Morgunblaðið - 01.08.1967, Blaðsíða 17

MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 1. ÁGÚST 1007
17
SKOPUN OG MIDLUN
Ragnar Jónsson:
mm
SJÓNVARP.
HÉR SKAL ekki farið útí þá
sálma, hvort ástæða hafi verið til
að koma upp íslenzkri sjónvarps-
stó'ð, að leysa af hólmi hina
amerísku er sj ónvarpi þaðan
lýkur með haustinu. En ég fylli
enn flokk þeirra, sem kusu að
flýta sér hægt inní þetta nýja
ævintýri: Byrja á því leita uppi
hentugan stað fyrir mjög rúm-
frekar og hreyfanlegar bygg-
ingar, og koma þar upp vísi að
íslenzku kvikmyndaveri; safna í
nokkur ár innlendu úrvalsefni,
í stað þess að láta erlenda veiði-
þjófa sitja eina að verðmæta-
söfnun í ísienzkri menningar-
helgi, og hvetja alla landsmenn
til þátttöku í framleiðslu þess og
sköpunar; bíða eftir litsjónvarpi;
leggja féð fram smám saman.
Þó hafa þeir sem fyrir því
börðust, eflaust haft mikið til
síns máls, eins og á stóð. Og
þessi stofnun er nú orðin óhagg-
anleg stáðreynd, eins og keppt
var að af óþolinmóðum for-
göngumönnum hennar, hvort
sem mér og öðrum íhaldssömum
mönnum þóknast að kalla það
slys eða happ.
En hvað þýðir það í reynd, að
þessi ómennska, gráðuga höfuð-
skepna hefur verið leidd til önd-
vegis í menningarþjónustu okk-
ar, og það án þess viðbúnaðar,
er meðal annars fellst í undir-
búningsframkvæmdum af því
tagi, sem nefndar hafa verfð?
Ýmsir ræða um sjónvarpið
eins og upp væri risin með þjóð-
inni nýtt andlegt orkuver, á borð
við háskóla, leikhús, sinfóníu-
hljómsveit eða jafnvel alhliða
kvikmyndaver. En þetta er vara-
söm meinloka. Það sem til þessa
hefur áunnist hér, mætti líkja
við það, að bú, sem á hundrað
fjár á fóðrum, réðist í að bæta
við sig jafnstórum hópi af fjár-
stofni nágrannans, án þess a'ð
afla 'viðbótar skjóls og fóðurs.
Það sem við höfum komið okkur
upp, og bráðlega mun kosta
þjóðina hálfan milljarð króna,
eru einföldustu byrjunarsendi-
tæki, er ná til lítils hluta lands-
ins, ásamt bráðabirgðavinnustof-
um og verkfærum. Ennfremur
sjónvarpstækin, sem inn hafa
verið flutt og allmargt af æfðu
starfsliði.
Mér er ekkert óljúft að viSur-
kenr.a, að ég var ekki fyrirfram
neitt sérstaklega hrifinn af þess-
ari stofnun, sem þrengt var uppá
okkur á alröngum forsendum,
og því full ástæða til aö líta
með nokkurri varúð á mína
dóma um eftirtekjur brautryðj-
endanna af bráðlæti sínu. Mér
finnst persónulega að of mikill
hluti þess, sem kalla mætti beint
framlag stofnunarinnar sjálfrar,
vera á því lágmarki, sem margir
mundu hafa vonað að þjóðin
væri fyrir nokkru vaxin uppúr.
Og hafi sjónvarp í raun og
veru einhverju hlutverki að
gegna, öðru en miðla meira eða
minna leyti sjálffengnu frétta og
gamanefni, og gerast þannig nýr
og áleitinn tímafjófur, verður
ekki undan því vikist hér frem-
ur en annarsstaðar, að brjóta
uppá einhverju nýju í samræmi
við þá tjáningarmöguleika, sem
skapast hafa með tilkomu hins
íslenzka sjónvarps.
Menning er ekki bara opinber
stimpill, sem stttur er á fólk og
þjóðir, — alfræðiorðabók með
svör við öllu — heldur miklu
fremur óstaðfest reynsla og ög-
un nafnlauss fjölda.
KVIKMYNDIR.
