Morgunblaðið - 28.10.1966, Blaðsíða 15

Föstudagur 28. okt. 1966
MORGUNBLAÐIÐ
15
ERLENDUR JÓMSSOM SKRIFAR UlVf
Bókmenntir
Völundarhús hugrenninganna
innar“ kynnir sig svo: „TTafn
mitt er Tómas Jónsson. Ég er
gamall.
nei nei“
Síðan segir hann:
„Ég hef kappkostað a‘ð skapa
mér heim, fastmótaðan og skipu-
lagðan. Ég fy'rirlít andlegt stjórn
leysi og óskipulegan hugsana-
gang“.
En eitt er að hyggja og annað
að vera:
„Ævi mín er svo fábreytileg
og snauð, ég er svo einangraður
af fitu og kalki, að ég réttlseti
sjálfan mig og lifi kvöld eftir
kvöld og heila vetrardaga í Hug-
arlandi".
„Hver er Tómas. Er hann við
öll. Er hann tákn íslenzku þjóð-
arinnar eins og hún er í dag,
andlega og- líkamlega karlæg".
íessar spurningar eru ekki
undirritaðs, heldur standa þær í
sjálfri „Metsölubókinni". En
spurningarnar eru ekki ómerk-
ari fyrir það, nema síður sé auð-
vitað. Ég leyfi mér því að endur
taka þá fyrstu og prjóna við
hana fáeinum öðrum frá eigin
brjósti: Hver er Tómas? Venju-
legur gamall máður, sem yljar
sér við falskar minningar; minn-
ingar um það, sem hefði getað
gerzt, en gerðist aldrei? Tákn ald
arinnar, sem gerði sér fáránleg-
ar kenningar að „hugsjónum" og
barðist þeirra vegna imyndaðri
baráttu á svipaðan hátt og ridd-
arar miðalda börðust út af engil-
hreinum prinsípissum? Minnir
ekki regluhyggja Tómasar á
kenningjakergju millistríðsár-
anna? Þau ár hefðu að réttu
lagi verið manndómsár Tómasar
Jónssonar, ef haiai hefði verið
ta.
Við skulum geyma okkur að
svara þessum spurningum, því —
eins og segir í „Metsölubókinni":
„sífellt eru einhver ósköp að ger
ast í heimi listanna utanvið öll
pensúm gagnrýnendanna".
Tómas er alla vega stokkinn
alskapaður úr úr samtímanum.
Hugarland hans er heimur nú-
tímans: jafnringulreiðarlegur
sem 'hann er fjölbreyttur, heim-
ur yfirborðs og undirdjúps.
Ef „Metsölubókin" hefði kom-
ið út um síðustu aldamót, hefðu
jafnvel róttækustu lesendur
þeirra tíma fordæmt hana fyrir
að fjalla um „lægstu hvatir“
mannsins. Sjónarmið predikunar
innar var þá enn á baugi, enda
þó menn gerðu sér það misjafn-
lega ljóst.
Ef „Metsölubókin" hefði á
hinn bóginn komið út fyrir þrját
íu árum, hefði hún á svipaðan
hátt verið fordæmd sem and-
félagsleg.
Hvor tveggja ásökunin hefði
verið í samræmi við formúlu
síns tíma.
Nútíminn segir rithöfundi
ekki þannig fyrir, hvernig hann
eigi að skrifa. Við ætlumst ekki
til annars af honum en hann
falsi ekki þann veruleika, sem
hrærist í kringum hann.
Tómas Jónsson er „glæpur
hugrenninganna", spegill veru-
leikans. Myndasafn það, sem
svífur honum fyrir hugskotssjón
um, er ótrúlega fjölbreytilegt.
Ef til vill á einhver eftir að
halda því fram, að það sé að
sama skapi fáfengilegt. En þá
leyfi ég mér að staðhæfa á móti,
að það sé að minnsta kosti mjög
skemmtilega fáfengilegt.
Það leynir sér hvergi í þessari
bók, að höfundurinn er listamað-
ur. Vald hans á máli og stíl að
vfðbættri skarpri hugsun og
skáldlegri tilfyndni orkar svo á
lesandann, að honum þykir sem
hann megi af engu orði missa.
ekki heldur því, sem ómerki-
legt kann að virðast, fljótt á lit-
ið. Það er kannski ófrumlegt að
segja um svona frumlega bók,
að höfundur sýni okkur hlutina
í nýju ljósi. En það er þó mála
sannast, engu síður.
Og það er bæði dapurlegt og
skemmtílegt að hugsa til þess,
hversu mikið af eldri og yngri
hefð verður hér með úrelt vegna
útkomu þessarar bókar.
