Morgunblaðið - 31.05.1968, Síða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 31. MAf 1068.
Jóhann Hannesson prófessor:
Flest er í lagi með fræðslukerfið
' „Það sem almenning heilum
Viðkemur, á að vera öllum kunn
ugrt ... Jón Sigurðsson for-
iseti.
1. Kerfið og aðrir þættir.
jr Undanfarna mlániuði hafa
imenn rætt fræðslumál, mennta-
jnál og jafnvel upjyeldisniiál af
italsverðu kappi, meira að segja
Btundum atf nofckurri forsjá.
Margt hefir verið vel fram sett
og hugsað, eflaust er ýmislegt
rétt, aainað nærri réttu, en nofck-
luð virðist mér gvifa í laiusu lofti
Bjáltfablekkinga, einfcum sú hugs
un að breyting á fcerfi muni
Bjálfkrafa leiða til betri mennt-
jtnar.
! I Efcki ákal því neitað að til-
Bangiurinn með þeasum hugleið-
iingum er öðr.um þræði 9á að á-
irétta sumit af því, sem sagt hef-
ir verið, en andmæla öðru, og
benda á nofckuð nýtt, sem yfir-
Jeitt verður út undan.
Fyrst er kertfið. Stundum er
lengu likara en menn haldi að
skólakerfið sé allt, sem að al-
mennings fræðslu lýtur. En það
er öðru nær. Nýtt skólakerfi
byggir ekki bókaisiötfn, semur
fekki skólabæteur eða reiisir skóla
byggingar, og breyting á kerf-
inu greiðir ekki sjálfkrafa úr
neinum vandræðum. Skólakerfið
er samstæða atf Skólium á mi»-
munandi stigum, og er þessari
heild vel lýst í Félagsfræði
Magnúsar Gíslasonar. Fræðslu-
mál eru víðtækara hugtak en
ékólamál, og uppeldismál enn
víðara hugtate, því þar koma við
Sögu fleiri en þeir, sem að
fræðslumálum vinna. Og
tfræðslulögin eiu fynst og fremst
rammalöggjötf. Þótt öllum lög-
um sé framtfylgt, t.d. í tveim
gagnfnæðasíkólum, getur annar
verið mitelu betri en hinn fyrir
!því. Eitrt er kerfi, annað eir
bennsla, þriðja er skólapólitíik,
(fjórða er prótf eða prófanir.
Kerfið kann að vena í lagi, en
.teennslubækur gallaðar, uppeld-
iáheiimtspeki engin, kennara-
menntun. þunn eða slitr-
ótt, vinnuaðstaða erfið og of-
tnoðið í ákólastotfur, stundatötfl-
iur svo gallaðar að það ónýtist
BÍðdegiis sem kennt er árdegis.
Aðbúnaður þjóðfélagsins að
Bteóla sínum Skiptir einatt meira
máli en fræðslufeerfi eða sfeóla-
kerfi. Enda fer svo í reynd að
þær stotfnaniir manntfélags, sem
Itatea til mikils fjölda, svo sem
Bkóli og kinkja, hatfa tilhneig-
ingu til að draga mjög dám af
þjóðinni sjá'ltfri.
Vera má að fræðsluteerfi sé
sæmilegt eða allgott, en val
menntameðala meira eða minna
gallað, sumu sé ofaukið, annað
vanti en oí lítil skil séu gerð
_ýmsu, sem miklu varðar. Stund-
um getuir smávægileg fræðsla
gjörbreytt þjóðfélagsástandi í
heilli heimsáltfu, eins og kennsla
,jkartötfkiprestanna“ gerði á sín-
um tíma, og sú upptfinning píet-
istanna að stofna kennaraskóla
(seminarier).
Það verður að teljast senni-
legt að einhverjir aðilar utan
skólans svo sem blöð, sjónvarp,
krvikmyndir, útvairp, bókaútgáfa
o.tfL rítfi niður að kveldi það
Bem skólinn byiggir upp að
morgni. Steólastarfið verður þá
Sisyfosarvinna, og árangur sézt
ekki, né heMur njóta nemend-
ur neins verulegs gagns atf því,
Bem skólinn gefur. Ýmislegt er í
iblöðum svo þunnt og illa unnið,
marklaust og úitvatnað eða rang-
tfært, að miaður verður hvorfei
tfróðari né betri af því að lesa
það, etf til vi'll aðeins verri eða
heimskari.
jí Erlendis heyrast oft raddirum
þetta, jatfnframt krötfum um að
íjölmiðlunartækin eigi ekki að
Vera stefnulaus reköld í höndum
é/byrgðarlauisra leikhyiggju-
manna og tæteniferata, heMur
ee/ttu þau að vera manneskjuleg
og hjálpa þjóðunum til nokkurs
þrostea.
