Morgunblaðið - 24.09.1966, Blaðsíða 14

14
MORCUNBLAÐIÐ
Laugardapiir 24. sept. 1966
Colin Legum, Observer:
Afríkubyltingin - fleiri hættur framundan
ÞJÁNINGARNAR og ólgan I
Afríku stafar'að litlu eða engu
leyti af hugsjónum, stéttabar-
áttu eða hugmyndum þeim, sem
íengu Kínverja til að tala um
„ástand, sem kjörið sé til að
koma af stað byltingu." Afríka
í dag er byltingargjörn, en að-
eins í þeim skilningi, að hún
býr yfir skilyrðum til róttækra,
skjótra og skammærra breyt-
inga.
En hvað er það þá, sem Af-
ríkubyltingin snýst um? Er hún
líkleg til að leiða öngþveiti yf-
ir álfuna og opna erlendum að-
ilum leið til íhlutunar í sama
mæli og í Víetnam eða Kóreu?
Auðvitað er ekki hægt að úti
loka möguleikana á því að til
alþjóðlegrar íhlutunar komi.
Ekki er heldur unnt að útiloka
möguleikann á því að átök inn-
an álfunnar komi af stað keðju-
verkun á líkan hátt og átti sér
stað í Austur-Afríku árið 1964,
þegar Zanzibar-byltingin leiddi
af sér uppreisn hersins í Kenya,
Uganda og Tanganyika eða eins
og nýjasta dæmið sýnir, er sex
herbyltingar kollvörpuðu ekki
aðeins hinum ótraustu ríkis-
stjórnum í Dahomey, Mið-Af-
ríku lýðveldinu og Efri-Volta.
heldur steyptu þrem af þekkt-
ustu leiðtogum Afríku — Ben
Bella í Alsír, Sir Abubakar
Tafawa Balewa í Nígeríu og
dr. Kwame Nkrumah í Ghana.
í*ó eru þessir afdrifaríku at-
burðir aðeins upphafið að sjálf
stæðiserfiðleikum Afríku. —
Miklu fleiri eiga eftir að fylgja
í kjölfarið — og allt bendir tií
að þeir verði enn verri.
I>ess vegna er það nauðsyn-.
legt að búa sig undir hrotta-
legar og óvæntar breytingar í
Afríku — sumar verða velkomn
ar og vekja bjartsýni (eins og
í Ghana), en flestar ógeðfelld-
ar og ef til vill hættulegar.
Þeir, sem ætíð hafa verið
þeirrar skoðunar, að Afríka
hljóti að fara í hundana, þar
sem hún hafi öðlazt sjálfstæði
of snemma, munu fá fjölmörg
tækifæri til að réttlæta kenn-
ingu sína á næstu mánuðum og
árum. Og að sjálfsögðu átyllu
til að verja stjórnir Ian Smitlhs
f Rhodesíu, Koster í Suður-
Afríku og dr. Salazars í
portúgölsku nýlendunum.
En grundvallarerfiðleikar Af
ríku eiga ekki rætur sínar að
rekja til veitingu sjálfstæðisins
eða til þess, að Afríkubúar séu
ekki jafn færir til að stjórna
sér sjálfir og aðrir. Það skiptir
ekki máli, hversu lengi hefði
verið dregið að veita sjálfstæð-
»ð, því höfuðvandamálin hefðu
verið nákvæmlega þau sömu
þegar loksins hefði komið að
því. Þess vegna er það mikil-.
vægt að reyna að komast að
raun um, hvers vegna Afríka
hefði átt að komast tiltölulega
fljótt í gegn um tvö þróunar-
stig á þeim 15 árum, sem liðin
eru frá því ríkin fengu sjálf-
sæði hvert af öðru, en á því
timabili fjölgaði þeim úr þrem
árið 1951 í 36 í dag.
Á fyrsta sjálfstæðisstigi Af-
ríku ber mest á hinni óvæntu
þróun til eins flokks ríkis og
þeim vaxandi vonbrigðum, sem
á eftir fylgdu með leiðtogana,
sem fært höfðu sjálfstæðið. Eft-
ir því sem hið eðlilega áhrifa-
vald þessara leiðtoga minnkaði
urðu þeir að neyja sífellt vax-
andi baráttu við að endur-
heimta sínar fyrri vinsældir.
Sumir þessara leiðtoga urðu
grunsamlega varir um sig, allt
of viðkvæmir fyrir gagnrýni, ó-
öruggir með sjálfa sig og því
síður færir um að aðlaga stjórn
arstefnu sína þeim kröfum, sem
.þjóðir þeirra gerðu að nýlendu-
stjórn lokinni.
Erfiðleikar þeirra uxu þegar
klofningur og óeining kom upp
í hinum ráðandi flokki og þeg-
ar samblástur gegn þeim var
ekki gerður af auðþekkjanleg-
um andstæðingum, heldur af fé
lögum þeirra á laun — eins og
gerzt hefur bæði í Ghana og
Uganda til dæmis.
