Morgunblaðið - 03.02.1968, Síða 13

MORGUNBLAÐIÐ. LAUGARDAGUR 3. FEBRÚAR 1968
13
Neðanjarðarhreyfing sov-
ézkra rithðfunda
Eftir IMaoum Odnopozov
NAOIJM Odnopozov er
dulnefni Noum Gurevitsj,
læknis. Sovézka leynilög-
reglan, KGB, leitaði Odno-
pozovs vegna ljóða hans,
sem birzt höfðu í neðan-
jarðarritum rússneskra
skálda. Odnopozov fregn-
aði af því, að hans væri
leitað og fékk þá leyfi tii
að fara til ættingja sinna í
Israel á þeim forsendum,
að hann þjáðist af ólækn-
andi sálsýki. Þegar KGB
fann Odnopoðov var hann
yfirheyrður en síðan
sleppt í von um að hann
leiddi lögregluna á spor
annarra cftirlýstra rithöf-
unda. I stað þess flúði
hann til landamæranna og
olli skriffinnskuuppnámi í
búðum kommúnista og
komst í óðagotinu auðveld-
lega yfir landamærin. Fyr
ir tveimur vikum leitaði
hann hælis í Bretlandi sem
pólitískur flóttamaður.
Nokkru síðar ritaði hann
efitrfarandi grein í brezk
blöð:
„■f>ér atið allt sauri, bók-
staflega allt! >ér leggið dóm
á hluti, sem þér vitið ekkert
um. Þér 'hlakkið yfir mistök-
um lands yðar. Hlustiðs félag-
ar, á þetta kvæði hans —
„Um dauða skálds“........Nýr
Lermoruto>v, sveiattan! Og
þetta tileinkar 'hann Paster-
nak, manninum, sem bar lyg-
ar á föðurland sitt erlendis".
Yfirmaður öryggisþjónust-
unnar í Riga, sem ávarpaði
mig með þessum. orðum, var
blóðrjóður af æsingi. Hann og
fjórir starfsbræður hans gátu
ekki skilið hvernig ég gat
fengið mig til, í landi þar
sem sérhverjum rétt'hugsandi
borgara var ljóst, að öll grund
vallarvandamál rithöfundar-
ins 'höfðu verið leyst fyrir
hann og markmið 'hans voru
ljós og einföld — að þjóna
Flokknum þjóð sinni -— 'hvern
ig ég gat í slíku landi fengið
mig til að yrkja á þessa leið:
Þjóð mín! Þjóð mín!
Heyrirðu skriðuna falla?
Þjóð mín! Þjóð min!
Heyrirðu skotið ríða af?
Það er verið að jarðsetja
samvizku Rússlands
og frelsi rússneskrar
hugsunar.
Tveir borgarakl-æddir menn
handtóku mig á heimili mínu
og óku mér 'tiil 'höfuðstöðva
Soivéz,ku leynilögregl-unnar í
Riga. Þetta gerðist 17. septem-
ber 1905. Þeir höfð-u á mér
áhuga sökum þess, að þeir
höfð-u uppgötvað, að- ég var
ein nýrra og óskiljanl-egra
ógnana, sem steðjuðu að ör-
yggi Ríkisins: meðlimur í neð
ánj arðarhreyfingtu rit'höfunda
í Rússlandi.
Mér var kunnugt um að é-g
va-r ekki sá fyrsti, sem leidd-
u-r var inn í brag'gabygging-
una á horni Engels og Leníns-
strætis, þa-r sem dregið var
fyrir a-lla glugga. Ég vissi
lika að ég var ek-ki sá síð-asti.
Margir. félaga minna höfðu
farið um Lubjanka- í Moskwu
og Gorokhovaja á leið til
þrælkunarbúða á fenjum
Síberíu 'og geðveikrahæla,
sem þjóna sama tilgangi og
fangelsi.
