Morgunblaðið - 06.05.1966, Blaðsíða 15

FöstuÆagwr 6. maí 1966
MORGUNBLAÐIÐ
15
Halldér Hallddrsson, prófessor:
Halldór Halldórss«n
próíessor
móti, 4 sátu hjá, en 14 voru
fjarverandi.
Málsókn hafin
En andstæðingarnir voru
ekki af baki dottnir. 1 stjórnar-
skrá Dana eru ákvæði þess
efnis, að þriðjungur þing-
inanna geti í vissum tilvikum
krafizt þjóðaratkvæðagreiðslu
um lög, þó ekki eignarnámslög.
En Poul Mþller, sem 1961 knúði
fram frestun á þeim grund-
velli, að um eignarnámslög
væri að ræða, gerðist frum-
kvöðull þess 1966, að höfð yrði
þjóðaratkvæðagrejðla vegna
þess, að lögin fælu ekki sér
eignarnám. En þetta herhlaup
mistókst. 57 undirrituðu kröf-
una, en til þess að hún væri
gild, þurfti minnst 60.
Þá var síðasti kosturinn eft-
ir: málsókn. Árnanefnd hafði
sent út fréttatilkynningu 15.
maí 1965 þess efnis, að hún
mundi höfða mál til þess að
fá úr því skorið, hvort lögin
væru í samræmi við stjórnar-
skrána, ef samþykkt yrðu. í
fréttatilkynningunni sagði enn
fremur, að nefndin hefði ráðið
G. L. Christrup sem málflytj-
anda sinn.
Lögin voru undirrituð af
konungi 26. maí, og nokkru
síðar var málið höfðað fyrir
Eystri landsrétti. í stefnu G. L.
Christrups, sem undirrituð er
9. júní 1965, er einkum lögð
áherzla á eftirfarandi atriði:
1) Það, sem í lögunum er
kallað skipting Árnastofnunar,
er tilbúningur (konstruktion),
en ekki raunveruleiki.
2) Árnastofnun er sjálfs-
eignarstofnun og nýtur sem
slík verndar stjórnarskrárinnar
gegn eignarnámi, nema al-
mannaheill krefji.
3) Lögin eru ógild, þar sem
þau brjóta í bága við 73. gr.
stjórnarskrárinnar. '
í varnarskjali Pouls Schmiths,
sem lagt var fram í réttinum 20.
ágúst 1965, eru hins vegar þessi
mótrök helzt:
1) Réttindi Árnastofnunar
til handritanna eru annars eðl-
is en sá eignaréttur, sem
verndaður er af 73. gr. stjórn-
arskrárinnar.
2) Ámastofnun er opintoer
stofnun undir opinberri stjórn.
3) Jafnvel þótt rétturinn líti
svo á, að lögin fælu í sér eign-
arnám, verður gildi þeirra í
heild ekki vefengt.
Málflutningurinn í Eystra
landsrétti
HANDRITAMÁLIÐ á upptök
sín í nánustjórnmálasamibandi,
sem var milli íslands og Dan-
merkur um margra alda skeið.
íslendingar hafa ekki farið
tfram á handritaskil frá nokk-
urri annarri þjóð — og munu
ekki gera það. Það hefir verið
happ fslands, að þeir hafa átt
við að eiga skilningsríka og
víðsýna stjórnmálamenn í þessu
máli, og mjög mætir danskir
menntamenn, ekki sízt lýð-
skólamenn, hafa ekki látið sitt
eftir liggja.
Nokkrum sinnum áður én ís-
land varð fullvalda ríki var
farið fram á skil nokkurra
skjala og handrita íslenzkra úr
dönskum söfnum, en árangurs-
laust. En upp úr 1920 fór að
komast nokkru meiri skriður á
þetta mál. Árangur varð sá, að
15. okt. 1927 var gerður samn-
ingur um skjalaskipti milli ís-
lands og Danmerkur, og fékk
ísland samkvæmt honum 700
skjöl og 4 handrit úr Konungs-
íbókhlöðu og Árnasafni. En
þetta má aðeins telja undan-
fara handritamálsins. Hér var
verið að þreifa fyrir sér.
Árið 1930 báru 15 þingmenn
úr öllum flokkum fram á Al-
þingi tillögu um allsherjarskii
íslenzkra handrita, nýrra sem
gamalla, úr dönskum söfnum.
Með þessari tillögu hefjast
þáttaskil í handritamálinu.
