Morgunblaðið - 24.09.1966, Blaðsíða 17

Liaugardaitur 24. sept. 1966
MORGUUBi AOIÐ
Vf
Nokkur orð um kynningu ísl.
bókmennta á Norðurlöndum
Eflir Jón Björnsson, o’ithöfund
LANDKYNNING er hverri þjóð
xiauðsynleg, ekki sízt nú á tím-
um, þegar samskipti þjóðanna
eru orðin svo náin sem raun ber
vitni. En til þess að landkynn-
ing komi að gagni, verður hún
að vera góð, og þeir menn sem
fyrir henni standa, verða að vera
kunnugir efninu og hafa á valdi
sínu að rita þannig um það, að
eftir því sé tekið. Sama er að
segja um kynningu á þjóðinni,
sögu hennar og bókmenntum. En
þar er meiri vandi á ferðum.
Auk þekkingar á efninu verður
sá sem tekur slíka kynningu að
sér, að vera algerlega laus við
hlutdrægni og heimatrúboðsmót-
að fylgi við stefnur. Útlending-
ar, sem á annað borð hafa löng-
un til að fylgjast með í því sem
gerist í íslenzkum bókmenntum,
hafa ekki hinn minnsta áhuga á
að heyra um þetta eilífa karn
um stefnur í bókmenntum og
listum. Þeir vilja kynnast því
sem er að gerast, vilja fá hlut-
drægnislausar upplýsingar um
bækur og höfunda og stöðu
þeirra í þjóðfélaginu. Og sízt af
öllu kæra þeir sig um að fá efnið
matreitt samkvæmt uppskrift
einhvers „isma“. Það væri eitt-
hvað svipað og ef einhver tæki
sér fyrir hendur að semja lýs-
ingu af landinu fyrir útlendinga,
en sleppti að nefna t.d. Mýr-
dalsjökul af því honum fyndist
hann lágkúrulegri en granni
hans, Eyjafjallajökull. Já, þetta
kann nú að virðast fjarstæðu-
kennd fullyrðing, því að svona
myndi enginn heiðarlegur höf-
undur hegða sér. Það er að vísu
rétt, þegar um landkynningu er
að ræða, en þegar til bóæmennta
kynningar kemur, verður annað
uppi á teningnum. Þá hika menn
ekki við að snúa við staðreynd-
um í samræmi við dæmi það,
sem tilfært var hér að ofan. Það
er því miður algengt, að þeir,
sem finna hvöt hjá sér til að
kynna íslenzkar samtímabók-
menntir fyrir útlendingum, hafa
flestir fallið fyrir þeirri freist-
ingu að hagræða staðreyndum
eftir geðþótta og til framgangs
þeim stefnum, sem þeir fylgja.
Þeir gera lítið úr eða þegja jafn-
vel yfir því sem ekki fellur í
þeirra kram, en hefja til skýj-
anna lítilsverða hluti og nota oá
gjarna tækifærið til að veita
sjálfum sér þá viðurkenningu,
sem annars hefur skort nokkuð
á. Og auðvitað er þetta allt gert
á kostna'ð annarra. Fyrir um það
bil tveim áratugum var megnið
af þessari kynningu í samræmi
við stefnuskrá íslenzka komm-
únistaflokksins í menningarmál-
um. Sannanir fyrir því er að
finna í tímaritum og safnritum,
sem komu út á Norðurlöndum
fyrir stríð. Árbók Dansk-íslenzka
félagsins var mótuð af slíkum
sjónarmiðum undir ritstjórn
Westergaard-Nielsens. Verður að
virða útlendingum til vorkunnar,
þótt þeir gætu ekki áttað sig á
þeim visvitandi áróðri, sem rek-
inn var héðan að heiman. En nú
þykir ekki vænlegt til vinsælda
að skrifa í þeim anda, eftir hina
tragikómísku atburði í Rúss-
landi. Tfú eru flestir þessir kynn-
endur „vestrænir“, telja sig t.d.
einlæga fylgjendur NATÓ, sem
auðvitað er ágætt ..alíbí“. Þeir
njóta þess, að hérumbil sama ein
feldnin ríkir í sjónarmiðum
Natósinna og andstæðinga þeirra.
