íslenzkra þjóðern-
ismála nú þessa daga er öllu
öðru fremur bundinn við þá
staðreynd, að erlendu stórveldi
hefur tekizt að smeygja sér inn
í íslenzkt þjóðfélag með áhrifa-
mesta áróðurstæki nútímans og
þannig gerzt nærgöngulla við
allt menningar- og þjóðlíf lands-
manna en dæmi eru til áður og
á ég hér við sjónvarpsrekstur
Bandaríkjamanna hér á landi.
Mál þetta er örlagaríkt einkum
vegna þess, að afleiðingarnar
geta orðið svo miklu alvarlegri
Og víðtækari en auðið er að gera
sér grein fyrir til hlítar.
Þess var áður getið, að það er
alls ekki sjálfsagður eða augljós
hlutur að halda uppi menningar-
þjóðfélagi á íslandi. Menn verða
að finna sig í þjónustu einhvers
tilgangs með lífsstríði sínu hér á
hjara heims. Menn verða að
rækta með sér ættjarðarást og
temja sér margvísleg sérstök og
sérstæð lífsviðhorf, menn verða
að hafa til að bera vilja til sjálf-
stæðs ófsköpunarstarfs á sviði
menningar og metnað til þess að
láta að sér kveða þar og á fjöl-
mörgum sviðum öðrum.
Erlent herstöðvarsjónvarp er
ekki til þess fallið að veita þeirri
kynslóð, sem það elur upp, svar
við þeirri spurningu, hver sé til-
gangurinn með því að hadda uppi
menningarþjóðfélagi á íslandi.
Spónvarp þetta er ekki til þess
fallið að glæða þá ættjarðarást,
sem hlýtur að vera ein helzta
undirstaða þess, að menn vilji
þjóna íslenzku þjóðfélagi. Þetta
útlenda sjónvarp er ekki heldur
til þess fallið að glæða með
mönnum þau lífsviðhorf, sem
nauðsynleg eru til þess að geta
lifað lífi sínu og háð lífsbaráttu
sína hér á íslandi. — Það örvar
ekki til framtaks eða sjálfstæðis
sköpunarstarfs, heldur elur menn
upp sem þiggjendur og þeir, sem
vanizt hafa við að þiggja, eru
sviptir metnaði til alls framtaks
Og athafna.
Sjónvarp þetta flytur menn úr
íslenzku menningarumhverfi í
engilsaxneskt og þó einkum yfir
í engilsaxneska múgmenningu.
Það gerir íslending að engilsaxa
í hugsunarhætti, eða öllu heldur
að engilsaxnesku múgmenni.
Þegar þannig hin yngri kyn-
slóð hefur tileinkað sér í flestu
erlendar lífsskoðanir, verður hún
Framh. á bls. 20