2. Formúlan í fræðslukerfinu.
Fræðsluteerfi vort er auðviitað
ekki alfullkomið. Uppeldisheim-
speki vita landsmenn Util deiU
á, og hér bæta ekki blöðin úr.
En margt fólk byggir enn á Ufs-
viziku kynslóðanna, er sjálft
vandað fólte og elur böm sín
vel upp. Þúsundir mæðra sýna
að þær finna fuirðu vel hvað
bömuruum er fyrir beztu. Marg-
ar þeirra, batfa sýnt þetta í veriki
með því að iáta í ljós að kriist-
intfræði Sfculi etfld í skólunum
og þar með siðrænt uppeldi.
Annars er það allt otf sjaldgæft
að heyra frá almenningi raddir
um einstakar námsgreinar, og
væri þess þó full þörf á þess-
um tímum. Eigum vér t.d. að
halda átfram að kenna þúsundum
ungra íslendinga Skriflega
dönSku, þegar engin þjóð utan
Danaveldiis legguæ slíkt á sína
unglinga? Vitanlega verður að
teenna unglingunum að lesa
dönstou, norsku eða sænsku,
vegna samjskipta vorra viðNorð
urlönd. Nú iærir fóik í þessum
löndum öllum að lesa ensku, svo
að skrifleg dönskukennsla er
ekki lengur nauðsynleg. Vér
höldum í hana atf gömlum vana,
ekki atf neinni framtíðar nauð-
syn. En að breyta hér um er
eteki ráðlegt, þrátt fyrir allt,
nema fólkið í landinu vilji það.
í einræðisríkj'Um breyta hug-
myndafræðingar og tæknikratar
fræðslukerfum og eigin vild.
Þá leið vi'lja skólamenn lýðræð-
islanda ekki fara. Æðsti vald-
hafi hjá oss er í þassuim málum
Alþingi, þar sitja fulitrúar fólks
ins og þeir hafa sett þau lög,
sem nú gilda. Fulltrúarnir þurfa
því að reynast uimbjóðendum
sínum það vel að þeir setji sig
svo vel inn í fræðslumiálin að
þeir séu dómbærir um þau, ekíki
sízt á nýjungar og endurbætur,
því sumar þeirra kunna aðreyn
aist gagnlegar, en aðrar verri en
ekki neitt. Engir menn hatfa
betri aðstöðu til að kanna þarf-
ir fóikisins en þingmennirnir. Al-
mennings heillir þurtfa að vera
þeim kunnar á öilum sviðum.
„Formúluna í fræðslukerfinu“
má nota til að umbæta sjáltft
kerfið, en iífea má nota hana til
að „atfkristna sóikerfið“ eins og
segir í bökmenntum íslenzteum,
eða til að „setja hnött vom í
hæt)tu“ eins og erlendir speking-
ar segjia. — Með uppeMinu má
gera mannshugann gátufullan og
hættu'tegan, eins og Albert
Seheitzer sagði. Vér skólamemn
getum miðlað bæði almennimgi
og þingmönnium af reynslu vorri
og þekkingu, sumir atf reymslu
mangra þjóða, aðrir af lamgri
reynslu hér á landi, og skiptir
það sízt minna máli. En það eru
fulltrúar þjóðarinnar, ekki vér,
sem ejga að ráða því sem kennt
er 1 Skólunum, menmtameðulum
þjóðfélagsins, því að ábyrgðin á
stjórnun þjóðfélagsins fellur á
herðar kjörinna fulitrúa þar sem
lýðræði rí'kir.
Að formúlumni, sem er í semn
varnarvirki og leynivopn kerfis-
ins, skal síðar vikið. Fyrat um
sinn skal otfurlítið rætt um upp-
eldisheimspeki og reynt að gera
hana aknenningi skiljanlega.
3. Hugsun almennings um eig
in heill.
Aiþýða manna heldur ef til
vil'l að uppeldisheimsipeki sé fá-
nýt hei'labrot um einhverjar að-
ferðiir til að koma þetekingu inn
í hötfuð unglinga, gera þá gáf-
uðustu að páíagaufcum, en hiina
að hænisnum á priki, verpandi
sínu daglega eggi. En því fer
fjarri. Uppeldisheiimispeki er
eikki skólaspeki, þótt skólaspeki
sé til og til margra hiutta góð.