íslenzkum kvikmyndahúseig-
endum hefur lengi verið legið á
hálsi hugmyndafátækt og fram-
taksleysi um nýsköpun í sinni
grein fjölmiðlunar í landinu. Úr
þeirri átt munu margir, sem
eðlilegt er, hafa vænzt frum-
kvæðis og nýmæla í framleiðslu
íslenzkra kvikmynda. En kvik-
myndahúseigendur hafa átt sína
afsökun. Hið opinbera hefur
beinlínis, og í verki lýst yfir því,
að hlutverk kvikmyndahúsanna
væri eitt og hið sama og venju-
legra söluturna, e'ða tóbaks- og
áfengisverzlunar ríkisins, ein-
vörðungu það að fullnægja al-
mennri eftirspum, samhliða því
að næla í fé handa ríkissjóði að
halda uppi menningu í' landinu.
Sjálf gætu þau ekki átt neina
hlutdeild í því að ala upp þjóð-
ina og mennta hana.
Eðlilegast fyndist mér að
skemmtanaskatturinn væri nú
þegar afnuminn af kvikmynda-
sýningum, eins og gert hefur
verið víðast í nágrannalöndun-
um að meira eða minna leyti,
en forráðamenn húsanna knú’ðir
til að leggja fé sem honum nem-
ur, eða hluta hans að minnsta
kosti í íslenzkt kvikmyndaver og
kvikmyndagerð, og taka höndum
saman við fleiri aðila, jafnvel
einnig frá öðrum Norðurlanda-
þjóðum.
Hvað sjónvarpinu viðkemur,
væri að sjálfsögðu ekki óeðlilegt,
meðan kvikmyndahúsin grefða
enn hinn rangláta skemmtana
skatt til ríkisins, að það greiddi
með sama hætti skatt af starf-
semi sinni, eða hluta hennar.
En hvað sem öllum sanngirnis-
kröfum líður, og tómt mál er að
tala um þar sem hið opinbera er
annarsvegar, er augljóst að með
tilkomu íslenzks sjónvarpsdreif-
ingarkerfis, er ennþá brýnni þörf
fyrir fullkomið ver, þar sem
jöfnum höndum mætti taka
kvikmyndir og almennt sjón-
varpsefni. Væri æskilegt að sú
stofnun gæti starfað sem sjálf-
stæðast, og umfram allt ekki
rekin af ríkinu einu, fremur af
hinum ýmsu aðilum, sem a'ð
framleiðslunni stæðu, listamönn-
um, tæknifólki, ásamt þeim sem
verkin keyptu til dreifingar, eða
hefðu þar aðstöðu, kvikmynda-
húsum, sjónvörpum og fleiri að-
ilum.
Hér á landi eru án efa mjög
góð skilyrði til iðkunar kvik-
myndalistar. Og þegar eru hér
nokkrir velmenntaðir kvik-
myndatökumenn og sérfræðingar
á hinum ýmsu sviðum þeirrar
listgreinar. Hin sérstæða náttúra
íslands og saga bjóða uppá mik-
il og fjólbreytileg au’ðæfi að
vinna úr, og einmitt þar er að
leita þeirrar uppörfunar, sem
orðið hefur íslenzkum bók-
menntum svo heillabrjúg um
aldir.
SINFÓNfUHLJÓMSVEITIN.
Einn hornsteinn menningar-
sköpunar í .nútímaþjóðfélagi og
athafnaríki, er fullkomin sin-
fóníuhljómsveit. Sveitin sem
starfandi er hér um þessar
mundir, er byggð upp af fádæma
vanefnum en ótrúlegri bjartsýni
og þrautseigju af dr. Páli ísólfs-
syni og félögum hans. En fyrir
tæpum áratug lá við að hún yrði
lögð niður af fátæktarsökum. Þá
var það að öðlingurinn Vilhjálm-
ur Þ. Gíslason, útvarpsstjóri,
bjargaði henni á elleftu stundu
og kom fyrir í einu horninu hjá
sér. Útvarpið hefur síðan séð um
rekstur hennar og gert vfð hana
miklu betur en hægt er að ætl-
ast til að slíkri stofnun og feng-
ið frábæra menn að stjórna
henni. En enginn unir því til
lengdar að vera niðursetningur
þó honum hafi verið komið fyrir
á myndar- og mannúðarheim-
ili, og sízt þó þeir sem útvaldir
hafa verið í forustuhlutverk með
þjóð sinni. Það hlutverk sem
henni var ætlað í þjóðlífinu af
dr. Páli og félögum hans, getur
hún því aðeins rækt til fulln-
ustu, að hún starfi sem sjálf-
stæð stofnun. Uppbygging stáð-
góðrar tónmenningar í landinu,
byggist auk Tónlistarskólans, á
sveitinni fyrst og fremst.