Menn geta framvegis gert ráð
fyrir því, að fylgi við fyrrnefnt
bandalag verði mjög haft á odd-
inum hjá þeim sömu menningar
postulum, sem ráunar myndu
ekki harma þótt það pjóðskipu-
lag. sem þeir róma svo mjög,
yrði undir í baráttunni við
kommúnismann. En þrátt fyrir
margendurteknar yfirlýsingar
sumra þessara „bókmennta-
manna" um fylgi við vestræna
menningu, er kjarni kynningar
þeirra sá sami og áður var, á
meðan postular hennar töldu sig
ekki þurfa á grímubúningi að
halda. En hvort sem hér er um
ákveðinn listpólitískan áróður
að ræ'ða eða venjulegan ein-
feldningshátt og skort á sannri
menntun og siðferðiskennd, oá
er það staðreynd, að þeim mönn-
um, sem undanfarið hafa tekið
að sér að kynna nýislenzkar bók-
menntir á Norðurlöndum, hefur
verið alveg óvenjulega ósýnt um
að segja rétt og hlutlaust frá,
svo að ekki sé nú minnst á, þeg-
ar þeir setjast í dómarasæti. —
Hafa leikhússmenn okkar ekiti
komið auga á að þar eru fyrir-
taks „fígúrur“ í skopleik?
Undanfarin ár hafa einkum
tveir bókmenntagagnrýnendur
látið að sér kveða í þessu efni
á innlendum og erlendum vett-
vangi. Eru það þeir Ólafur Jóns-
son og Sigurður A. Magnússon.
Ólafur hefur nú um nokkur ar
verið ritdómari við Alþýðublað-
ið. Um „gagnrýni" hans yfirleitt,
væri ekki réttlátt að segja, að
hún hentaði sem umræðuefni á
menningarvettvangi.
Nú hefur Ólafur nýlega birt
ritgerð um nokkra íslenzka höf-
unda í sænska tímaritinu „Ord
och bild“ og er hún með sama
marki brennd og flest önnur
skrif hans um þau efni. Meðal
annars upplýsir hann lesendur
tímaritsins um. að skáldskapur
í óbundnu máli (skáldsögur) sé
ennþá mótaðui af hefðbundnu.
epísku raunsæi, án þess að menn
hafi í alvöru spurt um réttmæú
þess. Spurt um réttmæti ákveðins
forms! Hvern ætti kannske að
spyrja? Sá skáldskapur, sem Ó
J. og skoðanabræður hans virð-
ast vera hrifnastir af, er áratuga-
gamall tízkuskáldskapur (t.d.
förtitalistarnir í Svíþjóð o. fl.V
en hvort hann eigi meiri rétt á
sér en það form, sem snillingar
heimsbókmenntanna hafa leyft
sér að nota og beztu bókmenntir
okkar eigin þjóðar eru mótaðar
af, læt ég aðra um að svara.
Annars munu flestir líta svo á.
að hverjum höfundi sé frjálst að
hafa það form sem hentar hon-
um bezt, og fylgi við tízkustefn-
ur út af fyrir sig getur aðeins
gert illt, því að efnið er að sjálí-
sögðu aðalatriðið. .
Fullyrðingar af þessu tagi eru
algengar hjá mörgum þessum
bókmenntakynnendum, og verða
þess meðal annars valdandi, að
hér er naumast unnt að halda
uppi skynsamlegum rökræðum
um bókmenntii og menningar-
mál, eins og tíðkazt í öðrum
löndum. Skal svo ekki fjölyrt
frekar um þessa grein Ólafs
Jónssonar.
Sigurður A. Magnússon hefur
um alllangt skeið látið talsvert
að sér kveða á vettvangi bók-
menntanna. Um tíma var hann
aðalbókmenntagagnrýnandi Mor?