Var nokkuð um málið þæft
næstu árin á eftir, en eina
niðurstaðan varð sú, að ís-
lendingar fengu með konung-
legri tilskipan frá 25. maí
1936 nokkra hlutdeild í stjórn
Árnasafns. Þessi hlutdeild varð
þó lítil, en með þessu viður-
kenndu þó dönsk stjórnarvöld
rétt íslendinga til afskipía af
stjórn safnsins. Næsta krafa
um allsherjarskil íslenzkra
handrita kom fram á Alþingi
1938, einnig borin fram af
þingmönnum úr öllum stjórn-
málaflokkum, en vegna heirns-
styrjaldarinnar, sem skall á
næsta ár, féll málið niður utn
skeið.
Handritin og sambúð landanna
Árið 1944 lýsti ísland yfir
stofnun lýðveldis. Að stríði
loknu þurfti eðlilega um mörg
mál að semja við Dani. Eitt
þeirra var handritamálið. Full-
trúar íslands, sem í þessum
samningaviðræðum áttu, lýstu
þá yfir því, að handritaskil
væru „en uadskillelig del af
afviklingen af de to landes for-
bund“. Samninganefnd Dana
hafði ekki umtooð til að ræða
málið, en niðurstaðan varð þó
eú, að Danastjórn skipaði árið
1947 nefnd sérfræðinga og
stjórnmálamanna til þess að
gera tillögur um handritamál-
ið. Skilaði nefndin mikilli
álitsgerð 1951, og nefnist hún
Betænkning vedrþrende de i
Danmark beroende islandske
hándskrifter og museumsgen-
stande. Um niðurstöður var
nefndin margklofin. í þetta
nefndarálit — eða öllu heldur
þessi nefndarálit — hefir oft
verið vitnað nú upp á síðkast-
ið og m.a. verið bent á, að
Brþndum-Nielsen, sem hart
hefir barizt gegn handritaskil-
um, var því ekki fráhverfur
þá að gefa íslendingum nokkur
handrit, þótt hann vildi að vdsu
ganga mjög skammt.
Árið 1947 hefja lýðskóla-
kennarar danskir mikla bar-
áttu fyrir því, að íslendingum
verði afhent handritin. Það ár
eendu 49 þeirra Danastjórn op-
ið bréf, sem þeir nefndu Giv
Island sine Skatte tilbage.
Vakti bréfið mikla athygli og
átti mikinn þátt í vinsamlegri
afstöðu dansks almennings til
málsins.
Með skipun próf. Sigurðar
Nordals í íslenzka sendiherra-
embættið í Kaupmannahöfn
árið 1951 var af íslands hálfu
lögð áherzla á, að handrita-
málið skipti mestu í sambúð
þjóðanna. Vann hann og ötul-
lega að því máli. í sendiherra-
tíð hans var borin fram af
Danastjórn hugmynd um lausn
málsins. Hugmyndin var í
meginatriðum fólgin í því, að
handritin yrðu sameign Dana
og íslendinga og fræðistofnan-
ir f báðum löndum ynnu að
útgáfu þeirra og rannsóknum.
Þessi lausn fékk ekki hljóm-
grunn á íslandi. Alþingi komst
að þeirri niðurstöðu, að þetta
gæti ekki orðið „samkomulags-
grundvöllur til lausnar hand-
ritamálinu, þar sem sldk sam-
eign mundi gersamlega brjóta
í bága við þjóðartilfinningu ís-
lendinga og skilning þeirra á
handritamálinu og verða stöð-
ugur ásteytingarsteinn d sam-
toúð þjóðanna“. Á vettvangi
stjórnmálanna féll málið nú
niður um hríð.
í stuttri blaðagrein er ógern-
ingur að rekja það, sem um
málið var skrifað í Danmörku,
en ekki má þó gleyma þvi, að
Bjarni M. Gíslason rithöfundur
gaf út bækur um málið og
flutti viða um það fyrirlestra.
Árið 1957 var stofnuð nefnd
danskra menntamanna. sem
nefnist „Udvalget af 16. sept.
1957 vdr. de islandske hánd-
skrifter". Hefir hún unnið
málinu mikið gagn undir for-
ystu Bents A. Kocks ritstjóra.
Af öðrum dönskum mönnum,
sem mikið hafa gert til þess
að túlka málstað fslands í
Danmörku, mætti t.d. nefna
Jþrgen Bukdahl. Annars er
hættulegt að nefna nöfn. Við
höfum átt svo marga góða
stuðningsmenn meðal Dana.
Og víst er, að þeirra nöfn
munu ekki gleymast á ís-
landi.
Viðræður stjórnmálamanna
Nokkrar samræður milli
danskra og íslenzkra stjórn-
málamanna fóru fram á árun-
um 1956—1959. Kemur þar
einkum við sögu af íslands
hálfu dr. Gylfi Þ. Gdslason
menntamálaráðherra, en af
hálfu Dana Jþrgen Jþrgensen
fræðslumálaráðherra, sem hef-
ir reynzt íslendingum mikill
haukur i horni i þessu máli.