Að sjálfsögðu hlýtur hljóm-
sveitin að vinna mikið og þarft
verk í samvinnu við útvarp og
sjónvarp og leikhús, en eðlileg-
ast og hollast mun hehni sem
nánast samstarf við Tónlistar-
skólann, sem smám saman mun
leggja henni til nýtt og endur-
fætt Uð.
Núverandi stjómandi Sinfón-
íuhljómsveitarinnar, Bodan Wo-
diczko er frábær þjálfari og mik-
ill stjórnandi. En alger endur-
nýjun sjálfrar stofnunarinnar er
nú brýn nauðsyn ef hinum
ágæta stjórnanda á að takast að
gera úr henni þá menningarstoð,
sem hann mun óska og okkur
er lífið sjálft. Sveitina verður
að endurskipuleggja frá grunni
á næstu tveimur til þremur ár-
Ragnar Jónsson.
um. A0 öðrum kosti mun hún
smám saman lognast útaf, eins
og hver sú stofnun og einstakl-
ingur sem ekki fær stöðugt
gnægð af nýju óþynntu blóði, en
hjakkar í sama farinu.
LEIKHÚS.
Enn önnur höfuðundirstaða
heiðarlegra fjölmiðlunarstofnana
eru leikhúsin. Án lifandi leik-
starfsemi eru sjónvörp og útvörp
óhugsanleg, nema sem yfirskin
menningar. Er í því sambandi
ástæða til að minna á leik-
listardeild ríkisútvarpsins. Hún
hefur alla tíð starfað sjálfstætt,
og leyst sín miklu verkefni
á undraverðan hátt, og þó
lengst af búfð við hinar erf-
iðustu aðstæður. Leiklist og
önnur persónuleg tjáning, er að
sjálfsagður hinn grundvallar-
efniviður allra miðlunarstofn-
ana og frumlind mannlegs hug-
arstarfs á öllum sviðum.
Efling leiklistar í landinu er
orðin hin brýnasta nauðvörn
gegn yfirgangi múgtækja með
tilheyrandi andleysi, og hefur
enn aukizt til muna með nýjum
dagskrárliðum sjónvarpsins. En
að sjálfsögðu getur sjónvarpið
sjálft veitt nýjum frumkrafti
inní leikhúslíf okkar, eins og út-
varpið á undanförnum áratugum,
ef rétt er á málum haldið.
Það verður aldrei bætt úr hin-
um sneypulega skorti á boðlegu
íslenzku sjónvarpsefni, nema
me'ð listrænu átaki. Stefnt með
einbeittni að því að hækka kröf-
urnar til efnisgæða. Kvikmyndir
gerðar fyrir stór og fullkomin
kvikmyndahús, innihaldslitlir og
samtöl, auk allskonar bragð-
daufra gerfífrétta, mun fljótlega
þykja innantómt og þreyta fólk,
því það efni eitt og flutningur,
sem nær að gera hlustandann að
virkum þátttakanda í því, sem
hann sér og heyrir, er í raun og
veru nokkurs virði er til lengd-
ar lætur. En þesskonar efni verð-
ur aðeins til þar sem mikil list
er flutt og aðrir stórir viðburð-
ir gerast. „Góð list leitar innað
dýpstu rótum andlegs lífs —
auðgar andans kenndir og eykur
víðsýni." Þetta segir meistari Jón
Stefánsson og veit hvað hann
syngur.
Sjónvarpið okkar verður að
hafa að meginmarkmiði að verða
miðill fyrir listflutning, aðhæfð-
an því tjáningarformi. Æsilegir
atburðir gerast ekki margir dag
hvern, sem betur fer, og það
kostar morð fjár að höndla þá
ferska á sprettinum. Þa'ð smækk-
ar aftur á móti fólkið að mikla
litla og hversdagslega hluti og
magna með síendurtekningum.