unblaðsins, e'ða þar til annar
maður, hinn tragikómíski bók-
menntasöguhöfundur, varð sam-
starfsmaður hans við blaðið. Sig-
urður er ákaflega fjölhæfur bók-
menntamaður. Hann hefur gefið
út skáldsögu, samið leikrit, ljóða
bækur og ferðabækur. Ekki verð
ur annað sagt, en að hinir eldn
starfsbræður hans hafi tekið hon
um vel. Þeir myndu fæstir haia
látið sér koma til hugar a'ð úti-
loka hann eða gera honum á
nokkurn hátt erfitt fyrir á lista-
braut sinni. Gagnrýni hans var
að vísu nokkuð unggæðisleg og
hann átti til að rita langt mál
um bækur, er fjölluðu um mal-
efni, sem hann hafði ekki snefil
af þekkingu á, að því er hann
sjálfur gaf í skyn. Nokkuð hefur
S. A. M. veitzt erfitt að hljóta
viðurkenningu sem skáld, einK-
um var áberandi tregða Þjóð-
viljans í því efni, og er það þó
einna sárast, því að leggja mun
hann talsvert upp úr skoðun þess
ágæta blaðs, sem og er rökrétt.
En blaði'ð var svo hlálegt að láta
fá tækifæri ónotuð til að hefja
hann til skýjanna sem gagnrýn-
anda, um leið og það hafði sýni-
lega ánægju af að gera lítið úr
Jón Björnsson.
'honum sem skáldi. Ekki er laust
við að ýmsum hafi fundizt kenna
skapleysis hjá Sigurði, er ha m
þoldi þetta athugasemdalausi;
það hefur oft þurft minna, til
þess að Morgunblaðið yrði að
eyða sínum dýra pappír undir
greinar um margt það, sem
minna virði er, ef þessum gagn-
rýnanda hefur fundizt gengið á
sinn hlut. Nú. en segja má að
slíkt skipti ekki almenning máli,
þó að það sé að vísu táknrænt.
Sigurði A. Magnússyni hefur
jafnan verið fremur ósýnt um að
skrifa sanngjarnlega um aðra
höfunda en þá. sem aðhyllast eut
hvað, sem hann nefnir ný form i
skáldskap, sem þegar var búið
að hefja til skýjanna af þeim bÓK
menntapólitísku öflum. sem réðu
hér miklu um skeið. Að vísu eru
sum þessara „skáldskaparforma ‘
S. A. M. og annarra ævagömui,
en það skiptir ekki máli, þegar
búið er að samþykkja að hér
skuli vera um eitthvað „nýtt" að
ræða. Kemur þetta mjög skýrt
fram í yfirlitsgrein hans í Fé-
lagsbréfi Almenna bókafélagsins
í des. sl. Þar hefur hann þann
hátt á að skipta höfundunum í
tvo meginflokka (sennilega auk
„kerlinganna"). þá, sem hafa
skrifað „bitastæð" verk og telur
hann þá upp með nöfnum og
bætir síðan við „svo nokkrir séu
nefndir", sennilega til að sýnast
óhlutdrægur (en því miður er
ekki rúm til að nefna fleiri!), o.
s. frv. Nú vill einmitt svo hla-
lega til, að flestir þeir yngri
meðal þessara „bitastæðu" höf-
unda hafa áðui hlotið náð hja
fyrrnefndri bókmenntapólitísku
kliku, svo greinarhof. hefði ekki
þurft að kynna sér verk þeirra
áður en hann kvað upp dóminn,
þó að hann hafi auðvitað eins og
sannur vísindamaður farið yfir
þau, áður en hann reit hina
merku grein. Aðeins verður að
telja það galla að greinarhöfundi
'hefur láðst að taka Sigurð A.
Magnússon með í tölu hinna
„bitastæðu". Auðvitað má virða
það til skiljanlegrar hlédrægni
hér heima fyrir, þar sem allir
þekkja alla, en er eigi að síður
aðfinnsluverð ónákvæmni og rýr
ir hið mikla fræðslugildi grein-
arinnar. Að vísu bætti hann ræki
lega úr þessari vöntun á öðrum
stað, eins og síðar mun að vikið.
en það var í grein ritaðri fyrir
erlenda lesendur, „þar sem eng-
inn þekkir mann“ — því miðux.
Sú grein þyrfti að koma út á ís
lenzku, því að við þurfum á góðri
fræðslu að halda, ekki síður en
þeir í útlandinu.
I upphafi greinarkorns þessa
var farið nokkrum orðuin um
nauðsyn landkynningar og bent
á að hún þurfi að vera vönduð,
ef koma eigi að nokkru gagni.