Síðara stigið — sem við fylgj
umst nú með — er baráttan
gegn hinum gömlu leiðtogum
fyrir opnum tjöldum og að rík-
isstjórnum er steypt. Nú standa
menn andspænis höfuðvanda-
máli eins flokks ríkisins, þ.e.
að það býður ekki upp á mögu-
leika til að stjórnarskipti fari
friðsamlega fram.
Þessi veikleiki hefur þegar
verið viðurkenndur af Nyerere,
forseta Tanzaníu, og Sékou
Toureé, forseta Guineu, sem
reynt hafa að leysa vandann.
Báðir hafa snúizt við óánægju
almennings á þann hátt að gera
djarflegar breytingar á hinu
pólitíska kerfi. í Tanzaníu að
minnsta kosti hafa kosningar
opnað leiðina til breytinga á
stjórninni. Án slíkra umbóta er
óhjákvæmilegt, að eins flokks
ríkið hefti friðsamlegar og oft
nauðsynlegar breytingar.
Við þessar aðstæður hafa her
irnir í Afríku á óvæntan hátt
gegnt því hlutverki, sem kosn-
ingar gera veajulega í lýðræðis-
ríkjum. En til allrar óhamingju
hafa herirnir haft með þessu
enn víðtækari áhrif, en stærstu
kosningasigrar. En séu uppreisn
irnar í Austur-Afríku og Togo
undanskildar (sem ekki voru
af pólitískum toga spunnar)
hafa herirnir aðeins gripið í
taumana, þegar ríkisstjórnirnar
hafa verið teknar að missa
stjórn á hinum óánægðu öfl-
um. í rauninni hafa herirnir
komið í veg fyrir byltingar.
Fram til þessa hefur það ekki
komið fyrir, að nokkur her hafi
reynt að verða hin ríkjandi
stétt eins og gerzt hefur í Suð-
ur-Ameríku og viðar.
í Súdan skilaði herinn völd-
unum aftur eftir fjögur ár og
það af sjálfsdáðum. í Kongó
(Brazzaville) braut herinn á bak
aftur hina óvinsælu stjórn Ful-
bert Youlou og afhenti völdin
þegar pólitískum andstæðing-
um hans. í Dahomey tók her-
inn völdin tvívegis til að leysa
stjórnarkreppu áður en hann
dró sig í hlé. f dag hefur her-
inn völdin í sínum höndum
eftir þriðju kreppuna, en hann
er ekkert ánægður með hlut-
verkið. f Nígeríu, Efri-Volta
og Mið-Afríku lýðveldinu er
einnig líklegt að herinn afsali
sér völdum af frjálsum vilja.
Mobutu, hershöfðingi, ærtlar
hernum fimm ár til að ijúka
verki sínu í Kongó, en á með-
an hefur hann komið á fót rík-
isstjórn, sem skipuð er bæði
liðsforingjum og stjórnmála-
mönnum. Markmið Boumedi-
ennes í Alsír eru óljósari.
Þegar litið er á uppreisnir
herjanna undanfarna mánuði í
þessu ljósi eru þær skiljanleg-
ar og virðast ekki eins ugg-
vænlegar — að minnsta kosti
sem stendur. Hættan er sú, að
herirnir muni aðeins auðvelda
valdaskipti stjórnmálamanna
án þess að hafa veruleg áhrif
á hið félagslega og pólitíska
skipulag og sá þannig frækorn-
um næstu kreppu. Þannig eru
umbæturnar skammæar eru eng
in lausn, og opna leið fyrir ný
öfl, sem aðhyllast róttækar
breytingar með byltingu.
Vandamálin, sem stafa af
eins flokks ríkj um Afríku,
verða ekki skilin frá þeim
þáttum, sem ollu því að þeir
urðu til í fyrstu.
Að vera laus við erlenda yfir-
stjórn hefur aldrei verið trygg-
ing fyrir því að losna við órétt-
láta innlenda stjórn. Hins vegar
hefur erlend yfirstjórn aldrei
skapað þau skilyrði, sem nauð-
synleg eru til að frjálst þjóð-
félag þróist. Sjálfstæði er þess
vegna nauðsynleg forsenda fyr-
ir því að frelsi nái að þróast,
þótt það sé ekki trygging fyrir
því.
Sú niðurstaða liggur í aug-
um uppi, að lýðræði er ekki
afleiðing þess að nýlendustjórn
lýkur. Það er meira að segja
reynslan um allan heim — ekki
aðeins í Afríku — að tímábilið
næst á eftir nýlendustjórn er
ekki sérlega heppilegt til mynd
unar lýðræðislegra ríkisstjórna.
Hvers vegna skyldi þessu vera
þannig varið?