Sá veikleiki er ekki ótíður
meðal ráðamanna í pólitík og
fjármálum, þó hann sé ekki að
sama skapi stórmannlegur, að
gerast fúslega forgöngumenn
vinsælla dreifingarkerfa, en aft-
ur varkárnin sjálf þegar að
skuldarögunum kemur um
greiðslur fyrir sköpun mikils
efnis að miðla fólkinu. Þannig
hafa rithöfundar og útgefend-
ur verið reknir til að halda uppi
bókasöfnum í landinu, með því
að leggja þeim til bækurnar, að
mestu ókeypis. Og hér er Hka
ein skýringin á því hve seint
gengur að koma upp boðlegu
fagbókasafni og nýju leikhúsi í
höfuðborginni, meðan milljóna-
tugum er ausið úr ríkissjóði að
dreifa til fólksins þessu síþrum-
andi „ekki neitt“, svo notuð séu
orð hins heimsfræga enska rit-
höfundar, J. B. Priestleys, sem
nýlega birtust hér í blaðinu.
Annars er það nokkur huggun
að engu líkara er en forsjónin
sjálf hafi staðið vörð um sitt
gamla musteri við Tjörnina.
Méðan nýir stálbankar bráðna
eins og mjöll við hliðina á því,
lifðu fjalirnar í gömlu Iðnó sínu
fyrra huldulífi eins og skotheld
orustuskíp. Hversvegna fuðruðu
þær ekki upp í eldsumbrotunum
miklu á næsta homi, og leikar-
arnir flúnir útá götuna með sitt
dýrmæta hafurtask og framtíðar-
verkefni. Það er einmitt þessi
gróna stofnun, ríkari öllum okk-
ar bönkum til samans, sem gert
hefur lífið í þessum gamla bæ
okkar þess virði að því sé lifað.
Til forustu menningarstofnana
er lífsnauðsyn að geta byggt á
mönnum sem þora að horfast í
augu við rangsnúfð og óþroskað
almenningsálit. Sá ábyrgðarlausi
hópur manna, sem lætur endur-
nýjun leikhúsanna og annarra
skapandi stofnana dragast von
úr viti, meðan hundruðum millj-
óna er fleygt í ofvaxnar ævin-
týrahallir, Babelsturna, verðuga
minnisvarða yfir þrotnar inni-
stæður okkar þessa heims og
annars. Þetta fólk skilur ekki
hvernig gamla Iðnó, sem fólkið
hefur komið sér upp, hefur um
dagana bjargað bæjarbúum frá
þrálátri spítalavist og ýtt á flot
margri fengsælli fleytu. Það er
jafnvel ekki ofmælt að þessi
gamli hjallur sé í svipinn líf eða
dauði sjálfstæðs framtaks í land-
inu.
Listin er að vísu harður hús-
bóndi, og þar vertiur fólk að
sækja allt til sjálfs sín. En iðkun
listar, einsog annarra mannlegra
byggða kennir æskunni að
óvirða ekki lífið, landið sitt og
manneskjurnar. Það ytra gagn-
sæa velferðarríki, sem tæknin
hefur skapað okkur, er af skilj-
anlegum ástæðum nokkur þyrn-
ir í augum ástríðumikils æsku-
fólks nú á dögum. Það þekkti
ekki til þeirra tíma, sem gerðu
slíkt yfirborðsþjóðfélag að nau'ð-
syn, illri nauðsyn. Velferðarrík-
ið er í þess augum aðeins and-
laus, dauð gríma, og hefur skáld-
ið Halldór Laxness í íslendinga-
spjalli sínu staðfest það með
þessum mikkunnarlausu orðum:
„Velferðarríkið er gott jólatrés-
skraut en ekki aldingarður
stórra bókmennta.“
Pjölmíðlunartækin geta vitan-
lega aldrei leyst af hólmi sjálfa
listbaráttu mannsins. Þó virðist
sú hætta stöðugt nálgast og má
nú heita' yfirvofandi, að kald-
ryfjaðir, sálardauðir efnis-
hyggjumenn og glingursalar, geri
tilraun til að skapa neyðarástand
í andlegum efnum, og vitanlega
í nafni frelsisins til handa fjöld-
anum. Hið nána persónulega sam
band, sem bókin, kirkjan, tón-
listarmaðurinn, leikhúsið og
sjálft málverkið, skapa með sinni
hógværu nálægð, má aldrei
rjúfa. Það er af sama toga og
samband móður og bams,
mannsins og náttúrunnar, eins
og bænarsambandið við Guð,
hinar dýpstu og sönnustu tilfinn-
ingar, sem mannshjartað fær
skynjað og ekkert kemur í stað-
inn nema grímulaus villimennsk-
an. Og sá maður sem hyggst
lifa utan þess heims er sann-
arlega dauður þó hann hafi eign-
ast allan heiminn.
