Morgunblaðið - 20.12.1967, Page 10

10
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 20. DES. 1067
Jóhann Hjólmarsson
skrifar um
BÓKMENNTIR
Þúsund og ein ndtt
Jóhann Briem: TIL AUST-
URHEIMS. Ferðaþættir frá
Arabalöndum. Bókaútgáfa
Menningarsjóðs. Reykjavik
1967.
Ferðaþættir Jó'hanns Briems,
’hins kunna myndlistarmanns,
eru með fræðilegu sniði. Jólhann
gerir lítið af því að tala um
sjálfan sig, í staðinn leiðir hann
okkur inn í 'heim liðinna alda,
segir okkur hitt og þetta um
horfin stórmenni og dregur upp
nákvæmar og glöggskyggnar
myndir af umhverfi þeirra.
Frásagnarméti Jóhanns Briems
er þó ekki þurr eða um of upp-
eldislegur; hann á sér þægii'egt
tungutak, og víða glóir á guJl í
lýsingum hans; hann getur þeg-
ar best lætur, allt í einu tekið
upp á því að segja okkur óvænt-
an sannleik um hversdagslega
hluti, eða bent okkur á það sem
framhjá okkur 'hefur farið.
Efni bókarinnar skiptist í eftir
farandi kafla, og nöfn þeirra
segja okkur töluvert um við-
leitni höfundarins: Pýramídar
og lótusblóm; Borgin með
hundrað hlið; Á mörkuim Blá-
lands; Ilmur af Líbanonsskógi;
Baalbek og Damaskus; Súlna-
borg í GíLeadfjöllum; Gröf
A'brahans; og í eyðiimörk Sýr-
lands.
Jóhann Briem hlýtur að vera
margfróður maður,, og um at-
hyglisgáfu hans og eftirtekt,
efast enginn sem átt hefur stund
ir með þessari bók. Fróðleikur
hennar hefur fátt nýstárlegt að
segja þeim, sem fylgst hafa með
rannsóknum fræðimanna, og
gluggað í mannkynssögu. Bókin
verður ekki lofuð fyrir það, að
hún Jjóstri upp leyndardómuim;
en það er alla vega ánaegjul'egt
að fá að fylgjast með íslenskum
leiðsögumanni um þessar slóðir,
og einhvern veginn trúir maður
því, að Jó'hann Br.iem sé hlut-
verkinu vaxinn.
Jafn forvitnilagt og það er að
nemia hljóm fortíðarinnar í bók
Jóhanns, er það ekki síður
ánægjulegt að rekast á höfund-
inn sjálfan einstöku sinnum,
eins og til dæmis í Gerasa þegar
skuggalegur maður fylgir hon-
um og félögum hans eftir, og
gerir sig líklegan til alls hins
versta. Þá verður frásögnin
óvænt spennandi, og lesandinn
er svona hálft í hvoru að vona, að
Skuggi þessi fari að láta ófrið-
lega, svo að Seifshofið glati
áhri'famætti sínum um stund en
þjóðlifið birtist í allri sinni
grimmd og tillitsleysi, eða
mannlegri reisn.
Jóhann segir okkur líka frá
viðskiptum sín'um við minja-
gripasala, og er sumt af því
skemmtilegt frásagnarefhi og
sjálfsagt raunsönn lýsing á hátt-
um Araba. Það er nefnilega eitt
sem ferðabókahöfundar mega
ekki gleyma: Það er að gefa okk-
ur forvitnum (og stundum
ó'hátíðlegum) lesendum sínum
innsýn í hina daglegu önn bak
við stórviðburði liðins tíma og
glæst mannvirki. Ferðabók, sem
ekki tekur mark á smámunum,
hinum hversdagslegustu atburð-
um, er líkt og andvana fædd;
ibeina fræðslu er oftast hægt að
sækja með góðu móti í uppslátt-
arrít. 9amt er ég ekki að óska
eftir því til dæmis, að ferða-
'bókahöfundar skrifi lanigt mál
um magann í sér, eins og einn
'þeirra gerði fyrir nokkrum ár-
um; að vísu var sú bók furðulega
góð mannlýsing og hafðli, sem
betur fer, frá ýmsu fleiru mark-
verðu að segja en heilsuleysi.
Mér þykir Jóhann Briem giera
oflítið af því að sýna okkur líf
nútímans, vegna þess að þegar
sá gállinn er á honum, tekst hon-
um oft furðu vel að gæða frá-
sögnina andblæ framandi ver-
aldar. Bók hans er eins og stór-
eflis bygging, full af öðrum
byggingum smærri, styttum,
myndum, kerum og múm'íum.

