Morgunblaðið - 26.01.1968, Qupperneq 15

MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 26. JANÚAR 1966
15
Erlendur Jónsson
skriíar um
BÓKMENNTIR
I bjarmalandi minninganna
Sæmundur Dúason:
EINU SINNI VAR n. 242 bls.
Bókaforlag Odds Björnssonar.
Akureyri 1967.
UINU sinni var — svo nefnir
Sæmundur Dúason endiurminn-
ingar sínar. Fyrsta bindið, sem
út kiom fyrir rösku ári, bar und-
irtitilinn Æviminningar. Fyrir
síðustu jól kom svo annað bindi,
það sem hér um ræðir. og er því
skipt í tvo meginhluta. Fulltrúar
farins tíma heitir hinn fyrri. Úr
elt vinnu'brögð heitir hinn síð-
ari.
í rauninni hefði þetta bindi átt
að koma á undan hinu fyrra, ef
farið hefði verið að eðlilegri
tímaröð, því þetta bindi hefst
t.d. á frásögnum af afa og
ömmu höfundar, svo og ýmsu
öðru venzlafólki hans. Æn ein-
hverra hluta vegna hefur Sæ-
mundi þótt betur henta að byrja
á sínum eigin æviminningum, og
kemur það að vísu lítt að sök.
Fyrsta bindi endurminning-
anna (veit ekki, hve mörg þau
eiga að verða) var heldur dautf
lesning. Þetta, sem út kom í vet-
ur. er bæði skipulegra og
skemmtilegra. Frásögn Sæmund
ar af venzlafólki sínu er skýr
og greinagóð. Sæmundur er
handgenginn bundniu máli, kann
margar gamlar vísur, veit, af
hvaða tiletfni þær voru ortar,
fellir þær víða inn í m&l sitt
og styðst við þær í frásögn sinni.
Það er að sönnu forn aðferð í
sagnaritun samanber t.d. íslend
ingasögurnar. Vísurnar gegna þá
sams konar hlutverki og skrifað
ar heimildir. Þajr eru samtíðar-
heimildir, ef til vill ekki í bók-
staflegum skilningi sannar. en
varðveita þó engu síður andblæ
staðar og stundar. Sú var tíð-
in, að fól'k var sýknt og heilagt
að kasta fram lausavísum. Megn
ið af þeim samsetningi gleymd-
ist. Aðeins beztu vísurnar geymd
ust í minni almennings. En til
að vísa geymdist þannig, þurfti
hún ékki aðeins að vera vel
kveðin. Hún varð l'íka að fela í
sér einhver aimenn sannindi,
eitthvað, sem fólk taldi þess
virði. að það væri varðveitt í
minni.
Og Sæmundur styðst við vísur
ekki aðeins í frásögnum sínum,
heldur einnig í lýsingum sín-
um á úreltum vinnubrögðum, er
hann skrifar um í seinni hluta
þesisa bindis.
Og sá hluti ritsins er þó nokk
urs virði. Þar er lýst algengustu
vinnubrögðum karla og niokkr-
um vinnubrögðum kvenna;
helztu störfum til sjós og lands,
eins og þau tíðkuðuist á uppvaxt
arárum höfundar.
Það mun vera sama sagan atf
öllum þeim vinnubrögðum, sem
Sæmundur lýsir þarna. að þau
teljast nú úrelt. Vera má, að
sum séu ékki með öllu fyrnd,
þannig að þau tíðkist enn á atf-
skekktum slóðum. önnur eru fyr
ir löngu niður lögð, svo sem há-
karlaveiðar, eins og þær voru
fyrrum stundoðar.
Að sjálfsögðu er enn á lífi
fjöldi fólks, sem þekkir af eig-
in raun þessi úreltu vinnubrögð.
Ekki er sá óratími, siíðan hætt
var t.d. að binda hey og rista
torf, það er að segja, eimi þá
ekki enn eftir af því bardúsi.
En sú kemur tíð, að enginn
verður lengur til frásagnar um
þau störf. Þá verður nokkurs
virði að hafa allar þessar lýs-
ingar á einum stað. Lýsingar Sæ
mundar eru ekki minna virði,
þó öllum þessum hlutum hatfi
verið lýst margoft áður. Hvort
tveggja er, að fyrri lýsingar
eru á víð og dreif í ýmsium rit-
um, og svo eru þær margar
hverjar óful'lkomnar, þar eð
ekki hefur fyrst og fremst vak
að fyrir öðrum höfundum að
lýsa sjálfum vinnubrögðunum,
heldur einhverjum atvikum, sem
við þau voru tengd. Sæmundur
segir frá hinum úreltu vinnu-
brögðum gagngert til að lýsa
þeim sjálfum og engu öðru. Hér
eftir er því hægt að fletta upp á
einni og sömu bókinni, vilji mað
ur fræðaist um, hvernig hey var
borið upp eða hákarlsstappa var
Sæmundur Dúason.
matreidd.