UppeMisheimspekin verður ein-
la'it mál með spurningum og
svörum, og sérhver feona og karl
getuir tekið í henni nokteum
þátt. Spurningin er þessi: f
hverskonar þjóðfélagi viit þú
lifa, bæði í nánustu framtíð og
þegar börnin þín eru búin með
skólagöngu? Hvers konar þjóð
félag telur þú heppitegast fyrir
þau og þeirra börn?
Samtáð vor hetfir eftirfarandi
á boðstólum, meðal annars, úr-
val, líkt og kaupmaður sem get-
ur boðið upp á kex og tertu-
botna, brauð og osta í búð sinni.
Hvað má bjóða?
1) Vi'lt þú til dæmis sams kon-
ar mannifélag og það sem Hiiler
skapaði úr frœndum vorum,
Þjóðverjum, eða Mao formaður
Prófessor Jóhann Hannesson.
er nú að framleiða með sínum
74.000 kommúnum? Eiga börn
þín að verða stonmsveitanmenn
eða kommúnubúar.
2) Vilit þú mannfélag, þar sem
menn Skjóta öðru hvoru forseta
sína og mikilmenni, hafa ævin-
týralegan auð og alls nægtir og
heimsins fullkomnustu tækni og
uppþot blossa upp í sumarhitum
og menn brenna niðuir hverfi í
austur- og vesturbænum
unglingar hætta í skólum og ger
ast hippar, betlarar og rætfiar —
en aðrir verða hávísindamenn,
igeimfarar og garpair í hernaði?
3) Vilit þú manntfélag þar sem
„Big Brother", tætenikratinn,
stóri bróðir, stjórnar öllu
og hiugsar allt fyrir þig, og þú
lætur þér liða einis vel og varp-
hænu í hreiðri — meðan þú ert
þægur og verpir þínu daglega
eggi og ræðst ekki á önnur
hænsni?
4) Vilt þú manntfélag líkt og
það sem vér hötfum nú, að miklu
leyti alið upp atf foreldrum,
kennurum og prestum, en með
lítils háttar umbótum á síðustu
árum, svo sem nökterum „vél
Skipulögðum bótfaflokkum“,
svindlurum og betlurum, þó ekki
fleiri en svo að mannfélagið er
ennþá með þeim friðsömustu og
tekjuhæstu á jörðu?
5) Eða er þér hjartanlega
sama um öll mannfélög og fram-
tíð þeirra og viltu tatea hverju
því, sem þóknast að troða sér
inn hér hjá oss — og htfa að-
eins fyrir líðandi Stund?
Meðan þú rennir augum ytfir
þetta, gerist auðvitað ekki neitt.
En farir þú að velja á milli,
þá myndast afstaða, eiins etf þú
bætir hér einhverju við, sem
ekki er tekið fram. Etf þú skritf-
ar eitthvað í þá átt að þannig
og þannig viljir þú að manníé-
'lagið verði, þá hefir þú um ieið
sett uppeldinu (menntuninni,
fræðslunni) markmið, og það er
einmi'tt slítet markmið, sem er
hið þýðinigarmesta í uppeldis-
heimspekinni.
Skólakerfi þjóðanna eru öll
meira og minna mótuð af slík-
um markmiðum. Þýzki skólinn
var á mjög skömmium tíma mót-
aður að því markmiði, sem naz-
istar settu, rússneSki skólinnmót
ast enn af markmiðum Lenins, og
hinn kínrverski af marfemiðum
Mao formanns. Markmið Norð-
urlandaskólanna mðtast aí því
að menn vi'lja þar halda fast við
lýðræðislegt stjórnartfar, kriistið
siðlferði og víðtæka menntun al-
mennings og þroska einstaklinga
Hjá oss er þetta í stórum drátt-
um líkt, nema hvað einstak-
iir þættir eru yfirleitt veiteari og
meira atf grönnum bláþráðum í
menntuninni. Skóli vor er all-
miklu styttri árlega en með ná-
grannaþjóðunum, uppeldismennt
un kennara minni og kjör þeirra
lakari, kennsiubækur þynnri og
bókatoostuir á voru máli mjög fá-
tæfclegur. Samt telst alþýðu-
menntun góð á íslandi, og
eins og í pottinn er búið, verð-
ur að þakka það kennurum að
verutegu leyti.