Nú eru sem betur fer til félog,
sem hafa það að markmiði, og er
Norræna félagið án efa stærst
og merkast þeirra, sem leggja
áherzlu á andleg tengsl og auk-
inn skilning milli frændþjóð-
anna. Oft hefui verið gagnrýnt
að mest af starfi þessa’ félags-
skapar sé fólgið í skálaræðum og
skemmtunum, en mér er spurn:
Er víst, nema það sé heppileg
asta form kynningar þjóða á
milli, að hittast á glaðri stund?
En að sjálfsögðu er starf félags-
ins fólgið í fleiru en skemmti-
samkomum. Það stendur að
stóru tímariti, Nordisk tidskrift
sem gefið er út í Stokkhólmi og
er skrifað á öllum norðurlanda-
málum, nema finnsku og ís-
lenzku. Tímaritið birtir öðru
hvérju yfirlitsgreinar um sam-
tímabókmenntir hvers lands.
Nokkrar greinar hafa komið þar
um íslenzkar bókmenntir. Hafa
verið valdir kunnir bókmennta-
menn til að skrifa þar, eins og
gefur að skilja. Nú síðast skrifar
Sigurður A. Magnússon um bæK-
ur og höfunda árin 1962—64.
Kom grein hans í 4. hefti 196S.
Sá er þetta ritai hafði ekki fram-
tak í sér til að kynna sér grein-
ina fyrr en hann hafði lesið
grein í Mbl. 2. júlí sl. um bók-
menntakynningu Ólafs Jónsson-
ar og Sigurðar A. Magnússonar
á Norðurlöndum. . Þótti honum
fiegn þessi forvitnileg, enda
fréttin þannig samin, að hún
hlaut að vekja athygli á þessu
mikla og fórnfúsa starfi bók-
menntafræðinganna. Náði hann í
heftið og naut þar góðvilja eins
af stjórnarmeðlimum Norræna
félagsins, því að ekki er tíma-
ritið á boðstólum í bókabúðum
hér. Ég las greinina af miklum
áhuga, ekki sízt þar sem mín
var „stuttlega" getið, vegna sögu
korns, sem kom út eftir mig i
þessum árum. í takmörkuðu
rúmi tímaritsins er að sjálfsögðu
frágangssök að fjalla að nokkru
ráði um blekiðnað gamalla
fauska, þar sem svo óendanlega
brýnni þörf var á að gera skáld-
verkasköpun spámanna hins
nýja tíma rækileg skil, svo að er-
lendir lesendur færu ekki á mis
við þá háfleygu snilld, sem þar
er að finna. Samt sem áður ber
mér persónulega að vera þakk-
andi fyrir ummæli S. A. M. um
kverkorn mitt. en um það lætur
hann þess getið að það muni
verða mikið lesið og skýrir það
með því að „hans fremgangs-
máde til syvende og sidst er
populariserende, skönt han har
storre færdighed og pyskologisk
indsigt end de sædvanlige popu-
lære forfattere". — Dér ligger
hunden begravet, hr. S. A. M.
Ekki veit ég hvort þetta ber að
skilja sem einskonar viðurken.i-
ingu, þó naumast, því að stefna
sú er bókmenntafræðingurinn
hallazt að, leggur mikla áherziu
á óljósa framsetningu, enda er
það oftast nauðsynlegt vegna
innihaldsins — eða hvað? Nú, ég
minnist aðeins á þetta rétt til
gamans, en ekki af því að ég
leggi hið allra minnsta upp úr
slíkri „bókmenntagagnrýni". Hitt
er svo annað og alvarlegra
mál, spurningin um hvort það sé
hlutverk Norræna félagsins að
túlka kredduskoðanir í listum og
bókmenntum í tímariti sínu.
Eins og getið er hér að ofan, þa
er það alveg víst að erlendir
áhugamenn á íslenzkum bók-
menntum kæra sig ekki um ann-
að en staðreyndir, enda grcd
móðgun að velja og matreiða
fyrir þá með því að steinþegja
um suma höfur.da og geta ann-
arra aðeins til málamynda.