Hvað Afríku varðar þá er
svarið að finna í uppbyggingu
þjóðfélaganna í lok nýlendu-
tímabilsins. Næstum alls staðar
í Afríku varð þjóðríkið til á
undan myndun sjálfrar þjóðar-
innar. Nýlendustjórninni tókst
að mynda ramma einnar sam-
eiginlegrar landsstjórnar og það
skapaði aftur á móti þjóðernis-
hreyfingu, en það tókst ekki
að mynda samhenta þjóðarheild
vegna mismunandi hagsmuna
ættbálka, héraða og trúflokka.
Fáir nýlenduþegnar voru reiðu
búnir til að sverja erlendu valdi
óskipta hollustu.
Allar ríkisstjórnir nýfrjálsra
ríkja hafa staðið andspænis
tveimur verkefnum, sem þær
áttu allt undir komið að leysa.
í fyrsta lagi að styrkja sitt eig-
ið vald og i öðru lagi að ná
þeim efnahagsvexti er nægði
til að uppfylla þær vonir, sem
þær sjálfar hjálpuðu til að
vekja.
Það gerði þessi verkefni enn
flóknari um það leyti sem sjálf-
stæðistakan fór fram, að öflug-
ir hagsmunahópar börðust fyr-
ir sérréttindum til handa ætt-
bálkum, héruðum og trúflokk-
um. Þessir hagsmunahópar
hafa verið mismunandi hersxá-
ir í garð hinná nýju ríkis-
stjórna. Hvergi hefur gengið
auðveldlega að halda þeim
niðri.
Fyrsta afleiðing sjálfstæðis
var þess vegna valdabarátta
innan hins nýja ríkis. Þessi
barátta átti sér stað á tíma, sem
hinar nýju ríkisstjórnir voru o-
tryggar í sessi og án þess að
fyrir hendi væri nægilega öfl-
ugt öryggisgæzlulið. Þróunin
hefur verið komin undir styrk
stjórnarandstöðunnar, eðli hinn
ar ríkjandi þjóðernishreyfingar
og persónuleika hins raunveru-
lega leiðtoga hennar. í flestum
tilfellum reyndu hinar nýju
ríkisstjórnir að leita eftir sam-
komulagi, en í öðrum kusu þær
að beita þvingunum.
En alls staðar var fyrsta verk
efni ríkisstjórnanna að fengnu
sjálfstæði að reyna að efla ein-
ingu þjóðarinnar með öllum til-
tækilegum ráðum. í flestum til-
fellum (þar á meðal í löndum
eins og Ghana og Nígeríu) var
gerð tilraun til þess í upphafi
að viðhalda lýðræðisskipulag-
inu. En á hvaða grundvelli sem
verið hefur hafa baráttuaðferð-
ir stjórnarandstöðuhópanna
undantekningarlaust grafið und
an trausti hinna nýju valdhafa
og haft truflandi áhrif á stjórn
þeirra.
Úndantekningarlaust hefur
þessi valdabarátta orðið til að
koma í veg fyrir stjórnmaia-
frelsi eða skaða það stórlega.
Þegar þeir hafa staðið andspæn
is kúgun hafa leiðtogar stjórn-
arandstöðunnar í mörg'um lönd
um kosið þá öruggari leið að
binda endi á hina opimberu and
stöðu við ráðandi flokkinn með
því að ganga í_ hann og hafa á-
hrif á hann innan frá.
Þannig varð eins flokks ríkið
til í rauninni sem skjótasta leiö-
in til að yfirstíga fyrstu erfið-
leikana, sem fylgdu í kjölfar
sjálfstæðisins.
Það eru fleiri þýðingarmikil
atriði sem stuðla að byltingar-
hneigð Afríku. Þegar löndin
fóru að fá sjálfstæði hvert af
öðru skiptist álfan í 50 ríki. og
er þá reiknað með þeim sem
bíða sjálfstæðis. Tveir þriðiu
hlutar þessara ríkja eru að íb-.a
fjölda ekki stærri en iðnaðar-
borgir nútímans, en flest þeirra
eru að flatarmáli stærri en
mörg Evrópulönd, eru hrjóair-
ug og óheilnæm og hafa að lík-
indum ekki meiri náttúruauð-
ævi en sem rétt nægja til að
kom í veg fyrir hungursneið.
Þess vegna eru flest þeirra
dæmd til fátæktar efnahagsle'ja
séð. Þau verða þannig upp-
spretta vonleysis og óánægju.
I efnahagslegu tilliti eru dýr-
mætustu auðlindir Afríku í
höndum erlendra aðila eða þá
að hagnýting þeirra er kom.n
undir dýru erlendu fjármagm.
Helztu útflutningsvörur hennar
eru háðar mjög ótryggum
heimsmörkuðum ,sem afrískar
ríkisstjórnir hafa enga stjórn a.
Fá lönd hafa þjálfað fólk í þeim
mæli sem þarf til að hinar um-
fangsmiklu áætlanir þeirra beri
árangur og þær eru allar að
mestu komnar undir erlendri
Framhald á bls. 25