Að sjálfsögðu eru þessar lýs-
ingar Sæmundar byggðar á end
urminningum hans sjálfs. Hann
lýsir því einu, sem hann vann
sjádfur eða sá aðra vinna. Nú-
tímamaðurinn, sem les um öll
þessi fjölbreyttu og ólíku störf,
hlýtur að undrast, hvað störfin
voru mörg til sjós og lands, þau
sem hver einasti maður varð að
kunna lagið á, ætti hann að telj
ast hlutgengur í lítfsbaráttunni.
Vinnian var þá eina lítftrygging
mannsins. Jákvæður og undtir-
gefinn varð hann að ganga til
vinnu sinnar. Erfiðið varð að
vera homum heilagt.
Það var ekki af eintómri póli
tískri undirrót, að sveitamenn
litu löngum með fyrirlitningu á
baráttu daglaunamanna til að
stytta vinnutíma sinn. Að
„nenna“ ekki að vinna — það
var í þeirra augúm brot á
æðsta lítfsins boðorði; hugsunar-
báttur, sem þeim var gersam-
lega um megn að botna nokkuð
í. Sæmundur segir um heybind-
ing, að til að ná góðum árangri
í því verki hafi þurft „mi'kið
þrek og röskleika, áhuga á verk
inu og vilj'atfestu“. Og svo mun
hafa verið um flest önnur dagleg
störf.
í uppeldinu var ekki nóg, að
einstaklingurinn lærði starfið.
Hann varð einnig að læra að
vinna það með gleði og taka því,
eins og það var. Annars var
vonlaust, að hann sætti sig við
ihiutskipti sitt.
Flestum tókst að sætta sig við
stritið, af því að þeir þekktu
ekki annað. Og þó var þetta ekk-
ert nema brauðstrit. Tilgangur
og árangur var sá einn að draga
fram lífið, hafa í sig og á,
s'krimta frá degi til dags. Fæstir
gátu haft af striti sínu aðra né
meiri sköpunargleði.
En svo fjölbreytt sem voru
störf hvers og eins, var sjáltft
þjóðaramstrið drepandi fábreytt.
öld eftir öld voru næstum allir
bornir til að vinna sömu hand-
tökin. A'lla varð að steypa í
sama mótinu. Möguleikar — orð
sem oft ber á góma nú á tím-
um — voru engir. Það var ekki
um neitt að velja.
Þegar rætt hefur verið um
horfnar dyggðir, hefur oft ver-
ið vitnað til h'úsbóndahollustu
virmuhjúa á fyrri tíð; vinnu-
manna og vinnukvenna, sem
unnu húsbændum sínum svi
dyggilega, að þau gerðu Þeirra
ihag að sínum. Yið nútímafólkið
skiljum tæpast þvílíka sjálfsaf-
neitun og fórnfýsi. Var það nokk
uð annað en þrælslund, hræðslu
gæði? Getur hlutskipti manns
orðið öl'lu lakara en það, að hann
geri sér ekki aðeins að góðj
hvaðeima, sem að honum er
rétt, heldur beinliínis gleðjist
yfir því, fagni því, hversu illt
sem það annars er?
Framhald á bls. 20
Ellert B. Schram hdl. skrifar Vettvanginn í dag í tilefni greinar í Tímanum
16. jan. sl. um aðhæfingu kynslóða — viðhorf ungs fólks til stjórnmála — læ-
vísan áróður gegn frelsi og framtaki.
ÞAÐ er skemmtileg nýlunda.
þegar ungir menn ritia póli-
tískar hugleiðingar í læsilegu
fiormi og marka má að gerðar
eru tilraunir til að höndla
stóra sannleik hins pólitískia
'völundarh.ss. Að vísu geta slík-
ar ritsmíðar verið byggðar á
fiölskum forsendum, sem rekja
má til þeirrar algengu venju,
að viðkomandi rennir stoðum
undir fyrirfnam ákveðna skoð-
um — en ekki öfugt.
Sá ágæti ljóður er þó ein-
mitt á hinu eftirsótta lýðiræði,
að mönnum er leyfilegt að hafa
rangt fyrir sér án þess að vera
dæmdir úr leik.
