Morgunblaðið - 07.04.1966, Blaðsíða 17

Fimmtudagur 7. apríl 196*
MORGU N BLAÐIÐ
17
Áframhaldandi lækkun tollmúra
— mikilvægasta verkef nið í efnahagsmálum
á næstu árum
— sagði dr. Jóhannes Nordal á ársfundi
Seðlabankans
HÉR FER á eftir ræða dr. Jó-
hannesar Nordals, bankastjóra
Seftlabankans, sem hann flutti á
ársfundi bankans í gær, nokkuft
stytt.
í ársskýrslu Seðlabankans, sem
lögð hefur verið fram í dag, er
að finna margvíslegar tölulegar
upplýsingar um starfsemi Seðla-
bankans og um þá þætti efna-
hagsþróunarinnar, svo sem pen-
inga- og gjaldeyrismál, er varða
hann sérstaklega. Ég mun hér að
venju rekja nokkur meginatriði,
sem fram koma í skýrslunni, en
að öðru leyti vísa til þeirra upp
lýsinga, sem í henni er að finna.
Jafnframt því að gera grein fyrir
þróun mála á árinu 1965, er þess
einnig að minnast í dag, að þetta
er fimmti ársfundur Seðlabanka
íslands, síðan hann varð sjálf-
stæð stofnun með lögum nr. 10
frá 29. marz 1961. Var fyrsti fund
ur bankaráðs haldinn 6. apríl
1961 fyrir réttum fimm árum.
Þótt engan veginn sé ástæða til
að minnast slíks afmælis með
sérstökum hætti, gefur það engu
að síður tilefni til þess, að litið
sé yfir farinn veg og kannað,
hvar stofnunin er 6 vegi stödd og
hver verkefni bíði hennar.
Starfsemi Seðlabankans, eins
og flestra annarra peningastofn-
ana hér á landi, er í stöðugri
þróun. Á þessum fáu árum, sem
hann hefur starfað sem sjálfstæð
stofnun, hafa honum sífellt bætzt
ný verkefni og enn fleiri bíða úr
lausnar. Veigamikill þáttur í auk
inni starfsemi Seðlabankans hef
ur verið þjónusta hans við rík-
issjóð, svo sem meðferð ríkis-
ábyrgða, útgáfa og sala verð-
bréfa og fjölda margt annað, er
lýtur að lánamálum á ríkisins
vegum. Ennfremur hefur hann í
vaxandi mæli tekið að sér að
inna af hendi margvísleg sér-
fræðileg störf og athuganir bæði
fyrir fjármálaráðuneytið oð aðra
opinbera aðila.
Eitt af því, sem löggjöf Seðla-
bankans gerir ráð fyrir, er, að
hann taki við útgáfu myntar úr
hendi ríkissjóðs, en af því gæti
orðið verulegur sparnaður og
hagræði. Til þessa hefur Seðla-
bankann skort aðstöðu til að úr
þessu gæti orðið, en væntanlega
mun brátt úr því rætast, a.m.k.
til bráðabirgða. Slík skipulags-
breyting mundi jafnframt gefa
tilefni til þess, að tekið verði til
gaumgæfilegrar áthugunar,
hvaða breytingar sé hentugt að
gera bæði á stærðum og gerðum
mynteininga og seðla. Kemur þá
sérstaklega til greina, að mynt
komi í stað minnstu seðlastærð-
anna, sem nú eru í umferð, og
jafnvel að felldar verði niður
allra smæstu mynteiningarnar,
t.d. undir 10 aurum, en þær hafa
varla lengur neitt hagnýtt nota
gildi í viðskiptalífinu.