Jóhann Briean
Umhverfis þessa byggingu er
svo skógur h.aðinn ofan á skóg,
og virðist höfundurinn kunna
skil á öllum trjátegundum og
jurta.
Þegar Jóhann hefur lýst ali-
nákvæmlega (eins og hans er
vandi) 17. aldar húsi ríkismanns
í Damaskus, segir 'hann: „É'g hef
lesið Þúsund og eina nótt mörg-
um sinnum og haft meiri ánægju
af þeirri bók en öðrum, sem ég
hef kynnzt. En mig hafði al'drei
dreymt um að koma inn í vistar-
veru sem þessa, vissi ekki, að
þær væru til nú á dögum. En í
Damaskus verður Þúsund og
ein nótt að veruleika. Þar er önn
ur öld en á Vesturlöndum, ekki
fornöld eins og. í Egyptalandi, en
þar má enn ganga um garða og
borgarstræti í kvöldskini mið-
aldanna". Hér tekst Jóhanni að
tala til lesandans á mjög skiljan
legu máli, fá ’hann til að leggja
við eyru. T’öfraorðið er Þúsund
og ein nótt, bók sem flestir
kannast við. Með því að vísa til
hennar, er andrúmsloftið skap-
að. Hér er fólgið þetta persónu-
lega, sem ég hef verið að reyna
að sýna fram á að gæfi frásögn
hvað mest líf.
Jóhann hefur að vonum mynd-
skreytt bókina á þann hátt, að
það eykur stórlega gildi hennar.
Bæði teikningarnar og lituðu
myndirnar eru afbragðs vel
gerðar, magnaðar dul þess
heim's, sem fáir Íslendingar
þekkja nema úr bókum. Útlit
Til austudheims, er með fédæm-
um vandað, þannig að bókin
væri eiguleg fyrir það eitt. En
efni hennar mun heldur ekki
svíkja neinn, sem vill af 'henni
læra og hefur éhuga á þeirri
veröld, sem hver upplýstur mað-
ur verður í raun og veru að
kunna einhver skil á til að skilja
samhengi sögunnar.
Ileimilislíf
Svava Jakobsdóttir: VEIZLA
UNDIR GRJÓTVEGG. Sögur
Helgafell. Reykjavík 1967.
Það verður að teljast lifsnauð-
syn öUum skáldskap og endur-
nýjast, leita á ókunnar sióðir,
eða kanna gamlar með nýjum
hætti. Þetta sjónarmið hefur
verið áberandi í íslenskri ijóða-
gerð lengi, en ekki að sama
skapi hvað sagnagerðina varðar,
þótt athyiglisverðar íilraunir
hafi verið gerðar þar ’.íka, og
sumar heppnast furðanlega vel.
En nú seinustu árin er eins og
veruleg hreyfing hafi komist á
sagnagerðina, raunsæir höfund-
ar eru farnir að læra af absúrd-
istum (fjarstæðuhöfundum),
þeir síðarnefndu af þeim fyrr-
nefndu og svo framvegis. Og þá
verður spurningin: Hverjir eru
nýtískulegri absúrdistarnir eða
raunsæis'höfundarnir? Svar mitt
verður raunsæishöfundarnir,
vegna þess að þeir hafa tileinkað
sér ýmisleigt úr absúrdismanum,
kunnað að notfæra sér hann án
þess að lenda á vil'listigum. Það
er ekki ætlun mín að nefna hér
nöfn, skipa mönnum í sveitir.
Tilefni þessara hugleiðinga er,
að fyrir nokkrum dögum kom
einmitt út bók, sem mér þykir
sanna kenningu mína: Veizla
undir grjótvegg, eftir Svöv-u
JakobsdóttuT.
Svava hefur auðsýnilega lært
margt af absúrdistum, og kynnt
sér verk þeirra gaumgæfilega,
og þessa njóta sögur hennar en
ekki igjalda. Einhverjir myndu
kannski í ófróðleik sínum freist-
a-st til að kalla hana furðusagna-
höfund eða eittfavað þess háttar,
og meina að hún væri sannkall-
aður absúrdisti. En það er mis-
skilningur. Að Vísu ber rwargt
furðulegt við í sögum faennar,
hversdagsleikinn er stundum
afskræmdur. En aldrei til ann-
ars en auka á raunsæi höfundar-
ins, sálræna könnun hans á
mianneskjunni og umlhverfi
hennar. Sögur Svövu er.u tákn-
rænar raunsæissögur úr lífi
borgarbúans, einkum konunnar,
því skiljanlega lætur henni best
Svava Jakobsdóttir
að túlka konur; aftur á móti er
eins og veikleiki hennar sem
höfundar komi einna helst í ljós
þegar hún tekur karlmenn til
meðferðar.