Og það er Guðbergi og fleiri
ungum mönnum áð þakka, að
þessi áratugur, sjöundi áratugur
inn, er nú þegar orðinn drjúg-
um litríkari og skemmtilegri
heldur en hinn hundleiðinlegi
og hysteriski sjötti áratugur, þeg
ar allt virtist mundu kafna i
lágkúrulegri heimsendisþvælu og
útþynntri endurtekning, grautn-
um frá deginum þar áður.
Erlendur Jónsson.
Guðbergur Bergsson: TÓMAS
! JÓNSSON. Metsölubók. 335
bis. Helgafell. Keykjavík 1966.
ÞAÐ HEFUR verið tízka hin síð-
ari ár, þegar út hefur komið ný-
stárlegt og læsilegt skáldverk, að
líkja því við Vefarann mikla og
Bréf til Láru og spyrja: Er ekki
komið hér fram á sjónarsviðið
íiýtt tímamótaverk eins og Vef-
•rinn og Bréfið voru á sinni tíð?
Samlíkingin kann að vera mein
laus, en haldlítil er hún alla
jafna, því miður. Enginn veit,
nær tímamót gerast. Það kem-
ur ekki í ljós fyrr en síðar.
Skáldverk getur orðið tíma-
mótaverk, þó því sé í mörgu á-
bótavant samkvæmt formúlu
hefðbundins bókmenntamats. Og
aldrei veldur mikfð listaverk
neinni byltingu vegna þess eins,
•ð það sé mikið listaverk. Tíma-
mótaverk verður tímamótaverk
•f þeirri ástæðu einni, að það
kemur fram á tímamótum. Ef
• vo virðist sem það sjálft úr-
skurði tímamótin, þá er það að-
eins vegna þess, að sjálf tíma-
mótin endurspeglast í verkinu.
Nú hefur Guðbergur Bergsson
sent frá sér nýja skáldsögu, Tóm
as Jónsson Metsölubók. Mér kem
ur til hugar, að hún geti orðið
eins konar tímamótaverk. En að
•jálfsögðu get ég ekki fylgt
þeirri hugdettu eftir með við-
hlítandi rökum, en skírskota að-
•ins til fyrrgreindra orða minna.
Valt væri að staðhæfa, að
þessi skáldsaga Guðbergs bæri af
öllum íslenzkum skáldsögum,
•em út hafa komið á seinni ár-
um. Svo hygg ég heldur ekki
vera. Orðfimur kunnáttumaður
um bókmenntir gæti eflaust sýnt
fram á með einhverjum rökum,
®ð út hefðu komið á þessum ára-
tug jafngóðar sögur eða betri.
Ef vanabundið bókmenntamat er
haft að leiðarstjörnu, má áreíðan
lega benda á ýmsa „galla“ í
Tómasi Jónssyni. Það mætti
meira að segja leiða að því gild
rök, að sagan sé alls ekki skáld-
saga, heldur eitthvað annað.
Einnig mætti þræta fyrir frum-
leika hennar, því svipaðar til-
raunir á sviði skáldsagnaritunar
hafa verið gerðar síðustu ára-
tugina, einkum erlendis, en einn
ig lítils háttar hérlendis.
Ef við látum okkur detta í hug,
•ð „Metsölubók“ Guðbergs Bergs
sonar geti orðið tímamótaverk,
•prettur sá grunur — auk ver’ð-
leika sögunnar — af þeirri von,
•ð tímarnir séu að breytast, að
höfundar hætti að jaska út marg
jöskuðu formi, að þeir hætti að
rífast um einhverjar afgamlar
„hugsjónir“, sem enginn kann í
raun og veru skil á nú orðið
nema gamlir og kalkaðir póli-
tíkusar (sem halda að kreppan
•é enn í algleymingi). Ennfrem-
ur að höfundur taki að skrifa um
sinn eigin tíma, en ekki ein-
hvern óskilgreinanlegan tíma.
Tímamótaverk stendur venju-
lega rótum í tvennum tíma: liðn
um og ókomnum. Því höfundur,
sem skrifar tímamótaverk, verð-
ur fyrst að skrifa sig frá hinum
dauða og liðna tíma, á’ður en
hann byrjar á ' hinum komandi.
Cervantes skopstældi riddarasög
urnar og gekk þannig af því
formi dauðu.
„Metsölubók“ Guðbergs er
ekki skopstæling á tilteknu
formi eða tegund. Hins vegar
má þar, ef grannt er leitað, finna
skopstælingar á mörgum list-
brögðum, sem til skamms tíma
þóttu bæði frumleg og róttæk.