Þrátt fyrir vaxandi þjónustu
og samskipti fyrir ríkissjóð og
ríkisstofnanir, eru þó viðskiptin
við banka og aðra innlánsstofn-
anir lang fyrirferðamesti þáttur-
inn í starfsemi bankans. Þótt
Seðlabankinn hafi á undanförn
um árum að jafnaði rekið að-
haldssama stefnu í peningamál-
um, sem á ýmsan hátt hefur auk-
ið á erfiðleika þeirra, er stjórna
bönkum og sparisjóðum, held ég
sé óhætt að fullyrða, að tekizt
hafi á milli bankans og annarra
peningastofnana góð samvinna
og gagnkvæmur skilningur varð
andi þá stefnu, sem rekin hefur
verið. Jafnframt hefur verið vax
andi samvinna um það, að gera
þjónustu bankakerfisins bæði
betri og öruggari fyrir viðskipta-
vini bankanna. Það er milcil þörf
á því, að bankastofnanir sam-
ræmi starfsemi sína frekar en
orðið er og vinni saman að því
að bæta viðskiptahætti og tryggja
það, að hið mikla fjármagn, sem
viðskiptabankar og sparisjóðir
fara með, sé notað á heilbrigðan
og arðbæran hátt. Eðlilegt er, að
þessu marki sé náð fyrst og
fremst á grundvelli frjálsrar sam
vinnu, en þó tel ég engu að síður
nauðsynlegt, að hafizt verði
handa, áður en mjög langt líður,
um að endurskoða gildandi lög-
gjöf um banka og sparisjóði. Virð
ist í rauninni full ástæða til, að
samin verði heildarlöggjöf um
inniánsstofnanir, er nái bæði til
banka, sparisjóða og innláns-
deilda, enda þótt einstakir bank-
ar starfi áfram að nokkru sam
kvæmt sérstökum lögum, sem um
þá gilda hvern um sig.
'Kem ég þá að þróun efnahags
mála á árinu 1965. Efnahagslega
voru megineinkenni þróunarinn
ar á árinu hin sömu og undan
farinna ára, þ.e.a.s. ör vöxtur
þjóðarframleiðslu og útflutnings
tekna, sterk staða þjóðarbúsins
út á við, en mikil þensla á inn-
lendum markaði.
Samkvæmt bráðabirgðaáætlun
um er gert ráð fyrir því, að þjóð-
framleiðslan hafi aukizt um 5%
á árinu 1965, sem er örlítið minna
en árið áður. Mjög mikil aukn-
ing fiskafla var enn meginundir-
staða framleiðsluaukningarinnar,
en í öðrum greinum hlaut fram
leiðsluaukningin að takmarkast
af því, að vinnuafl og aðrir fram
leiðsluþættir voru þegar nýttir
til hins ýtrasta í upphafi ársins.
Auk hins mikla sjávarafla á ár-
inu voru ytri aðstæður þjóðar
búinu hagkvæmar. Eftirspurn
var mikil og vaxandi í flestum
löndum, sem íslendingar eiga
skipti við, og kom það fram
hækkandi verði á útflutningsaf-
urðum og batnandi viðskipta
kjörum. Aftur á móti átti eftir-
spurnarþrýstingurinn erlendis
að sjálfsögðu þátt í því að auka
þensluna innan lands.
Við þessar aðstæður fóru ut-
anríkisviðskipti íslendinga ört
vaxandi á árinu 1965, og jókst
heildarverðmæti útflutningsins
um 16%, en jafnframt varð mik-
il aukning útflutningsvörubirgða
Innflutningsaukningin varð hins
vegar ekki nema 5%, en það
stafaði að verulegu leyti af því,
að innflutningur skipa og flug-
véla varð nú 350 millj. kr. minni
en 1964, en þá hafði hann orðið
óvenjulega mikill. Án skipa og
flugvéla varð innflutningsaukn
ingin á árinu 1965 13%, en var
mjög vaxandi síðustu mánuði
ársins. Um greiðslujöfnuðinn í
heild liggja enn aðeins fyrir gróf
ar áætlanir, en skv. þeim virðist
viðskiptajöfnuðurinn á vörum og
þjónustu hafa orðið hagstæður
um 100—150 millj. kr. á árinu
1965, en var á árinu 1964 óhag-
stæður um 340 millj. kr. Þessi
samanburður ruglast nokkuð af
því, hve mikill munur var á inn
flutningi skipa og flugvéla þessi
tvö ár, en án hans hefur greiðslu
jöfnuðurinn líklega ekki batnað
um meira en 100—200 millj
Vegna innflutnings skipa og flug
véla jukust skuldir einkaaðila
erlendis á árinu um 210 millj., en
opinberar skuldir lækkuðu hins
vegar um 50 millj. kr. Gjaldeyr
isstaða bankanna batnaði um 319
millj. kr. og nam í árslok 1912
millj., en það samsvarar um það
bil fjögurra mánaða andvirði inn
flutnings.