Ég var heppnari og kannski
ofurlítið kænni en flestir
hinna. Þennan -dag var rann-
sóknarmaðiurinn að tal-a við
m-ig, en hann hefði fullt eins
vel getað verið að ta-la við Sin
javski, Brods'ky, Galanskov og
Daniel eða þau hundruð eða
þúsundir Rússa um landið
allt, sem höfðu s-krifað eitt-
hvað og látið vini sína hafa
það eða lesið það upp -á al-
mannafæri og þolað 6‘heyn-
legar þjáningar fyrir vi-kið.
Frá þeim tím-a hafa þessar
hugsanir sótt á miig: Hvers
vegna ofsækja þeir okkur;
hversvegna misbjóða þeir
okkur á þennan hátt, rang-
færa or-ð okkar, segja að við
hötum land okkar þega-r okk-
ur er ekki einu sinni illa til
þeirra sjálfra? Hversve.gna
dærndu þeir mig í sjö ára
fangelsi að mér fja-rverandi?
Þeir ofsækja vegna þess að
þeir óttast. Sérhiver lögregl-u-
maður — kjarni skipulagsins
— óttast listamanninn —
kjarna frelsisins.
En lö-greglumaður einrœðis
rikis þjáist af sérsitökum og
kivalafullum ótta. í ’heimi
hans, landi, ríki (orðin hafa
breytilega merkingu í 'hans
augum), verður a-llt að vera
skipulagt, samkvæmt áætlun,
á-kvarðað að oifan í samræmi
við reglur, sem Æðsta rök-
semdin setur — Hug-mynda-
fræðin, sem veitir hon-um
traust á lífið og try.ggir hon-
um gæði þess.
Einræðissinninn þek'kir
ekkert frelsi innan laganna.
Hann hefur verið alin upp í
þeim skilningi, að anna-ð 'bvort
sé skipulag eða öngþveiti. En
ef skipulagningin er algjör þá
verður ein-hver að skipu-
lé.ggja og sá hinn sa-mi 'hefur
æðstu völ-d. Algjör Ski-puleggj
ari m-eð algj'ör Völd var
Stalín.
í Rússlan-di gætir au-kinnar
tilhn-eigingar til þess, sem ekki
er for-ák-varðað, til þess sem
einungis ber a-ð -hönd'um — í
öll-u frá hagspeki til lista.
Þannig er skipulagsmaskínan
að -missa v-öldln — Kom-mún-
isitafolkkurinn o-g leyni-lög-
reg-lan. Óttinn við ön-gþveiti
1-æðist að þeim.
Á flestum svæðum ha-fa þó
yfirvöldin nokkra stjórn á
því sem fram fer. Þau hafa
v-erið að gefa frá sér einræðið
með semingi, þumlun-g etir
þumlung. Neðamjarðarthreyf-
ingin, sem hófst fyrir 12 ár-
u-m, -v-ar a-lgjör andstæða þessa
stjórnarfars; þar var ekkert
forá'kvarðað og hún nau-t fylg-
is í landi þar sem ekkert m-á
gerast án gkipulagn-ingar. Þá
f-óru skipuleg.gjararnÍT að ótt-
ast upplausn valdsins, upp-
lausn þessa sjál-fumg.laða, gjör
skipulagða heim-s. Þetta skýrir
hversvegna þeir ha>ta o-kkur
og ofsækja. Þetta skýrir villi-
mennsku dómanna í Moskvu
fyrir nokkruim dögum.
Þetta geta sovézkir einræð-
issinnar ekki -viðurkennt.
Vegna þess, að þótt þver-
stæðuikennt megi virðast, þá á
hugmyndafræði þeirra Marx-
isminn — sér rætur í
evrópskri hefð, sem gerir ráð
fyrir að frelsi sé æðst verð-
mæta. Marxis-mi var tilraun
til að samr-æma frelsi skyn-
samlegri — an-dstætt við al-
gjörri — skipulagningu.