Á Alþingi 1959 var samþykkt
að skipa 5 manna nefnd, til-
nefnda af stjórnmálaflokkun -
um og Heimspekideild Háskól-
ans. Starfaði hún næstu árin
undir forsæti Einars Ól.
Sveinssonar prófessors.
Þáttaskil verða i handrita-
málinu i árstoyrjun 1961. Hó-fust
þá viðræður danskra og ís-
lenzkra stjórnmálamanna um
það, og virtust toáðir ráðnir 1
að finna lausn, sem íslending-
ar og Danir gætu unað við.
Hófust þessar viðræður í fetor-
úar og lauk seint í apríl. Af
hálfu Dana tóku þátt í viðræð-
unum Jþrgen Jþrgensen, þá
fræðslumálaráðherra, Viggo
Kampmann, þá forsætisráð-
herra, Jens Otto Krag, þá ut-
anríkisráðherra og Julius
Bomholt, þá félagsmálaráð-
herra. Fulltrúar íslendinga
voru hins vegar Gylfi Þ. Gísla-
son menntamálaráðherra,
Guðmundur í. Guðmundsson,
þá utanríkisráðherra, ólafur
Thors, þá forsætisráðherra,
Gunnar Thoroddsen, þá fjár-
málaráðherra, og Stefán Jóh.
Stefánsson, þá sendiherra ís-
lands í Danmörku. Viðræðum
þessum var svo langt komið'
17. apríl, að ákveðið var að
kalla saman íslenzk-danska
sérfræðinganefnd til þess að
gera skrá um þau handrit, sem
afhenda bæri samkvæmt
greinimarki lagafrumvarps
þess, sem fulltrúar landanna
höfðu rætt. í sérfræðinga-
nefndina voru skipaðir Einar
Ól. Sveinsson prófessor og Sig-
urður Nordal prófessor, Palle
Birkelund ríkisbókavörður og
Peter Skautru-p prófessor.
Dönsku nefndarmennirnir ósk-
uðu aðstoðar Jóns Helgasona-r
prófessors. Sat -hann því
nokkurn hluta fundar sérfræð-
inganefndarinnar, sem haldinn
var í Sendiráði íslands í Kaup-
mannahöfn 19. apríl. Það tók
nefndina aðeins einn dag að
semja skrána. Á þessa skrá
verður að líta sem grundvöll
að samkomulagi því, sem varð
milli danskra og íslenzkra
stjórnmálam-anna um hand-
ritam-álið næstu dagana á eftir.
Þá var einnig samið um, að
Konungstoók Sæmundar Eddu
og Fiateyjartoók féllu í íslands
hlut.
Samþykktir danska þingsins
Danska stjórnin lagði fram
frumvarpið um handritamálið
27. apríl 1961, og voru lögin
endanlega samþykkt í þinginu
10. júní með 110 atkvæðum
gegn 39.
í dönsku stjórnarskránni (73.
gr„ 2. málsgrein) eru ákvæði
um það, að þriðjungur þing-
manna geti krafizt þess, að
lög, sem feli í sér eignarnám,
verði ekki staðfest fyrr en að
undan gengnum kosningum.
Nú eru lögfræðingar ósam-
mála um, hvort hér sé um
eignarnámslög að ræða, eins
og rækilega hefir komið fram
í réttarhöldunum í vor. Danska
stjórnin leit svo á, að lögin
fælu ekki f sér eignarnám, en
allt um það ákvað hún að fresta
staðfestingu laganna fram yf-
ir nýjar kosningar, eftir að
andstæðingum frumvarpsins
hafði tekizt, undir forystu
Pouls Mþllers, að fá 61 þing-
mann til undirskrifta um
frestun með hliðsjón af fyrr
greindu stjórnarskrárákvæði.
Þannig lyktaði málinu 1961.
Nýjar kosningar fóru svo
fram í Danmörku 1964.
Fræðslumálaráðherra þeirrar
stjórnar, sem þá var mynduð,
K. B. Andersen, lagði 7. októ-
toer 1964. fram ðbreytt hand-
ritalögin frá 1961. Hófst nú
mikið þóf í danska þinginu og
utan þess. Andstæðingar hand-
ritaskila höfðu skipulagt öfl-
uga áróðurssókn. Hér eru ekki
tök á að gera þeirri herferð
nein veruleg skil, en minnt
skal á, að eitt af meiri háttar
dagblöðum Danmerkur, Berl-
ingske Aftenavis, lét einn af
ritstjórum sínum, Dan Larsen,
eintoeita sér að málinu, haldnir
voru áróðursfundir, gefnir úr
áróðursbæklingar, skrifaðar
áróðursgreinar, sumar undir
yfirskini fræðimennsku, haldin
áróðurssýning handrita vlða
um landið til þess að æsa til
andstöðu, og fleira mætti telja.