Staða þjóðarbúsins út á við
hélt því áfram að batna á árinu
1965, og má segja að stefnt hafi
stöðugt í þá átt undanfarin fimm
til sex ár, þrátt fyrir nokkrar
sveiflur. Þegar Seðlabanki ís-
lands hóf starfsemi sína fyrir
fimm árum, var hin veika gjald-
eyrisstaða enn eitt megináhyggju
efnið í efnahagsmálum. Nettó-
gjaldeyriseign var i lok marz
1961 aðeins 148 millj. kr., og ís-
lendingar höfðu á árinu 1960 orð
ið að grípa til þess ráðs að taka
verulegt yfirdráttarlán hjá Al-
þjóðagjaldeyrissjóðnum og
Evrópusjóðnum til þess að skapa
grundvöll frjálsari gjaldeyris-
og innflutningsviðskipta. Síðan
hefur gjaldeyrisstaðan batnað
ár frá ári eða alls um tæpar 1800
millj. á hálfum áratug, þ.e.a.s.
árin 1961 til 1965. Lán til langs
tíma hafa að vísu aukizt á sama
tímabili um 979 millj. kr., en meg
inorsök skuldaaukningarinnar
hefur verið hinn mikli innflutn-
ingur skipa og flugvéla, sem
þessum árum hefur numið nærri
2300 millj. kr. að verðmæti. f
hlutfalli bæði við þjóðarfram-
leiðslu og gjaldeyristekjur hefur
skuldastaðan gagnvart útlöndum
verið verulega batnandi síðustu
árin.
Eitt meginvandamálið í stjórn
efnahagsmála á árinu 1965 var
eins og undanfarin ár, mikil
þensla í eftirspurn innan lands
og verðhækkunarþróun sú, sem
henni var samfara. Veigamesta
orsök eftirspurnaraukningarinnar
var mikil tekjuaukning i útflutn
ingsatvinnuvegunum og sú aukn
ing endurkaupa og innstreymi
fjár frá útlöndum, sem henni
fylgdi. Peningalega hefði þetta
þó ekki þurft að hafa í för með
sér verulega þenslu, ef ekki hefðu
einnig komið til áhrif frá greiðslu
halla ríkissjóðs og aukningu end
urkaupa landbúnaðarafurða.
Greiðsluhállinn hjá ríkissfóði
varð mestur fyrri hluta ársins,
og átti hann mikinn þátt í þeirri
aukningu peningamagns, sem
átti sér stað. Síðari helming árs
ins fór afkoma ríkissjóðs ört batn
andi, en hreyfingar á stöðu ríkis-
sjóðs við Seðlabankann og aðrar
lánastofnanir benda þó til þess,
að um 100 millj. kr. greiðsluhalli
hafi orðið á árinu.
Þegar staða ríkissjóðs fór að
batna með haustinu, kom til skjal
anna mikil aukning endurkaupa
vegna landbúnaðarafurða, sem
hafði í för með sér nýtt út
streymi fjár úr Seðlabankanum
Þessi aukning landbúnaðarendur
kaupa stafaði að langmestu leyti
af tvennu, en það var hækkun
á haustverðlagningu landbúnað-
arafurða annars vegar, en hins
vegar mikil aukning smjörbirgða
í landinu, sem enn hefur enginn
markaður fundizt fyrir. Slík út
lánaaukning á sér lítið mótvægi
í aukningu raunverulegrar fram
leiðslu, og eru verðbólguáhrif
þeirra því sérstaklega varasöm
Sérstakt vandamál fyrir þá við
skiptabanka, sem veita lán út á
landbúnaðarafurðir, svo og Seðla
bankann, sem endurkaupir þau,
er umframframleiðsla og birgða
söfnun mjólkurafurða, sérstak
lega smjörs. Jafnframt bendir
reynslan af hækkun endurkaup
anna í heild sl. haust enn á ný á
það, hverjar hættur geti verið
fólgnar í sjálfkrafa endurkaup
um, sem geta á skömmum tíma
valdið útlánaþenslu, sem Seðla
bankinn fær lítt við ráðið.