Þessvegna ákærir leynilög-
regla kommúnista okkur ek'ki
fyrir að -vera „skaðsamlega
frelsisleitendur“ eins og lö.g-
regla Tsaranna ákærði fórn-
arlömb sín. Hún verður á
hinn bóginn að rangfæra það
sem við segjum og höldum
fram til þess að geta slet-t því
framan í okkur, að -við séum
föðurlandssivikarar, hlakk-
andi yfir mistökum lands okk"
ar, „saurgan-di okkar eigið
hreiður“ eins og fyrrv. yfir-
maður KGB, Semichastny,
saigði um Pasternak.
Þannig lítur KGB á okkur,
en við erum ekki sam-mála.
Noum Gurevitsj.
Við eru-m Rússar, sem tök-
um al'varlega 'hin sterku fr-els-
iselskandi -hefð í landi Pkkar.
Okkur er kennit að elska og
virða Pusih’kin með „ leynilegt
fre.lsi“ sitt, d-esembristana,
sem marséruð-u gegn f-all-
byssu kúl-unum í örvæntingar
ful-lri afneitun á harðstjórn
(þeir eru ef til vill •uppáhalds
hetjur æskunnar) og bylting-
ar.m-enn síðari tíma. O-kkur er
kennt að -virða þá vegna þess
að' núverandi stjórn, sem óx
upp af byltingunni, hefur lýst
því yfir, að hún. sé 1-ögmætur
arftaki þeirra. Samt er dag-
legt líf okkar þrúgað af lítil-
mótlegum takmörikunum á
sm-ekki (,,réttur“ og „rangur“
klæðnað-ur), hugsunuim og
hreyfingum (Pushkin er „r-étt
ur“, Dostojevski er ,,rangur“).
Þessu er framfylgt af heimsk-
um og nud-dalegum ungk-omm
únistum, -og menn mega vera
mjög nærsýnir, ef þeir taka
ekki eftir því, að al-lt þetta á
harla lítið skylt við þær hefð-
ir, sem stjórn okkar segisf
hafa tekið að erfðuim. Þá er
lögð spurning: h-vort elslkar
þú og virðir meir — hefðina,
seim kennir þér frelsi eða
stjórnina, sem kennir hvað er
„rétt“ -og hvað „rangt“. Ef þ-að
er hið fyrrnefnda þá liggur
vegur þinn „til -vinstri“, stund
um til vinstrisinnaðra neðan-
jarðarhreyfinga. (í Rússlandi
eins og allsstað-ar annars stað
ar þýðir „vinstri“ 'breytingar;
þess-vegna eru kom-múnistar
til ,,hægri“.)
Okkur er einnig kunnugt
um fnjálsræðishefðir Vestur-
lan-da (m-eð fulitingi bó’k-
m-ennta og erlendra úbvarps-
stöðva) og frelsis-a-ndann í
sjál-fum Marxismanum. Við
gaumgæfum stjórnarskrána,
sem lofar okkur -frelsi og ótrú
legum munaði. Við lesum Tol
sitoy og Gogol og s-kynjum
dýptin-a og margbreiytil-eikann
í persónum þeirra og hug-
myndum um leið og okkur er
kennt að dást að flatnesk-ju-
legum og „réttum“ persónum
v-erksmiðjuskáldsagna eins og
„Sem-enti“ Gladkovs. Sem við
lifurn, læru-m og þrosk-umst
verða okkur ljósar mótsagn-
irnar í Loforðum rússnesku
byltingarihefðarinnar og jafn-
vel -hugmyndafræði Marxism-
ans ,o.g takmör-kunum hins
setiía, reglubundna soiv-ézka líf
ernis. -Það 'hefst vi-ð f-jórtán
ára aldu-r, þegar við byrjum
að lesa stjórnars-krána í skól-
unum. Þar segir: „Þið ha-fið
frjálsar kosningar11 — en við
höfum þær ekki. Þar segir:
„Þið 'ha-fið málfrelsi“ — en
við 'höfum það ekki.