Leikhús nútímans og aðrar
skyldar stofnanir víðsvegar í for-
ustulöndum álfu okkar, láta því
miður víða undan síga fyrir
gengdarlausum ásóknarþunga
varningssala og boðbera lífsþæg-
inda og áhyggjuleysis. Ofurveldi
stjórnmála og herstjórnarmanna
er allsstaðar ein höfuðmeinsemd-
in. Hinar snöggsoðnu kjósenda-
skemmtanir fá óðara stimpil
þjóðhöfðingja og þær básúnaðar
á hljóð- og ljósöldum velferðar-
ríkisins, og með æ meiri þunga.
Endurnýjun hinnar beinu tján-
ingar í leikhúsum, listsýningum,
tónleikum og bókmenntaiðkun-
um, er því sannarlega brennandi
áhagamál allra hugsandi manna
um þessar mundir. Og þetta á
þó ekki hvað sízt við hvað það
snertir að gera daglegt líf fólks-
ins fjölbreytilegra, þjóðlegra og
sjálfstæðara, og umfram allt
skemmtilegra á þann veg, að
unga kynslóðin, sem er að þreifa
fyrir sér, áður en hún kastar sér
til sunds útí straumiðu lífsins,
verði ekki fyrir vonbrigðum og
neiti samstarfi við hina reynd-
ari og þroskaðri.
Ungt fólk á leið ofan brattann
í leit að lífshamingju í stað þess
að hungra eftir erfiðum við-
fangsefnum að brjóta til mergj-
ar. Það er hroðalegt öfugmæli,
og slíkri hugsun má aldrei leyfa
að ná hjarta æskufólks okkar
fátæku þjóðar, sem á enn allt
ógert í landi sínu þótt hún búi
við „gnóttir lífsins linda“. Sá,
sem ekki finnur sér verkefni í
þessu óbyggða landi og skortir
trúna á mátt þess að verða virt,
fullvalda og auðugt land, er illa
farinn og ætti að lesa hvatning-
arorð þjóðskáldsins: „Hver þjóð
sem í gæfu og gengi vill búa, á
Guð sinn og land skal trúa.“
En líkamleg og andleg fjör-
brot ungs fólks verða ekki þögg-
uð niður með ofneyzlu magurs
fjölmiðlunarefnis fremur en víns
eða tóbaks eins ‘ og stefnt virð-
ist að í ýmsum löndum. Slíkt
ráðleysi hefur ævinlega sýnt sig
vera undanfari upplausnar, and-
legrar og efnalegrar Drykkju-
æði og aðrar fjarstæðuathafnir
eru ‘iika oftast afleiðing andlegr-
ar ófullnægingar fremur en or-
sök.
Æskufólk þarf að fá að vera
beinni .þátttakandi í uppbygg-
ingu athafnalífs og menningar
þjóðar sinnar, eins og alla tíð
hefur verið hér á landi, og fyrir
það hefur þjóðin lifað af auð-
mýkingu og harðæri.
Það pottþétta járntjald í efna-
hags- og menningarmálum, sem
lýðræðisþjóðirnar virðast líka
smám saman vera að koma sér
upp, í trássi við vanmáttuga ein-
staklinga, einskonar allsherjar-
miðlun fjár og andlegs fóðurs
handa úrræðalitíum fjöldanum.
Þelta er ekki sérlega uppörfandi
fyrir ungt menntafólk. sem búið
hefur við forna og frjálsa menn-
ingu og býður nú fram krafta
sina og þekkingu. Þessi geig-
vænlega líknarhönd minnir
óneitanlega á hina frægu banka
í sögu Steinbecks, Þrúgur reið-
innar, sem enginn kunni lengur
ráð til að stjórna manneskjunum
til hagsbóta, fremur en galdra-
manninum.
Starfið og ábyrgðin fyrir land
sitt, er hinn einasti eðlilegi vett-
vangur þeirra, sem það eiga að
erfa. Við höfum hvorki ráð á að
sóa ónotuðum fjármunum þeirra
né vinnuþreki í leiðigjarnt gling-
ur að skemmta skrattanum.
Sparifé æskufólksins ætti skil-
yrðislaust að ávaxta að verulegu
leyti beint, og tryggja áfram-
haldandi verðmæti þess í orku-
verum, peningastofnunum og
framleiðslutækjum, og frítíminn
Framhald á bls. 20.