Fyrir áhrif þeirra afla, sem nú
hefur verið lýst, var lausafjár
staða bankakerfisins yfirleitt góð
á árinu, og mikil þensla átti sér
stað bæði í peningamagni og út
lánum. Útlán banka og spari
sjóða jukust um 1452 millj. kr
eða 22%, en þá hefur verið tekið
tillit til bókhaldsbreytinga á út
lánum Stofnlánadeildarinnar,
Þetta er um tvöföld útlánaaukn
ing frá því árið áður, þegar hún
nam 713 millj. kr. eða 12%. Þótt
kemur fram í hækkandi verði á
húsnæði, sem siðan veldur enn
meiri aukningu eftirspurnar, og
svo koll af kolli, unz fasteigna-
verðlag hefur hækkað langt um-
| fram það, sem eðlilegt getur
talizt. Aðeins aukið framboð get-
ur leyst úr slíku vandamáli, svo
að vel sé. Frá þessu sjónarmiði
er mikilvæg sú ráðstöfun, sem
spariinnlán ykjust um 1222 millj. I nú er í undirbúningi, að lækk-
kr. á árinu, sem er 462 millj. kr. aðir verði tollar af tilbúnum hús-
meiri aukning en árið áður, varð um og húshlutum í því skyni að
hlutfallið á milli útlánaaukning- auka framboð á húsnæði.
ar bankakerfisins annars vegar Annað skref í sömu átt, sem
og aukningar spariinnlána hins ætti að hafa hagstæð áhrif á efna
vegar mjun áhagstæðara en á ár hagsþróunina, er sú aukning frí-
inu 1964. Varð útlánaaukningin listans, sem ákveðin var í árs-
nú 230 millj. kr. meiri en aukn- lok 1965. Einnig hafa verið í und
ing spariinnlána, en hafði verið irbúningi ýmsar frekari lækk-
heldur minni árið áður. anir á tollum, en áframhaldandi
Jafnframt þessari útlánaþenslu lækkun þeirra tollmúra, sem
jókst peningamagn og greiðslu- hlaðizt hafa upp í kringum hið
geta ört. Bein aukning peninga- íslenzka hagkerfi undanfarna
magns, þ.e.a.s. seðlaveltu og ávis- þrjá áratugi, hlýtur að verða eitt
anareikninga, nam rúmum 24% mikilvægasta verkefnið í efna-
á árinu. Svipuð aukning varð á hagsmálum á næstu árum.
ávísanaskiptum við Seðlabank- Eigi samræmdar aðgerðir í þá
ann, en þau eru nokkur mæli- átt að lækka tolla að ná tilgangi
kvarði á viðskiptaveltuna í land sinum, er mikilvægt að samtímis
inu. í heild jókst upphæð ávísana | séu gerðar ráðstafanir í lána-
málum, er miði að því að auð-
velda fyrirtækjum aðlögun að
breyttum aðstæðum. Hefur Seðla
bankinn talið eðlilegt, að þetta
sjónarmið réði mestu um það,
hvernig háttað verði endurkaup-
um iðnaðarvöruvíxla, en banka-
stjórnin hefur nýlega samþykkt
og sent viðskiptabönkunum regl- '
ur þar að lútandi, þar sem slík
endurkaup eru bundin við lítt
tollverndaðan iðnað og útflutn-
ingsiðnað. Þetta mál er enn á
frumstigi, og er þegar ljóst, að
á því eru ýmsir framkvæmdaerf
iðleikar. Á hinu liggur einnig
vafi, en það er, hvort sjálfkrafa
endurkaup, eins og þau nú tíðk-
ast, eru raunverulega heppileg-
asta formið á hugsanlegri lána-
fyrirgreiðslu Seðlabankans.
Sveigjanlegri stefna, sem miðaði
frekar að því að beina lánsfé,
þangað sem þess er mest þörf
hverju sinni, gæti orðið iðnaðin-
um til mun meiri hjálpar. Jafn-
framt er hætt við að enn auknar
sjálfkrafa lánveitingar bindi
hendur Seðlabankans um of og
verði m.a. til þess, að óhófleg
birgðasöfnun haldi áfram miklu
lengur en ella, eins og átti sér
stað að því er varðar smjör og
aðrar mjólkurafurðir undanfarið
ár.