Minnir slíkt atferli óþægilega á
ástandið í föðurlandi Valery
Tarsis, eins og því hefur verið
lýst, nema hér hafa „einkunna-
gjafarnir" sem betur fer ekki
lögreglu til að framfylgja skoð-
unum sínum. Ekki er hér ástæða
að telja upp þá höfunda sem
ranglega er þagað yfir í grein
S. A. M. en mönnum ráðlagt að
lesa greinina sjálfa. Hún er að
ýmsu leyti skemmtileg og í
henni gætir talsverðrar kímm,
sem að vísu er höf. ósjálfráð, en
er sízt lakari fyrir það. Annars
finnst mér höf. fara heldur illa
að ætla sér að gerast einskonar
forsjón með því að taka á sig
gervi dómarans. Það er vanda-
samt hlutverk og dómari getur
enginn orðið, nema hann losi sig
við hleypidóma og hlutdrægni.
Einhver skemmtilegasti kafli
greinarinnar fjallar um hin
nýju leikrit frá árunum 1962—
64. Þegar ég las fyrrnefnda frétta
grein í Mbl., lá við að mér rynoi
í skap, því að þar eru talin upp
aðeins níu íslenzk leikrit fra
þessu tímabili. Mig minnti nefm-
lega að leikrit S. A. M. sjálfs,
„Gestagangur“. hefði verið sýnt
í Þjóðleikhúsinu á þessum árum,
og er ég las greinina sjálfa, sá ég
að mig hafði ekki misminnt. Her
er því um ónákvæmni að ræða
hjá blaðamanni þeim sem reit
fréttina, og er í raun og veru
vítavert og sennilega brot á siða-
reglum blaðamanna að fella nið-
ur svo þýðinagrmikla bókmennta
frétt, því að naumast getur
fréttaritaranum gengið hlé-
drægni til vegna S. A. M. ? Það
kemur skýrt fram í greininni i
Nordisk Tidsskrift að sýning
þessi sé einn merkasti leiklistar-
viðbur'ður síðari ára „Den nye
bölge“ í íslenzka leiklistarheim-
inum hafi hafizt í marz 1962, er
nefnt leikrit opinberaðist frum-
sýningargestum. Samkvæmt því
er hvorki meira né minna
en um tímamótaverk
að ræða. Vel má skilja að það
hafi verið erfitt fyrir höfund
greinarinnar að fjalla þannig um
eigið verk, en bæði er það, að
slíkt tímamótaverk mátti engan
veginn vanta í bókmenntalegt
yfirlit, og í öðru lagi hefur höf.
talið sig geta treyst óhlutdrægni
sinni, og er það rétt, því að ekki
verður vart ósamræmis í rit-
gerðinni. Nú, í þriðja lagi hefur
hann kannske verið minnugur
gamla orðtaksins „sjálfs er hönd-
in hollust“ og réttilega séð nauð-
synina á að koma í veg fyrir, að
aðrir og skilningssljórri bók-
menntafræðingar, færu að rang-
túlka leikritið, eða jafnvel
fylgja fordæmi S. A. M. gagn-
vart ýmsum öðrum höfundum og
nefna það alls ekki á nafn. Skal
þessu skotið til bókmenntasögu-
höfunda til athugunar við næstu
útgáfur bókmenntasagna til upp-
fræðslu handa almúganum.
Þar sem ritgerð S. A. M. 1
Nordisk Tidsskrift er nærri 20
sfður í stóru broti, eru auðvitað
engin tök á að kynna lesendum
blaðsins efni hennar í stuttu
greinarkorni. Geta má þó þess.
að í upphafi greinarinnar minn-
ist höf. á hina bráðsnjöllu upp-
götvun sína á þeirri tegund bóka,
er hann nefnir „kerlingabækur"
og myndi vel geta sómt sér i
bókmenntasögu sem húmoristisk
og fræðileg skilgreining í senn.
Nefnist fyrirbæri þetta „kæli-
ingefabler" á dönskunni, þótt
það sé nú raunar ekki allskostar
heppileg þýðing. Ekki væri
samt fráleitt að gera sér vomr
um að það festist í bókmennta-
máli frændþjóðanna, enda þótt
ég sé raunar ekki mjög bjart-
sýnn á, að S. A. M. takizt að
fleyta sér „p& kællingerne" inn í
almenna og óhlutdræga bók-
menntasögu, þó að allir góðvilj-
aðir menn óski honum að sjálf-
sögðu góðrar ferðar.
Hér að framan hefur stöku
sinnum verið minnzt á tízku-
stefnur í listum og bókmenntum
og fylgi bókmenntafræðinga við
Framhald á bls. 15.