Morgunblaðið - 28.01.1967, Side 15

MOROUNBLAÐIÐ,
1»
Sigurbjörn Einarsson, biskup:
Hvað er að gerast í kirkjunni?
ERINDI það, sem hér fer á eft-
ir l’lutti biskupinn yfir Islandi,
herra Sigurbjörn Einarsson, í
rikLsútvarpið sJ. þriðjudags-
kvöld. Er það birt hér í heild
samkv. ósk hans.
Af ýmsu því, sem rætt hefur
verið og ritað um kirkjiumál
undanfarið, mætti álykta, að
mjög voveiflegir hlutir væru að
geraát í kirkju vorri og að þar
sbefn/di nú óðfiuig'a í óherRaá 11.
Hafa einstöku menn tekið svo
dj'úpt í árinni uim þetta, a'ð ekki
væri undiarlegt, þótit spurningar
hefðu vaknað hj'á mörgum og
endia uggur. Hiér í útvanpinu hafa
þessar raddir iátið til sin heyra.
Um áramótin var fa-rið sterkum
orðum hér um „aifturbeygða þró
un íslenzku kirkjunnar“. Fleiri
hafa látið s'Mka skoðun í Ljós.
Menn hljóta að spiyrj'a, hiver
•éu tilefni hinna stóru dóma. Mér
er liika spurn. Þeir, sem viljia
ábta sig í þessari orraihavð og
kjósa að vita hið sanna, þurfa
að aöhiuga málavexti. Þeirra
vegna tel ég méx skylt að gera
hér grein fyrir máium, eins og
þau horfa við í raunisönnu Ijósi.
Hvað er að geraat í kirkj-
unni?
Það er haft á oddi í sakar-
giftum að messuLonm og hel.gi-
sfðir séu að breytast, jafnvel að
byltast yfir á annarlega.n grunn,
og stefni þar alit af*ur í aldir
eða áleiðis til pápísku. Tii vitnis
um þetta sé l.jótur aöngur eða
gaul, kennt við Graiilara, enn-
fremur mi.kiil og aliveg ný á'herzla
á skriúða, tiihaidssemi og sund-
urgerð, og er þetta auðkennt með
duiarfullu orði, „ihákirkja", en
það fyrirbæri kvað vera hingað
komið a/f öðrum löndum, eftir að
hafia tekizt að leggja kirkjur og
trúarlíf stórra þjóða í viðjar og
loks í rústir.
Væri ekki óeðlilegt, þó al-
þý'ðu manna stæði stuggur afi
iþvíiiíikri vá, ef hún fæst til að
trúa þvó, að 'hér sé að þvá stefnt
og unnið að steypa sláku yfir
þjóðina.
Nú hafia menn fengið 'leiðbein-
ingar í ræðu og riti um einkenni
þessa hákirkjusjiúkdóms. í fyrsta
Itagi hefur það verið sagt, að há-
kirkjupreatar svo nefndir leggi
•tund á að fjarlæigjast venjulegt
ilólik, ihalda söfnuðunum sem
ienigst frá sér, og jafnvel Lítilis
virða þá, temiji sér þéringair og
óalþýðlega fraimkomiu ylfirleitt
og kappkosti að láta sem mest á
því bera, að þeir séu hafnir yfiir
„sauðsvartan almúga".
Þetta er mjög glögg og einföHd
upplýsing og ætfci a'ð nægja til
þess að marka þá menn, sem
helzt eru smnittberar, svo að alíir
geti við þeim séð og áhrifum
þeirra.
Þá hefur í öðru lagl verið
mikið talað um atfurhaldisein-
kennii í sön.g og varð sjónivarps-
guðþjónusfca á aðfangadaigskvöld
tiliefni til harðskeyttrar árásar á
þeim florsenduim. En óhjákvæmi-
legt er að minna á það, sem
flestir munu að ví»u hafia áttað
•ig á, að sú ádrepa hafði enga
fótfestu. Þar var háfcíðasöngur sr.