Ég tel óhætt að fullyrða, að
aukið aðhald og fastari stefna í

mmm
Dr. Jóh. Nordal
skipta um 23 5% og varð aukn- peningamálum hafi átt sinn þ4tt
ingin mest síðari hluta ársins, en
þá nam hún rúmum 28% miðað
við sama tíma árið áður. (Þar
í hagstæðri þróun efnahagsmála
hér á landi undanfarin fimm ár.
og þá ekki sízt í bættri stöðu
sem toiur um avisanaskipti hafa þjóðarbúsins út á við Veikleiki
ekk1 hmgað til venð birtar, er ef peningalegra aðgerða hér á landi
u -J f?ðl?gt. að nefna’ að eins og reyndar fleiri þátta í
heildarupphæð su, sem for um stjórn efnahagsm41 hefur ekki
hendur avisanaskiptadeildar
Seðlabankans á árinu 1965, nam
29,418 millj. kr., sem er um það
bil eitt hundrað millj. kr. að
meðaltali hvern virkán dag).
Reynsla undanfarinna ára
bendir hins vegar eindregið til
þess, að ráðstafanir í peninga-
málum og fjármálum ríkisins séu
ekki einhlítar til lausnar verð-
sízt legið í skorti á sveigjan-
leika, sem er sérstaklega nauðsyn
legur í hagkerfi, sem háð er mikl
um og oft skyndilegum sveiflum.
Reynslan frá árinu 1965 er gott
dæmi um það, hve ört eftirspurn
araukning, sem t.d. á upptök sín
í óvenjulegum aflabrögðum,
breiðist út um hagkerfið. í stað
... . Þess jafna slíkar sveiflur og
bo^guvandamaium ^af^þvi tagi,! áhrif þeirra á fj4rfestingu og
neyzlu, virðist bankakerfið hafa
tilhneigingu til að efla styrk
þeirra með þvi að auka útlán
mjög ört í kjölfar bættrar lausa-
sem við hefur verið að etja hér
á landi. Þessar ráðstafanir hafa
undanfarin ár reynzt miklu ár-
angursríkari i því að draga úr
aukningu innflutnings og varð- fjárstöðu Afleiðingin verður þá
irmro rf/Ao 111 nrnái i hmnnr hllí’imi I
veita greiðslustöðu þjóðarbúsins
út á við heldur en að koma i veg
fyrir innlendar verðhækkanir.
Ástæðurnar fyrir þessu liggja
oft óhófleg þensla i fjárfestingu
og viðskiptum, sem ekki er eins
auðvelt að stöðva, þegar ytri að
stæður breytast. Brýna nauðsyn
S her því til, að athugaðar séu leið
í því, hve lokaður mikill hluti
íslenzka hagkerfisins er fyrir ut-
an aðkomandi samkeppni, svo að
ört vaxandi eftirspurn hefur fljót
lega áhrif til verulegra verðhækk
ana. Aðstæðurnar í byggingar-
iðnaðinum eru gott dæmi um
þetta. Eins og á öllum velmeg-
unartímum, hefur tekjuaukning-
in undanfarin ár leitt til ört vax
andi eftirspurnar eftir húsnæði,
jafnframt því sem aðrar bygg-
ingaframkvæmdir hafa aukizt
mjög. Afkastageta byggingariðn
aðaijins og tæknilegar aðstæður
leyfa hins vegar ekki nægilega
skjóta aukningu framboðs á
nýju húsnæði, til þess að hinni
nýju eftirspurn verði mætt með
viðunandi hætti. Afleiðingin
ir til þess að tryggja jafnari þró
un bankaútlána en við höfum átt
að venjast. í ýmsum löndum hef
ur verið reynt að ná þessu marki
með sérstökum samningum við
viðskiptabanka og sparisjóði um,
að útlán aukizt ekki nema um
ákveðna hámarkshundraðstölu á
ári. Slíkt sarnkomulag hefði get-
að komið í veg fyrir, að útlánin
árið 1965 ykjust helmingi meira
en árið áður. Önnur leið, sem til
greina kemur, er að gera útlána-
stefnu Seðlabankans sjálfs sveigj
anlegri, svo að hún hafi áhrif í
þá átt að vega á móti sveiflun-
um, sem eiga sér stað i útlánum
bankanna, en þvi mætti t.d. ná
Framhald á bls. 19