Annar leiður vani er sjáltf-
skipuðum gagnrýnendum einn-
ig tamur. en það er s'á háttur
þeirra að alihæfa al'Iar þær
hópþúsundir sem eru á önd-
verðum meiði við þá og leiðast
jafnvel út í þær öfgar að sam-
flokkia á þann hátt heilar kyn-
slóðir.
Þannig hefur nýlega verið
gerð tilraun til að allhæfa þá
kynslóð, sem fædd er fyrir og
í kringum fyrra stríð, sem ald-
ist upp við ógnaröld kreppunn-
ar og átti seinna stærsta þátt-
inn í nýsköpun þjóðarbúskap-
arins.
Hún er meira að segja upp-
nefnd styrjaldarkynslóð.^
Einkenni hennar er sögð
spilling, rótleysi og óguðlegt
skeytingarleysi um sjálfvirð-
ing og þjóðarstolt.
Auðvitað mótast hver kyn-
slóð af því andrúmslotfti, sem
ríkjandi er á hverjum tíma og
seinni t'íma mönnum er út af
fyrir sig verjandi að draga á-
lyktianir af þeim atburðum, sem
hæst hiatfa borið.
Ofannefnd alhæfing er hins-
vegar ósanngjörn og villandi
og ber keim af þVí hlutdræga
mati, sem hingað til hefur ver-
ið alls ráðandi í íslenzkum
stjórnmiálaumræðum.
u
Það er staðreynd, að hið ís-
lenzíka þjóðfélag flutbist úr
rómantízkum torfkotfunum á grá
kaldá mölina á skemmri tíma
en öll eðlileg lögmál mæltu
með. Þar kom miargt til, en
einkum þó sú staðreynd, að
Island slengdist skyndilega inn
í hringiðu umheimsins fyrir til
stuðlan örlaganna. Áður ókunn
veraldleg gæði og möguleikair
bárust íslendingum upp í bend-
ur og enginn mannlegur mátt-
ur hefði getað atftrað þeirri
þróun sem í kjölfarið fylgdi, né
heldur nokkur manneskja fyr
irgefið þá dauðasynd að not-
færa sér ekki þá möguleika,
sem gáfust.
Ef þau umibrot lykta af pen-
ingum og sýnast toapphlap um
óraunveruleg og lítiltfjörleg
verðmæti, þá eru þau engu að
síður undirstaða þess efnalega
sjálfstæðis, sem allir og allra
helzt hagfræðimgar, eru sam-
mála um. að sé forsenda hins
raunverulega sjálfstæðis.
Það þýðir ekki af æpa sig
hásan af slagorðum um spill-
ingu, peningagirnd og loddara-
leiki — og það er lítilmann-
legt að reka sífellt fram feitan
puttann eins og Itftdll krakki
og hrópa: svinidlari — brask-
ari!
Sannleikurinn er sá, að sú kyn
slóð, sem uppnefnd hefur verið
sem styrjaldarkynslóð, er það
fólk. sem leiddi íslenzku þjóð-
ina á braut framfara og upp-
byggingar og síðar til velferð-
ar og velmegunar, Það er fólk-
ið sem gerði afkomendum sín-
um „ungu kynslóðinni“ kleift
að leita sér menntunar, kenndi
þeim að bera virðingu fyrir
landi sínu og þjóð — kom ís-
lenzku þjóðinmi til manns.
□
Undirritaður vill strax fyr-
irbyggja þær ályktanir. að með
þessum orðum sé lögð blessun
yfir allar aðgerðir tfeðranna —
eða tekið sé ofan fyrir ríkjandi
ástandi. Síður en svo.
Yfirgmæfiandi meirihluti hins
unga fólks, sem nú vex til
menntunar og þekkingar, og
lofsungið er, er alið upp með
borgaralegu hugarfari og telst
af sauðahúsi veraildiargæðanna.
Þetta unga fólk ber virðingu
fyrir foreldrum sínum og for-
feðrum og metur að verðleik-
um störf þeirra og áræði. En
þetta sama unga fólk er frjáls-
lynt og engan veginn ánægt
með status quo.
Það sér vitaskuld margt sem
afl'aga fer. Því ofibýður sumt.
En ungt fólk í dag leggur
samt sem áður ekki lag sitt
við óábyrgar öfgastefnur. Það
vill gjarnan bjarga heiminum
meðan uppörvandi bjartsýni
mótar hugann — en ekki með
því að fórna mannorði eldri kyn
s'lóða og fordæma óumflýjan-
legar gerðir þeirra.