Það er þessi framivinda,
sem er þess valdandi að hinir
einbéittust-u okkar hafa af-
neitað þessuim lífgháttum —
og leitað til neðanjar-ðarhreyf
ingarinnar.
Það sem sameinar okkur
Það er allmargt, sem sam-
einar ok'kur: -fyrgt og fremst
ástríðufull trú á -huigsana- og
tjáningarfrelsi allra m-anna.
Vi'ð vitum af djúpri persónu-
legri reynslu, að sé þetta e-kki
til staðar afskræmist menn-
ingarlíf landsins og aU-ur per-
sónuleiki borgaranna bíð-ur
tjón.
Opinberlega (í s-krifstof-
unni til -dærnis) tem-ja þeix sér
,,rétta“ fl-okksafstöð-u, ekki
einu-ngis gagnvart Vietnam-
stríðinu heldur einnig gagn-
vart innflutningi læknislyfja
frá Vesturlöndum (þau eru
ó-heimil öllum venjulegum,
dauðilegu-m m-önnu-m og eiga
læknar -og bjúkrunarlið að
vera „sa-mþykk“ þeirri ákvörð
un). En margir læknar líta á
það sem glæp a-ð mega ekki
gefa lyf, sem bjargað gætu
m-annslífum, aðeins vegna
þess að það væri g'óð-ur áróð-
ur fyrir Vestu-rlönd eða að
þau kosta dollara.
Á þennan -hátt myndast var-
anlegt og eðlislæg tivöfeldrni.
Menn 'halda því fram, sem
þeir trúa eikki, fiurðu auð-
veldlega. En í reyndinni hef-
ur þetta alvarlega áhrif á
taugakeirfi-ð, leiðir til tauga-
veiklunar og fylgikvilla
þeirra.
Annaðþað, sem heldur okk-
ur saman er sektartilfinning,
sem flestir meðlimir neðan-
jarðahhreyfingarinnar þ-jásit
af. Við -vorum alin upp í and-
rúm-slofti þar sem því var
stöðugt haldið fram annars
vegar, að sovézka þjóð-in lifði
í réttlátasta og lýðræðisleg-
asta stjórnskipulagi á j-örðu,
en hins vegar -var látnum fórn
arlömbu-m leynilögregliunnar
skyndilega veitt uppreisn
æru og fangabúðirar spúðu
milljónum örkuimlamanna.
Og engum var refsað.
Sam-t hiutum við menntun
og n-utum og elskuðum Ijóð-
1-ist og aðrar listir og kom-
umgt jafnvel sæm.ilega af
meðan Krúsjeff var n-æstum
búinn að tortím-a heiminum
í æðisgengnu valdakapp-
h-laupi og 1-ét skjóta menn, sem
-græðst haifði fé á annan h-átt
en Ríkin-u var þókn-anlegur
(frændi minn var m-eð-al
þeirra).
Það sem m'est er haldið í
heiðri í neðanjarðarhreyfing
unni er venjuleg-t m-annlegt
velsæmi, Ekki svo að skilja,
að það gé v-anrækt í öðrum
rússn-eskum þjóðfélagshópum,
en 1 neðanjarðarihreyfmgunni
er sér-stök rækt lögð við það.
Meðlimir neðanjarðarhreyf
ingarinnar neita oft að ræða
við sina nánustu um málefni
faen-nar vegna þess að þeir
hafa séð hvernig vinir þeirra,
sem byrjuðu sm-átt, t.d. m-eð
m-einin-garlausri „fánadags“
ræð-u á byltingarafmælinu,
eða sem einfaldlega hafa sam
þykkt að þegj-a. enda sem
uppljóstrarmenn leynilög-
reglunnar eða lítilmótlegir
ruddar, sem framfylgja
flOkksrínun-ni í skrifstofunni
eða verksmiðjunni.
Hvað vill neðanjarðarhreyf
ingin á sviðum stjórnmá-La og
menningarmála? Vitaskuld
vill hún ekki eyðingu Rúss-
lands eða að CIA nái völdum.