Eftirtektarverðasta saga bók-
arinnar, Saga faanda börnum, er
einmitt gott dæmi um það sem
ég hef verið að segja. Sagan lýs-
ir á dál'ítið ófaugnanlegan, grót-
eskan hátt móður, sem lætur allt
eftir börnum sínum, og getur
ekki einu sinni neitað þeim um
að skera úr sér heilann þegar
þeim dettur í hug einn daginn
að bregða á þann leik. Hver
kannast ekki við móður, kvalda
af börnum sínuim; og þegar foúið
er að faa'fa nægilegt gagn af
h-enni, þá finnst börnunum sjálf-
sagt að snúa við henni baki,
láta sem þau hafi ekki tíma til
að koma i heimsókn. „Frá því
hún mundi eftir sér var hún
ák’veðin í að vera eðli sínu trú
og fórna heimili og börnum
kröftum sínum.“, stendur í upp-
hafi sögunnar.
Raunsæishöfundur af eldri
gerðinni, hefði sagt þessa sögu á
annan hátt, hún hefði til dæmis
í meðförum hans orðið of mór-
ölsk og vandlætinigarfull; en
Svava notfærir sér nýjan frá-
sagnarmáta og tekur óhugnaðinn
í þjónustu sína til að tjá það sem
virðist sakleysislegt á yfirborð-
inu, en er í raun og sannleika
ógnvekjandi, nálgaist það að vera
morð. Þessi saga þykir mér best,
einkum fyrir þau óvenjulegu
vinnubrögð, sem húin lýsir, en
ekki fyrir siðaboðskapinn, sem
er í sjálfu sér ágætur, en hiefði
ekki nægt einn sér.
Annars fjalla þessar sögur
eimkum' um þann grjótvegg,
sem prýðir íslensk heiimili nú á
dögum, ’heiimili sem eiga að bera
vott um ríkidæmi, dugnað og
hugmyndaauðgi; þessi veggur
gerir oft ejski annað en standa á
milli 'hjóna, eyðileggja eðlilegt
samiband þeirra, breyta mannin-
um í þræl og hugsanaletingja en
konunni í tildurdós og nöldur-
skjóðu. Því það faeimili, sem
einu sinni er búið að fá grjót-
vegg, þarf meira, ef ekki sjón-
varpstæki þá eittfavað annað. Og
yfir ölLu glottir Skrattinn sjálfur
í gervi víxils.
HúSbóndinn í fyrstu sögunni,
samnefndri bókinni, er dauð-
þreyttur þegar veggurinn er
kominn upp: „Grjótvegigurinn
stóð þarna óhaigganlegur, misk-
unnarlaus eins og varða yfir
heimsku hans, illa staðsettur
skjólveggiur þangað sem vindur-
imn næði aldrei að blása“.
í Veizlu undir grjótvegg, eru
tiu sögur. Þær fjalla allar um iíf
nútímafó.lks, vandam'ál þeirra í
kapp'hlaupi um hégóma; vel-
ferðarþjóðfélagið gefur þegnun-
um í þessari foók ekki annað en
áhyggjur vegna þess að þeir eru
aðeins stór börn, yfirborðs-
mennskan situr alltaf í fyrir-
rúmi hjá þeim. Sögurnar eru
varnaðarorð, hafa móralskan
tilgang án þess að faann sé ihvim-
leiður. Lesandinn hefur það ekki
á tilfinningunni að verið sé að
þröngva inn á hann eipu né
neinu; aftur á móti imá vera, að
það fíökri að sumium lesendum
að verið sé að afhjúpa þá. Það
er auðvitað ekki nýtt viðhorf
gagnvart bó'kmenntum, og ekk-
ert nema gott eitt um það að
segja. Raunsæishöfundar 'hafa
nú einu sinni gert rannsóknina
að sérgrein sinni, og ef einhverj-
ir vilja ekki kynnast þessum
„skurðaðgerðum" þeirra, þá er
að leita til rómantísk'u höfund-
anna og absúrdistanna. En svo
■getur farið, að í ljós komi að þeir
séu líka að burðast við að boða
eitthvað, segja skoðun sína á því
sem er hendi næst: vesalings les-
andinn er aldrei öruggur, ekki
einu sinni hjá klassíkerunium
gömlu. S'vo er líka eitt hu,gsan-
legt: að lesa sögur Svövu Jak-
oibsdóttur sem furðusögur og
láta boðskap þeirra lönd og leið.