Bjarna Þorsteinssoniar, sem flest
ir þeir fslendingar, sem kannast
vfið kirkjusöng, þekkja og- unna,
talinn vera grallarasöngl, „þrúg-
andi grafarraust“, „iamað harm-
*te£“ og flormið a.ltlt, sem flyilgdii
mjög svo trúlega giidandi helgi-
siðabók íslenzku þjóðkirkjunnar,
var talið uppvakningur úr
fnyrkum moldum liðinna alda og
bendllað við kaþólsku. 9íðar á
•önnu jólahábíð söng savannatrSó-
i« í sjónvarpið og'vm þann söng
fiórust ræðumanni svo orð., að
þar hafi komið hinn heilibi’igði og
rétbi tónn, þeir ha.fi sungið „með
hljómi síns bíma og sin.nar kyn-
»lúðar“. En nú var það einmibt
þebta ágæba . traó„ sem söng .*£
Grailafanum, en sbúdéntarnir
vi« hírva flordaemidiu guðislþjón-
ustu filuttu hinn venjulega, ís-
lenzka hátíðasöng og algengustu
jólasálma í sama sönggervi og
tíðkast, að þvá frátöldiu, að það
var karlakór, sem söng, undir
stjórn eins allra fremsta kór-
stjóra landsinis, og þótit váðar
vaeri leitað.
Þetta dæmi hefur nægt mörg-
um tii þess að átta sig á því í
eitt skipti fyrir öll, að mörgu
stóru orðin um þessi efni muni
vera í nokkru ógáti fllubt og
sprottin af misgáningá eða *in-
hverju öðru en raunhæfu mati
á staðreyndum.
Hvað um það: Sagt er og nnarg
sagt, að kirkja.n sé á öfugri lefð,
ekki sízt í helgi'SÍðum, að menn
ví'ki frá seittum reglum og venj-
um, leyifi sér nýjun,ga.r í söng
og annarri framkvæmd, sem aiMt
horfi tii einna.r áttar, afiburáibak
og ofian í gröf.
Hvað er hæfit í þesau? Hvað
hefur gerzt?
Ég rifja upp nokkur söguileg
atriði. Gildandi Helgi'SÍðaibók isl.
þjóðkirkjunnar er frá árinu 1934.
Hún var samlþykkt á presta-
stefnu fyrir h.u.b. 33 árum. Sú
breyting, sem hún olii, var veru
leg, og yfirlýstur tilgangur þeirr
ar breytin.gar var sá að gera
guðsþjónustuna við'hxfnarmeiri
og 'fjö'Jbreyttari. Nýir liðir voru
teknir upp og öðru breytt, meira
og minna, frá þvá, sem áður var,
en næsta Helgisiðaibók á undan,
var þá aðeins 24 ára gömu-1, frá
1910. Hún var að sánu leyti all-
friábrugði-n fyrirrennara sánum,
Hand'bók frá 1869. en þar á und-
an höfðu enn a'ðrar breytingar
verið inn'leiddar og sú róttækust,
sem varð um aldamótin 1800.
Þessar tiltöVulega bíðu breyt-
ingar hafa eðlilega valdið því,
að helgisiðaform hafia verið nokk
uð á reiki á tímaibrlum. Ég hiygg
sönnu næst, að á um'liðnum 150
árum haifi sja'ldnast ríikt full-
komið samræmi í kirkjum landis-
ins.
Um n'úgi'ldandi helgisiðalbók,
þá frá 1934, er það að segja, að
hún hefur firá flyrstu bíð sætt tölu
verðri gagnrýni, og hún hefur
ekki enn kornázt í almenna notk-
un áð fuil'lu í söfnuðum landsins.
Mjög margir prestar hafla flyrr
og síðar leyft sér að vákja frá
henni og notað þá eldri helgi-
siðaibók. Ég er hivorki að afsaka
né ásaka, aðeins að benda á
staðreynd. Og þetta hefur verið
látið við gangast, enda sagði Jón
biskup Helgason, þegar hann
Laigði Helgisiðaibókina fram á
prestastefnu 1934, að það baeri
ekki að skoða hana sem neina
lögbók. f þau h.u.b. 30 ár, sem ég
hef verið prestur, fer þvlí fljarri,
áð framkvæmd helgisiða hafli
verið á eina lund alls staðar. Ég
þekki paunar engan prest, sem
óg gæti átoyrgzt um það að hafla
í einu og öllu íylgt Helgisiða-
bókinnii og í þessum eflnium hafla
ekki orðið n.ein straum.hvörf ný-
lega, þótt ný sjónarmið hafii kom-
izt á dagskrá, eins og ég mun
síðar víkja að. En útkoma Helgi-
siðabókar ’34 og þeir breytilegu
hætbir, sem hún hefur valdið,
beint og ótoeint, er eina umtals-
verða byltingin á þessu sviði í
hálifia öiid.