Eins og einn höfundur (Bragi)
gat um fyrir nokkrum mánuðum,
þá hefir alþýðleg uppeldisheim-
speki „alla tíð verið nauðsyn-
leg forsenda fyrir mótun og þró-
un fræðslumála“. Þetta á einnig
við hér á landi.
Tökum dæmi: Einhver unigur
maður óskar umbóta í etfna-
fræðikennslunni og tekur upp á
því að kenna börnum á ferm-
ingaraldri að 3míða harM-
sprengjur (Þetta hefir gerzt er-
lendis og er vel gerlegt). Spum-
ingin er hvort foreldrar og þing-
menn telja þessa kennslu æski-
lega. Etf allir þegja, þá er etek-
ert við því að segja þótt slík
tilraun væri gerð. Hér er á ferð-
inni þýðingarmiki'l vísindagrein
í nútímanium. Hitt er svo ann-
að mál að talsverðir hvelliir
yrðu ef mörgum vel smíðuðum
sprengjum væri kastað á
gamlaárskvöld við brennumar.
Tökum vér upp kjörtfrelsi í námi,
þá verða menn auðvitað að gera
sér ljóst hvað eiginlega er verið
jð gera.
Einn atf yngri skólamönnum
(■Arnór) lét greinilega í ljós
hvers feonar markimiði hann
viidi keppa að: Vísindatega
menntuðu og siðuðu þjóðfélagi.
Að mínu viti þarf enginn að
skammast sín fyrir að móta sína
stefnuskré með þessum orðum,
en auðvitað þarf að skilgreina
nánar hvað í þessu felst. Og það
er almennt kunniugt að vísinda-
Legri menntun fleygir fram, en
hin siðferðilega Stendiur í stað
eða er jafnvel í atfturtför. ís-
lenzk menntamannaeíni kunna
ytfirleitt ekki að Skritfa rétt nafn
ið á höfundi kristindómisins,
hvað þá að þeir viti skil á siða-
kenningum hans. Og nöfn helztu
siðfræðinga mannteyns eru mörg
um ístenzkum menntamanni
móðu hiulin, og kennin'gar þeirra
ókunnar að miklu leyti eða öllu.
Menn vita að vísu að „vondiur
félagsskapur spilliir góðum sið-
um“ — en hvar er það að finna,
og hver setti þá hugmynd fyrst
fram? Félagsskapiurinn við
Mammon hefir nú spillt vorum
igóðu siðum svo að gteyxnd er
dýrmæt Mfsvizka kynslóðanna,
kristin og heiðin. Mig hetfir furð-
að á því hve fáir íslendingar
vita hvar Hávamál er að finna-
4. Þjóðleg menning eða til-
skipanir taaknikrata.
Það er almenn forsenda lýð-
ræðis að fólkið, en ekki örfáir
tæknikratar skuli ráða menntun
barnanna. Um þetta enu meira
að segja áfevæði í stjórnskipan
vorri og alþjóðlegum samningum
sem þjóð vor á aðild að. En ef
fólteið þegir eða hundsar sín eig-
in l'ög, ef það veit eteki hvað
'ft'lmennings heillum viðkemur, þá
missir það vöM sín í henduir
tæbnikratanna, sem vilja hag-
ræða því, líkt og hænsnum á
priki. Nú eru góð hænsni mjög
nytsamir fuglar, og uppeldishug-
sjón tæknikratanna er einmitt að
framleiða nytsamar manneskjur,
en ekfki siðaðar.
Hvað er þá til ráða? Fólkið
verður að tala við fulltrúa sína,
þingmennina, um þær þarfir
baimanna, sem Skólannir þurfa
jið bæta úr, allt neðain frá Há-
skólanum upp til barnaskól-
anna. (Pýramidanum er hér vilj-
andi snúið við, til að komast hjá
skólaspekinni að lífsviskunni).
Þingmenn nágrannalandanna eru
margir hverjir prýðilega að sér
um uppeldismál, og ég tes oiflt
grieinar etftir slika þmgmenn, er-
lenda. Þeir nota blöðin til að
rabba við umbjóðendur (kjós-
endur sína um uppeldismál, vel
vitandi hvaða tjón sérmenntaðir
tæknikratar geta unnið á þvl
sviði, með að grafa undan lýð-
ræðinu. Það kom út doktorsrit-
gerð um siðferðisuppeldi og póM
tík fyrir nokkrum árum á Norð-
urlöndum. Mér var tjáð aðþing-
menn vildu ekki að það spyrðist
um þá að þeir væru ófróðir uim
innihald, þ.e. aðatefni og niður-
stöður þeirrar bókar.