Það væri í sjálfu sér ágætt, ef
eitthvað annað fengist út úr
þeim en það sem þær eru sýni-
lega að fást við, en það efast ég
um.
Oft getur verið erfitt að finna
ritfaöfunda, sem ekki eru ádeilu-
höfundar, móralistar að ein-
hverju leyti. Ragnar Jónsson,
útgefandi, virðist aftur á móti
loggja sérstakan skilning í orðið
ádeilulbók, en gerir sér senni-
lega ekki grein fyrir því að með
viðfaorfi sinu 'hefur hann skipað
sér fremst í lið absúrdista, senni-
lega er hann mesti absúrdisti á
fslandi, vegna þess sem hann
lætur ' hafa eftir siér um bók-
menntir. Auglýsingar hans eru
til dæmis ekki ófróð'Legra les-
efni en „tímamótaverk“ þau sem
hann sendir árlega á markað.
Við skuLum taka eitt lítið dæmi
úr Morgunblaðinu 17. þessa
mánaðar. Þá segir faann um
Veizlu undir grjótvegg: „Bók
skrifuð af nútíimakonu fyrir
nút'ímakonur“. Mér er spurn:
Hefur S'vava ekki ætlað karl-
mönnum hlutdeild í lestrinum?
Væri ekki hægt að auglýsa
Njálu á eftirfarandi faátt sam-
kvæmt þessu: „Bók skrifuð af
fornaldarmanni fyrir fornaldar-
menn“. Um framlag Ragnars til
bókmenntanna og bókmennta-
legrar umræðu almiennt, verður
sennilega skrifað margt í fram-
tíðinni, og ætla ég efcki að fara
út í þá sálma, þótt ég ihafi freist-
ast til að drepa á þetta atriði
hér í um'sögn um foók eftir
Svövu, sem Ragnar gefur út.
Það er umhugs'unarefni hve
þær ádeilusögi^i, sem settar eru
fram sem foein og skorinorð
ádeila eru oft máttlausar, gleym
ast fljótt. Góðar ádeiilusögtur eru
einmitt þannig, að þær gera hið
listræna viðfaorf ekki hornreka;
lesandinn verður var við, að
höfundinum er eittfavað niðri
fyrir, e-n þó ekki fyrr en hann
hefur móttekið kraft orðsins,
íþrótt málsins og lýsingarinnar.
Bestu ádeilusögurnar eru
kannski þær, sem hafna algjör-
lega þjóðfélagslegri um'vöndun á
öðrum forsendum en listrænum.
Þeim tekst alltaf að viekja hjá
lesandanum samúð með hug-
myndum sínum.
Þótt sögur Svövu Jakofosdóttur
verði eflaust ekki taldar til stór-
viðburða 'í íslenskum 'bókmennt-
um, eru þær með Iþví ánægjuleg-
asta, sem fram hefur komið hér
í sagnagerð seinustu árin; ekki
síst fyrir öfgaleysi sitt eins og
fyrr faefur verið drepið á, raun-
verulega kunnáttu höfundar,
sem ætlar sér ekki að komast
auðveldlega frá verkefni sínu
eða svíkja lesandann um vönduð
vinnubrögð. Ekki er það síður
frásagnarvert að þessi bók er
eftir konu. Mjög hefur hal'Lað á
kvenfólk á íslandi í bókmennta-
legu tilliti. En þeim er ófaætt að
tefla Svövu fram, gegn körlum í
rithöfundastétt. Éig hef ekki les-
ið forvitnilegri sögur eftir ís-
lenska ko-nu síðan Ásta Sigurð-
ardóttir var og hét.
Jóhann HjálmarsBion.
GRILL
"CjriUfi*
GRILLFIX grillofnarnir eru
þeir fallegustu og fullkomn-
ustu á markaðinum, vestur-
þýzk framleiðsla.
* INFRA-RAUÐIR geislar
innbyggður mótor
tAt þrískiptur hiti
sjálfvirkur klukkurofi
ic innbyggt ljós
★ öryggislampi
ic lok og hitapanna að ofan
fjölbreyttir fylgihlutir
GRILLFIX fyrlr sælkera
og þá sem vilja hollan mat
— og húsmæðurnar spara
tíma og fyrirhöfn og losna
við steikarbræluna.
Afbragðs §"fÍil||V
jólagjöf | UI«I/l
RITSTJÓRN • PRENTSMIÐJA
AFGREIÐSLA*SKRIFSTOFA
SÍMI 10*100
■nMMMcnmaanBi