Við lok síðustu aildar gerðist
annað, sem var mikill viðbui’ður:
Sr. Bjiarni Þorsteinsson gafi út
hábíðaisöngva sína árið 1809. Sú
útgáfa var einakframtak manns,
sem hafði víðari útsýn en ætla
mætti um prest á yzta heims-
horrvi, nema frátoær væri. Sr.
Bjarni vann að auki ómetanlegt
stórvirkí og nytjaverk með þvá
að bjarga frá glötun flornuim ísl.
sönglögum, m.a. sá'lmailögum, en
þá þótti fllestum þær gersemar
tilkomiuliblar og flánýtt dund að
hirða þær, eins og lesa má m.a,
í Alþingistíðindum frá þeim
bíma.
Með hábíðasöng sn. Bjarna
kom ekki aðeins nýr söngur,
heldur g uðaþ jón us tuili ði r, sem
áttu enga stoð í gildandi messu-
flormi þess bíma, en um þá ný-
brebyni sbuddist sr. Bjarni við
Gralilarann.
Þetta var tillaga e'ða tilraun
einstaklinigs. Hún var lögð undir
dóm þjóðarinnair og reyns'Iunnar
og sá dómiur og reynsla sikar úr
um það, að hér var svarað þörf
fyrir nýjan söng og auðugra
form. Framtak »r. Bjarna fýrir
nær 70 árum er mesta nýung í
helgisiðum á ísáandá í hundrað
og sexbíu ár.
Það er spurning til a.thugun-
ar, hvort það hefði verið rétt
eða til ávinnings að hefta eða
banna nobkun þessa florms, t.d.
á Eyrartoakka, löngu áður en
nokkur apinber staðefsting eða
löggilding lá fyrir, og 'þó að þáð
stydidist við Graillarann og þó að
einhverjir kunni að hafla talið
þennan hátíðarsöng vera ólþarfa
sunid'urgerð og hiliðarspor írá
kristilegium einfiáldleik.
Við end'urskoðun á helgisiðuim
kirkjunnar 1010 og síðan 1034
var tillaga sr. Bjarna tekin ti'l
greina, en að vásu var orðaáagi á
texbum breytt. Þeim tex’tabreyt-
ingum hefur þó ekki verið flylgit
neins staðar, það ég veit, held-
ur er fyigt or'ðalagi sr. Bjarna.
Að þvá leyti er giildandi Helgi-
siðabók hvergi virt, hvorki hér
í Dómkirkjunni né annars stað-
ar. Þebba er enn sagt aðeins til
þess að vekja attoygili á stað-
reynd.
Hvað hefiur svo gerzt á allra
síðustu bímum, sem verið gæti
átylla þeirra döma, sem upp
hafa verið kveðnir? Ég skal tína
það til og er það flljóbgert, þvá
hvorki er það margt, byltin.gat-
kennt né ug'gvænlegt.
Fyrir 5 árum kom út bók eftir
sr. Sigurð Páásson, niú vágslu-
biskup, Messubók. Þetta er einka
framtak og engin lög banna
mönnum að setja saman og gefa
út slákar bækur á íslandi. Ég
legg ekkert mat á þá bók hér,
en ég hef oipin.berlega gefið mitt
samlþykki til þess, að þeir prest-
ar og' söfnuðir, sem þa'ð kutina
að vi'lja, prófi hana, og þykir
sliíkt yfirleitt sjál flsagt í sam-
bærilegum tiivikum, þar sem
ekki hvílir freðin sborka yfir
öl'Lu láfi. En það vil ég taka fram,
að í öill'Um meginefnum er þessi
bók sniðin eftir löggilbum Iút-
herskum messubókum þýzkum,
amerísku'm og sænskum og verð
ur ekki með neinium rökum sök-
uð um að vera höll undir páf-
ann. En löngum er tnúviilLan nær
tæk getsöik, þegar nnenn bor-
tnyggja það, sem þéir hafa bak-
mankaða þekki-ngu á, eða vilja
gera eitthvað bontryggilegt í
augum annarra, sem viba enn(þá
minna. Það er þó ven.j'U fremur
sliysaleg rökfærsla, þegar menn
'blanda Gral'laranum inn í þetta
má<l, því að vafiasamt verður að
teijast, að menn séu nú ailm,ennt
sterkari í lútherskunni en Gúð-
brand’ur Þorláksson var. Veit ég
raunar ekki, hvernig ég á að
skýra þann stórkasblega ábuga
á réttri lút'hersku, sem nú sækir:
að úr óiíkum áttum, — að ekki
sé segt ólíklegiU’m, — þegar uan
er að ræða florm. Þar viflja menn
vere lútherskari en Lúther sjáif-
ur, þvá þessi nýiúllhersika virð-
ist hafa ráka tiilnneigingu til þess
að hanga í flonmsatriðum, en það
var þeiim góð« manni framandi.