Hún vill jafnvel ekki, a-ð
vestræn menning nái yfirtök
un-um-. Minnsta san-ngirnis-
krafan er: „Virðum okkax eig
in stjórna-rskrá“.
Þetta slagorð var endurtek
ið æ ofan í æ, í kröfu-göng-
unum, sem skipulagðar hafa
verið í Moskvu sl. tvö ár til
að verj-a málstað handtekinna
rifchöfunda og stúd-enta og í
ýmsu-m jarðadreifiri-tum. sem
ganga ekki einungi-s um
Moskvu og Lening-rad heldur
einn-ig í háskó-laborgunum úti
á lamdi. Þetta slagorð er
byggt á þeirri einföldu stað-
reynd, að lýðræðisstofnanir
að formin-u til eins og t.d. hið
„þjóðkjörna" þing, rikis-
stjórnin o. s. frv. séu þe-g-ar
til staðar í Rússlandi og lýð
ræðisréttindi — frá samikomu
— og trúfrel-si tiil miál-sfrels-
is — s-éu þega-r tryggð í
stjón-arskránni.
En Flokkurinn og leynilög
reglan hefur séð um að þessi
réttindi eru aðeins til í orði
en ekki á borði. (Stjórna-r-
skráin leyfir „hi-ð leið-andi
hlutvek Flokksins“, en þessi
grein er auðsjáan-lega í mót-
sögn við allar hinar).
Skipul-eggjarar neð-anja-rð-
arhreyfingarinnar 'ha-fa sov-
ézk lög að leiðarljósi og þeir
krefjast þess að a-llar aðgerð
ir hreyfm-garinn-ar sé í ful'lu
samræmi við lögin, í sam-
rærni vi-ð þes-sa og þessa
grein, og þeir sýna f-ram á,
að þeir sem dreifa kröfu-
gön-gum séu að brjóta sovézk
lög. („Hvað er samkomu-
frelsið“?)
Þagar bæklingar hreyfing-
arinnar eru gerðir upptækir
þá er spur,t: „Hvar er prent-
frelsið"? Þegar rithöfundar
eru h-andteknir: „Hvar er
málfrelsið“,
Mar-gir okkar álíta, að
Rússar eigi að taka sér stjórn
k-erfið í Júgóslavíu til fyr-
i-rmyndar. Þa-r er eins flokks
ker.fi, en mennin-gar- og efna
hagsl'ífið er tiltölulega áháð
flokknum. Þá færu fram
frjálsar pól-itíiskar Um-ræður
innan flok'ksin-s eins og i
Júgós-lavíu.
Að-rir stinga upp á kerfi
margra flokka, þar sem hver
flokk-ur er fulltrúi ákveðins
hóps, þ.e. flokkur m-ennta-
mann-a, flokkur verka-manna
og bænda o. s. frv. Enn að-rir
álí-ta, að við ættum að sníða
lýðræðið eftir fyrirmynd
Breta,
í neðanjarðarhreyfinsunni
finnaist meira að segja harð-
svíraðir kapítalistar. En kapí
talismi hér er að-eins draum-
ur srvarta-m-arkaðsbra =kara
um ótakmarkaða spákaup-
mennsku-. En dæmigerðari
fyri-r neðanjarða-rhreyfingiina
eru hóipar unig-ra sósíalista,
sumir ný-Leninistar, sem
segja að slæmir menn og smá
borg-arar hafi ra-ngfært kenn
ingu Bvltin garföð-urins
Bara að fylgia texta Lenín-s
og allt kemur af sjálfu sér,
segja þeir. (Ef til vill stend-
ur fles-tum á sama u.m ken-n-
inga-r Leníns, þeir not-a hann
einungis sem skálkaskjól.)
Neðanjarðarhreyfingin læt
ur sig skipta iþjðð-félagsleg-
o.g pólitísk málefni aðallega
Framh. á bls. 19