Oss er tjáð að nú sé unnið að
steólarannsóknum, og það væri
eðlilegt að almenningur fengi atf
þeim nokkrar fréttiir. Svo miki’l-
fenglegt og miikilvægt mál við-
kemur vissutega almenningB
heil'lum. En þú getur gert þínair
Skólaranmsóknir og ég mínar, og
við getum borið saman bækur
okkar. Annars kann svo að fara
að ég (eða einhver mér meiri
skólamaður) kuinni að gteyrna
Stund og stað, lamgt inni í djúp-
um námiugöngum vísindanma,
dundandi við rannsóknir á hluit-
um, sem ekki eru rannsóknar
virði. Og um leið kann það að
vera út undan, sem brýnaista
nauðsyn ber til að rannsaka.
„Massiv unforstand" — saman-
hnoðað skilningsleysi kallar
Dr. E. Skard þá tilhneigingu,
sem sums staðar gerir vart við
sig, að hnoða nýjum greinium
inn í Skóla og afrækjia aðrar,
sem vel hafa dugað þjóðunum, í
ljósi reynslunnar. Sama mætti
seigja um þá tilhneigingu, að
vilja ekki vita atf nýjum greim-
um, sem ástæða er til að ætia
að vel muni reynast. Nú er það
altalað að andleg memning hatfi
dregist aftur úr þeirri verklegu
á Vesturiöndum, og verði þetta
bil ekki brúað, þá blasir við vél-
vætt tækniveldi yfir manneskj-
unni, semnilega samfaira ytri hairð
stjórn og innri upplausn.
Meðal dýrmætustu réttinda al-
memnings í lýðræðislöndum eru
þau að mega ráða menntun upp-
vaxamdi kynslóðar, en þessi rétt
indi fyrnast, ef merrn leggja
ekki rækt við þaiu. Réttindunum
fylgj a líba Skyldur og þung á-
byrgð. Ég hef nokkurt hugboð
um að sú sterka tilhneiging, sem
nú er komin í tízku, að skel'la
Skuldinni á feerfið — kerfi sem
menn bafa eteki einu sinni kann-
að sjáifir að neinu gagni — sé
flótti frá ábyrgðinni á uppeldi
eigin þjóðar. Ég dreg mjög í etfa
að vér þurfum á nýrri skóla-
löggjöf að halda á meðan þjóð-
in hefir ekki efni á að binda
skólabækur barnanna í betra
efni en pappann í mjólkurhyrn-
unum, sem venjulega er notað-
ur einn dag og hent síðan. Eí
ekki er til fé til þess að láta
skólastjóra vora fá niauðsynlega
skrifstofuhj'álp, svo að þeir geti
sinnt sínum nemendum og sín-
um vísindum, þá tekur því etoki
að verja stórtfé til að semja ný
lög. Vi'ti menn ekki ski'l á Náms-
Skrá Menntamálaráðuneytisiins
friá 1960 og því sem gera skal
samkvæmt henni, þá hjálpa Mtt
h'átfleygar ræður eða voldug vis-
indi. Sú bók ætti að vera í hönd
um allra foreldra, og þingmenn
ættu að kunna efni henmar utan
bókar. Þar næst er eðlitegt að
snúa sér að umbótum.
5. Nokkrir Skólabrandarar.
Ef menn tækju nú upp á þvi
að stunda lítils háttar skólarann
sóknir með aðferð SÓkratesar,
myndu þeir hitta fyrir ýmistegt
skemmtitegt, sem við ber, bæði
í skólum og utan þeinra. Þetta
er miklu einfaMara en skoðana-
könnun „Vísis“. Drengur spyr
mig hvað klukkan sé, og ég fæ
'tækiifæri til að tala við hann um
það sem hann veit — og veilt
ekki. Kunninigi hringir til mín
og ég spyr hann um velferð
yngstu borgara staðarins. Og
mörg önnur tíðindi berast, æði
sundurleit.
„Það sem helzt er að krökk-
unum hérna, er að þeir verða
ekki læsir, kunna ekki marana
siði og geta ekki talað þegar
þeir eru um flermingu". Þetta
var nú álit eins fluggátfaðs Is-
lendings. En kerfið getuir verið
Framh. á bls. 25