Hann var í þeim sökum manna
firjlás'lyndaiS'tur, ii'ka gagnvart
irómiversiku kirkjunni. Hann
sagði aiitlafi við sána flyiigsmenn:
Biessaðir notið þið al'ln fialiegt
og gott, hvort sem er nýtt eða
flornt, allt, sem er nobhæft, ekki
úrkynjiað og afve'galeitt og viillt
í trún.ni. Það eibt skiptir máli,
að fla.g.náðarerindið, Guðs orð, sé
boðað hreint og skýrt.
Gott dæmi um frjáilsimannlega
afstöðu Ixúthers í slákuim sökum
er bréf bans frá efri árum til
prófasts nokkurs, en prófastur
sá hafði ritað Lútber og tjáð
honum, að í sánu umdaemi væru
menn nokkuð mikið upp á serí-
monií'ur og nú vildu þeir endi-
lega hafla S'krúðgöngur og ósk-
uðu þess, að hann bæri kórkápu.
Hvort þetta væri hægt, ieyfi-
legt?
Lúther svaraði í létium tón:
Vertu ekki með áhyg.gjur afi
þessu, góði maður. Bf fagnaðar-
erindið er prédika’ð og hjátrúnni
útrýmt, þá geturðu svo sannar-
lega í Guðs nafini haft skrúð-
göngu, borið kross afi silíri eða
gul'Ii og kórkápu, og ef ein kápa
nægir ekki, þá flarðu í þær
þrennar. Og ef ekki þykir duga
með eina umferð í skrúðgöng-
unni, þá megið þið fara sjö sinn-
um, syngijandi og klingjandi,
eins og Jósúa við Jerikó. Og ef
sá góði herra, markgreifin.n, hef-
ur löngun bil, þá má hann fyrir
mér hoppa og dansa í farar-
bordidi með hörpur og pákur og
bumibur, eins og Davíð gerði fyr
ir örk Gúðs. Sl'íkt hugnaét mér
vel, því þess hábbar hvorki eyk-
ur neinu við fagnaðarerinidið né
dregur nokkuð frá þvá, aðeins
ef misnobkun er forðað. En ekki
rná gena slálkt að sáiiuihjálipar-
nauðsyn né binda samtviaku
manna.
Svona frjiálslyndur var Liúbher
á þessu sviði.
Þá er að geba þess, að einn
prestur hér í Reykjaváik, annar
presturinn við Háteigskirkjiu,
Clytur messu með nokkuð öðrai
snfði en triðkast hér. Það er að
öHu leyti haris frumkvæði en
gert með minni vitund. Get ég
ekki fundið, að messugjörðir
hans séu neitt úrættás við anda
vorrar lúbhersku kirkjú. Til
minni háttar atriða tel ég það,
að hann hefur mann til aðstoð-
ar við messugjörðina óvíg'ðan,
og les hann pistiiinn. f nokkrum
öðrum ytri éfnum ví'kur hann frá
venj'U. Má gera það al.it a’ð á'lit-
um, enda ekki annað en ti.Ira.un,
sem reynsila prófiar, én stórvægi-
legt tel ég þetta ek.ki, til eða frá.
Þær breytingar, sem máli skipba,
eru þessar: Hann notar í hverri
rnessu liði, sem a'lmennt eru efcki
notaðir hér nema á stónhábíðum
eða á flöstu, AMir þessir liðir
messunnar, eins og hann fllytur
hana, eru sem sé viðurkenndiir
og kunnir í kinkju vorri og ættu
þvií ekki að vera mjög framandii,
enn síður óleyfilegir. Þá heflur
hann annað bónlag en aðrir
presbair hór, en engin ákvæði eru
ti'l um það, hvaða tónlag megi
nota. Sumir prestar tóna a.II'S
ekki ag fer ailt vel úr hendi fyr-
ir því. Sr. Friðrik HaUgnimsson
notáði lengi tónlag hér í Dóm-
kirkjunni, sem enginn noba'ðá
annar og ég hef hvergi heyrt ann
ars staðar. Hann sætti eng.u á-
mæli fyrir það. Og ef á að blandia
lúhersku inn í þetta, — en eng-
inn söngur er í sjáifu sér iút-
berskari en annar, — þá er a.m.
k. ekki hægt að kalia það tón-
ia.g sérstaklega ólútherskt, sem
Lút'her samd’i sijálfiur eða fjall-
aði um. Góðir söngmenn, eins
og t.d. prófasturinn í Hafinar-
firði, hafia - leyft sér . að tóna
sænska lifcaniu, svo og inngongu
sfcef úr sænsku messuibókinni,
þar sem bæði lagið og orðin
voru önnur en fyrirfinnast í
Heigisiðabók ÍS’I. þjóðkirkjuinnar.