En þetta bar ekki árangur.
Lögin um handritamálið, sem
nefnast Lov om ændring i
fundats af 18. januar 1760 for
Arne Magnussens Legat (Den
arnamagnæanske Stiftelse),
voru samþykkt í þjóðþingi
Dana 19. maí 1965 með mikl-
um meirihluta atkvæða. Með
greiddu 104 þingmenn, 58 á
Málflutningurinn fyrir Eystri
landsrétti í Kaupmannahöfn
fór fram dagana 19.—21. apríl
1966. Var þar sótt og varizt af
mikilli fimi án alls undan-
sláttar. Greinilega höfðu báð-
ir lögmennirnir kynnt sér eftir
föngum lagalega og sögulega
hlið málsins. Þótt margt í mál-
flutningnum sé svipað því, sem
fram kom í þeim málskjölum,
sem rakin hafa verið, skal þó
leitazt við að gera grein fyrir
hinu helzta, sem fram kom,
þótt það verði að sumu leyti
endurtekning á áður sögðu.
Fyrsta dag málflutningsins
sótti lögmaður Árnastofnunar,
Gunnar L. Christrup hrl., mál-
ið á hendur fræðslumálaráðu-
neyti Dana og krafðist ógild-
ingar laganna, með því að
hann taldi þau þrjóta í bága
við stjórnarskrána. Ræða hans
var löng, svo að ógerningur er
að stikla nema á stærstu at-
riðunum. Eftir blaðafregnum
að dæma voru rök hans og
kröfur m.a. þessi:
1) Sú „skipting“ stofnunar-
innar, sem svo er nefnd í
handritalögupum, er ekki
raunveruleg skipting, heldur
nauðungarafsal verulegs hluta
Árnasafns.
2) Slíkt nauðungarafsal er
eignarnám, sem aðeins er
leyfilegt, ef almannaheill
krefst.
3) Stofnunin er vernduð
-fyrir eignarnámi í stjórnar-
skránni á sama hátt og aðrir
eignhafar (ejendomsbesidd-
ere).
4) Stofnunin er sjálfseignar- '
stofnun og því hvorki eign
Hafnarháskóla né ríkisins.
5) Dæma ber lögin ógild.
Annan dag málflutningsins
hélt verjandi fræðslumálaráðu-
neytisins, Poul Schmith hrl.,
várnarræðu sína. Hún var
einnig löng og rækileg, og er
því ekki unnt að rekja nema
'fátt eitt úr henni. Segja má,
að lögmennirnir hafi verið
ósammála um öll atriði, sem
máli skipta fyrir niðurstöðu
dómsins. Af rökum lögmanns-
ins mætti nefna:
1) Eftir lögunum verður ís-
land ekki lagalega eigandi
handritanna. Samkvæmt þeim
er stofnuninni skipt í tvær
deildir, og skal önnur vera í
Kaupmannahöfn, en hin í
vörzlu Háskóla íslands í
Reykjavik.
2) Hafnarháskóli er eigandi
Árnastofnunar, og með því að
skólinn er eign danska ríkis-
i-ns, er ríkið jafnframt eigandi
stofnunarinnar. Þessa staðhæf- •
ingu rökstuddi lögmaðurinn
m.a. með því, að í erfðaskrá
Árna Magnússonar væri ákveð-
ið, að hann gæfi Hafnarháskóla
eignir slnar. í skipulagsskrá
fyrir safnið frá 1850 (5. gr.)
væri fram tekið, að fræðslu-
málaráSúneytið danska hefði
með höndum y-firstjórn safns-
ins, og loks mætti benda á, að
ríkið kostaði rekstur þess. Hér
væri því um ríkisstofnun, en
ekki sjálfseignarstofnun að
ræða.
3) Ýmsar breytingar hafa
frá upphafi verið gerðar á
skipulagsskrá stofnunarinnar.
Slíkar breytingar væru jafn-
heimilar nú sem fyrr.
4) Með samþykkt laganna
hefði Þjóðþingið greinilega tal-
ið, að ski-pting safnsins væri í
þágu almannaheillar, þ-ví að
vinsamleg sambúð við ísland
skipti danska ríkið miklu máli.
5) Lögin eru í fullu samræmi
við stjórnarskrána, og ber því
að dæma þau gild.
Þriðja og síðasta dag mál-
flutningsins héldu báðir lög-
mennirnir svarræður og héldu
fast við fyrri sjónarmið sín.
Þykja báðir hafa staðið sig vel.
Um síðustu ræðu Christrups
segir þó Aktuelt (22. apríl,
bls. 14): „Christrup skuffede
udleveringsmodstanderne". Eft
ir dómsniðurstöðu að dæma
virðist hann einnig hafa valdið
dómurunum vontorigðum.