Ég er þvert á móti sannfærð
ur um, að það vill standa vörð
um þær verðugu hvatir. at-
hafnaþrá og sjálfsbjargarvið-
leitni, sem skapað geta heil-
brigt og farsælt þjóðlíf.
í framlhaldi af því, væri ósk
andi, að slíkt leiddi huga ungs
íól'ks að þeirri stóru spurningu
— um hvað stjórnmiála'baráttan
raunverulega snýzt. Hjá því
vaknaði áhugi fyrir íslenzkum
stjórnmiálum, kraftar þess
beindust inn á þann vettvaog.
sem hefja þarf merkið á lotft
á ný.
Ungt fólk hefur fjarlægst
íslenzka pólitík, af þeirri sök,
að íslenzk pólitík hefur ekki ris
ið undir sér að verðleikum.
Enginn tekur lengur mark á
póli'tískum yfirlýsingum, því
þær eru ekki áby.rgar. Enginn
hl'ustar á kosningaloforð. því
að við þau er ekki staðið. Um-
ræður einkennast af lágkúru
og snúast mest um löngu liðna
fortíð en ekki framtíð. Fæstum
þeirra, sem látið hafa freistast
út á braut stjórmmálanna, hef-
ur tekizt að rífa sig upp úr
viðjum meðalmennskunnar. né
heldur sloppið við tumgur níðs
og baknags.
,Afskipti af stjórnmálum eru
ekki eftirsóknarverð — jafn-
vel mannskemmand'i.
□
Með tilliti ti!l ytfirvofandi
ógnaraldar og atomátaka ,var
það farsæl þróun, þegar dró
úr á'tökum austurs og vesturs
og spennan miinnkaði. En með
tilliti ti'l íslenzkrar stjórnmála-
baráttu varð sú þróun því mið
ur bagaleg. Afleiðingin hefur í
stuttu máli verið sú, að almenn
ur pólitískur áhugi hefur dofn-
að og dregið hefur úr raunveru
legum grundvallardeilum. Átök
eiga sér ekki lengur stað um
svart e'ða hvítt, heldur mis-
munandi grátt. Persónuleg
vandamál ráða afstöðu manna
og háleitar hugsjónir eru falar
fyrir tíu silfurpeninga.
Ungt fólk, alið upp í velferð
og skoðanaleysi, hinu borgara-
lega andrúmslofti, gerir sér
ekki grein fyrir mikilvægi
stjórnmálaskoðana. Það hefur
fjarlægst hin raunverulegu
stjómmál.
Það væri vissulega ánægju-
legt, ef ungir menn sem stefna
að pólitískum frama og hyggjast
koma einhverju til leiðai,
tækju upp einarðari og háleit-
ari málflu'tning, hefði sig upp
úr flokkslegum klafa og rót-
grónum ríg og skoðuðu málin
í ljósi röksemda og þekkingar.
Fátt væri gagnlegra ungu
fólki, stjórnmálum og þjóðfé-
laginu í heild, en einmitt að
slík átök ættu sér stað.
Og þegar hafðar eru í huga,
þær skoðanir, sem fram hafa
komið meðal valdastreitu-
manna af „ungu kynslóðinni“
— þá vaknar sú spurning:
Hvað væri raunar gagnlegra
þeim öflum, sem stendur stugg-
ur af sífell't meiri sócialseringu
og opinberum afskiptum en
skeleggar m'á'lefnagreinar og rit
smíðar um kosti þeirrar stefnu,
sem raunverulega hefur verið
undirstaða framfaranna hér á
landi? Hvað væri áhrifameira
hinum ábyrgu öflum þjóðfélags
ins, en skorinorður málflutn-
ingur gegn þeim lævísa áróðri,
sem beinist nú gegn frelsi og
framtaki.
Ungir menn, sem telja sig til-
heyra hinum ábyrgu öflum,
eiga að sameinast um nýja
sókn í stefnumálum sínum,
sýna reisn í orðum og athöfn-
um og láta ekki kaffæra sig í
dægurmálum og flokksvaldi.
Þeir eiga að vekja athygli á
eðli stjórnmálanna, þýðingu
þeirra og mikilvægi, þeir eiga
að draga fram kosti hins dýr-
mæta frelsis til orða og at-
hafna, hvetja til samkvæmni
og ábyrgðar og gera umræður
hei'llandi og eftirtektarverðar.
Ungir menn eiga að hefja
sókn gegn tækifærissinnum og
öfgaöflum, rífa þjóðina upp úr
doða velferðarinnar, hefja
frjálslyndi og víðsýni til vegs
og virðingar og umfram allt
standa vörð um manndóm og
s j álf sbj argarviðleitni.