Ég get þvd ekki talið það sér-
lega u.mt.alsvert, þótt umrædd'ur
prestur tóni með öðru lagi en
a'ðrir, og hafii valið sér tónla.g,
sem bekur öðrum fram um iáb-
leysi og einfaldieik.
En veigamesta nýtoreybni hans
er sú, að hann hefur bíðari alt-
arisgöngur en gerist og flybur
yfirleitt fulla messu, þ.e. með
al’tarisgöngu. Það hefur lengi
verið ijós't, að a'ltarissakrament-
ið er ekki notað sem skyldi í
vorri kirkju og hef ég ekki orðið
annars var en að allir kirkjunn-
ar menn teldu æskilégt, að þar
yrði breyting á. Ég get því efcki
anraað en fagnað þessari við-
leitni í Háteigssókn og mér virð-
ist alit benda til þess, að hún
sé metin af fólkinu, þvá aitaris-
gesbi mun ekki hafla skort vi'ð
iþessar messur. Með þessu er ég
ekki að segja, að hér sé um að
ræða nákvæmlega það messu-
snið, sem ég telji að komia eigi,
en ég tel eðlilegt að lofla þessu
að reyna sig og ég get ekki séð
að það sé heilbrigt að sbofna til
æsinga afi slíku tilefni. Hefði ég
fremur vænzit þess, að ábuga-
samur prestur, sem vill áreiðan-
lega vera kirkju sinni trúr og
holLur, nyti uimibuTðarlyndis og
skilnings, þó áð hann þræði
ekki troðnar slóðir.
Ég hef þá nefnt þau tvö dæmi,
sem helzt gætu verið raunveru-
leg tilefni þeirra áfelliisdómia,
sem yfir hafa dunið. Það er eng-
an veginn óeðlilegt, að skoðanir
sóu S'kiptar um ýmislegt, sem
varðar fliutning h.elgra bíðia og
messugjörð, og S’lák ágreinings-
efni eiga menn að ræða. En
öifgar, sbórmæli og svæsinn á-
burður afi slikum tilefnum, vek-
ur furðu og er kirkjunni ekki
til álitsauka né nokkurs gagns.
Áður en ég skilst við þebta,
skal ég gieta þess, að í Guðfræ'ði-
deild Háskólans er kenndiur
mess’usöngur og hefiur sú
kennsla aukizt að undanflörnu.
Kennsluna annast söngmála-
sbjöri kirkjunnar, sem jafinfram.t
er dósent við Háskólann og þarí
ekki að fj'ölyrða um haéflileika
hans og þekkingu. Auk hagnýtra
æfinga í þeim tónsöng, sem aí-
mennt er notaður hér á landi,
; er séð um, að sbúdentar fiái ein-
hverja þekkingu í kirkjiulegum
tónfræðum og í sögu kirkjiu-
söngs. Virðist slikt ekki geta
verið umdeilanlegt frá sjóna.r-
miði heillbrigðrar skynserhi. AHa
9baðar í veröldinni, þa.r sem sið-
menning er komin úr bernsku
pg ekki gengin í barndóm afit-
ur, þykir sjélfisagt að guðfræð-
ingar hf.fii slíka menntun a‘ð
nokkru marki. Væri það ekki
í samræmi við eðlileg akadem.Ksk
vinnutorögð að ganga í slíkri
flræðslu með öll.u fram'hjá jafin-
merkri heimild um ísl. kirkjiu-
söng og bíðareglu og Messusöngs
bók eða Graduale Guðlbrands
biskups er, en sú bók og sfðari
útgáfur hennar var ekki aðein.s
notuð í vorri lúbhersku kirkju i
meira en 200 ár, heldur sk ipar
bún veglegan sess í sögu krii»t-
inria bíða- og messubóka í heim-
inum. Það kemur fyrir að menn
kal'la ákveðnar tegiundir tónlist-
Framhald á bls. 17