Ég nefni aðeins eitt dæmi: bragð
ótalmargra höfunda — að skxifa
Guðbergur Bergsson
saman hástemmdar ástarfarslýs-
ingar, þar sem allt er nákvæm-
lega til tínt, allt að hinum krít-
íska hápúnti. Þá sveifla þeir
sér yfir í alls óskylda náttúru-
lýsingu og taka að lýsa vatni,
sem er á hreyfingu, eða trjágrein,
sem bærist fyrir vindi. Og enda
svo kaflann. í „Metsölubókinni“
er að minnsta kosti eina slíka
lýsingu að finna. Hún endar á
þessari lausn: „Kartöflugrasið
féll um nóttina". Og verður að
segjast eins og er, að með þeirri
lausn hefur höfundur „Metsölu-
Tónabió.
Tálbeitan.
Ensk mynd gerð eftir sögu eftir
Catharine Arly.
Framleiðandi: Michael Relph
Leikstjóri: Basil Dearden
Aðalleikendur:
Gina Lollobrigida
Sean Connery
Ralph Richardson.
Leikendurnir Gína Xxillabirg-
ida og Sean Connery gefa einni
kvikmynd talsvert aðdráttarafl,
þótt ekki komi annað til en hin
mikla leikfrægð þeirra. Ég hefi
að vísu aldrei verið sérstaklega
hrifinn af Sean Connery, sízt í
hlutverki James Bond. En hann
á svo stóran aðdáendahóp, að
það er freistandi að berast með
fjöldanum og tjá honum aðdá-
un sína. Vafalaust eiga vinsæld-
ir hans enn eftir að aukast og
hann að vaxa sem leikari, því að
hin skjóta viðurkenning hans
sem leikara sýnist ekki hafa stig
ið honum til höfuðs og gert hann
minni listamann en efni stóðu
til, eins og oft ber þó við.
Ginu Lollobrigidu man ég
fyrst eftir í „Hringjarinn frá
Notre Dame“, sem sýnd var í
Austurbæjarbíói fyrir um það
bil tíu árum. Hún er leikkona af
Guðs náð, fatast varla í hlut-
verki, auk þess sem hún hefur
svo fagra ásjónu og vöxt, að þar
fer engin leikkona fram úr henni
svo að spurzt hafi.
Ofannefnd mynd hefur því
verið mikið sótt undanfarið, þar
sem þessir frægu leikarar fara
með aðalhlutverk, auk Ralphs
Richardssonar sem leikur af
snilli, aldraðan, fatlaðan, en
forríkan ekkjumann. Þótt auð-
bókarinnar“ komið i veg fyrir,
að alvarlegum hofundum sé fram
ar fært að notast við þá mjög
svo tiltækilegu aðferð til ástar-
farslýsinga: Þeir verða nauðúg-
ir viljugir, að brjóta upp á ein-
hverju nýju í þeim efnum.
Höfundur „Metsölubókarinn-
ax“ skoðar líf og tilveru frá nýju
sjónarhorni, tekur mannlíf og
list til endurmats, apar og af-
skræmir „gamlar og góðar“ að-
ferðir, ryður upp úr sér ógrynn-
um lífssanninda. _ sem hafa hing-
að til talizt anna'ð hvort óprent-
hæf eða of ómerkileg til að
minnast á þau á prenti; timbrar
saman firnamiklu og að sama
skapi flóknu sögusviði, þar sem
fyrirfinnast flest smáþing nútím
ans, allt frá marsípan til doktor-
Scholltappa, sem fólk stingur á
milli tánna til að rétta þær af
og veita þeim tilhlýðilega loft-
ræsting.
Löngum voru persónur í skáld
sögum settar saman eftir félags-
legum formúlum. Nú stendur
hin dæmigerða skáldsögupersóna
á flæðarskeri einmanaleikans,
umleikin því úthafi sem aðskil-
ur alla menn á öllum tímum:
maðurinn er alltaf einn. Þegar
mestur hluti lífsins er úr greip-
um runninn, reynir söguhetjan
að safna saman því, sem eftir
er, og binda það í kerfi, ekki til
að bjarga neinu, því ekkert
bjargast, heldur til að samlagast
tómleikanum, komast aftan að
einmanakenndinni, umkringja
hana, en týna ekki sjálfri sér.
Aðalsöguhetja „Metsölubókar-
kýfingur þessi verði að láta aka
sér um í hjólastól, er hann síður
en svo nokkurt lamb að leika sér
við. Hann er ofsamaður í skapi,
ráðríkur og drottnunargjarn, en
um óhreinskilni verður hann
naumast sakaður. Gína leikur
hjúkrunarkonu hans og Sean
Connery bróðurson hans.
Milljónarinn og bróðursonur-
inn verða, að því er virðist, báð-
ihr hrifnir af hinni glæsilegu
hjúkrunarkonu, en þótt kynlegt
megi telja, þá verður það bróð-
ursonurinn, sem vinnur manna
ötullegast að því, að sá eldri
hreppi hana fyrir eiginkonu og
heppnast honum eftir nokkra
erfiðismuni að koma því i kring.
Sjálfur þarf hann ekki að bera
kvíðboga fyrir fjárhagslegri af-
komu sinni, því að hann á að fá
í sinn hlut tvær milljónir sterl-
ingspunda eftir frænda sinn.
Sá gamli hafði ekki verið sér
staklega áfjáður í að giftast
hjúkrunarkonunni, þótt hann
væri hrifinn af henni. Hefur lík
lega ekki talið sig nógu færan
um að veita henni það „sem all-
ar konur hugsa mest um“ eins
og hann kemst einhverntíma að
orði. Hann vill þó vinna að því,
að hún öðlist alla þá hamingju,
sem auðæfi geta veitt konu, og
hann hefur mildazt nokkuð í
skapi við giftinguna. Hann gerir
sérstaka erfðaskrá, þa sem hann
ánafnar hinni ungu konu sinni
allar eigur sínar eftir sinn dag,
að frátöldu því smotteríi, sem
bróðursonur hans átti að hreppa.
Stuttu síðar deyr hann, og
lögreglan uppgötvar, að of stór
svefnskammtur hafi orðið hon-
um að bana. En þeirri spurn-
ingu reynist erfiðara að svara,
hver setti dauðaskammtinn í glas
hans, og hvar lézt hann. Við
Við skulum lofá Scotland Yard
að glíma í næði við þær spurn-
ingar.
Framan af er mynd þessi frem
ur langdregin, en heldur manni
þó stöðugt við efnið. Ekki er þó
óliklegt, að þar hefði mátt stytta
hana nokkuð að skaðlausu og
jafnvel nokkuð til bóta frá list-
byggingarsjónarmiði. Er á líður
myndina eykst spennan hennar
hins vegar svo, að áhorfendur
gleyma stund og stað í þögulli
leiðslu. Það er þegar spurningin
rís um það, hver hafi myrt auð-
kýfinginn og af hvaða hvötum.
í heild má segja, að mynd
þessi sé hin skemmtilegasta og
ágaétlega vel leikin. Frumleg
verður hún að vísu ekki talin,
Föstudagur 28. október
20.00 Blaðamannafundur.
Eysteinn Jónsson, formað-
ur Framsókn'arflokksins
svarar spurningum blaða-
manna. Fundarstjóri er
Eiður Guðnason.
20.30 Þöglu myndirnar.
Kappsiglingin mikla. Þessa
kvikmynd gerði Cecil B.
de Mille, en aðalhlutverk-
ið leikur William B jyd.
Þýðinguna gerði Óskar
Ingimarsson. Þulur er
Andrés Indriðason.
20.55 Sólkonungurinn.
Kvikmynd er fjallar iim
Loðvík XIV Frakkakon-
ung. Þýðinguna gerði Guð
býr að því er mér sýndist ekki
yfir neinum torræðum táknum.
Ég les í blöðunum, að þeir
hafi verið að sviðsetja á vegum
Þjóðleikhússins um daginn leik-
rit, sem allir gagnrýnendur virt
ust ekki botna of mikið í. Mun
það þó talið listaverk. Slík a.b-
straktverk eða atomverk, eða
hvað maður á nú að kalla þau,
hafa lítt sézt í kvikmyndahúsum
hér enn. Ef til vill verður þess
þó ekki langt að bíða, að þau
taki að nema land í heimi kvik-
myndanna einnig, og mun raunar
þegar sprottinn nokkur vísir tii
þess. En meðan kvikmyndalistin
er enn mestan part „fígúratív“
list, þá má telja vel boðið, er að-
alfígúrurnar koma fram í ekki
lakari gervum en Gina hinnar
fögru Lollobigidu og James hiiu
sterka Bonds.
bjartur Gunnarsson, en
þulur er Hersteinn Páls-
son.
21.25 Mahalia Jackson syngur.
21.35 Dýrlingurinn.
Þessi þáttur nefnist „Leit
að perlum'*. Aðalhlutverk-
ið, Simon Templar, leikur
Roger Moore. íslenzkan
texta gerði Steinunn S.
Briem.
22.25 Jazz.
Art Farmer og hljómsveit
háns leika.
2:2.50 Dagskrárlok.
Þulur í kvöld er Ása Finns
dóttir.
SVEINN KRISTINSSON SKRIFAR UM

SJÓNVARPID