Morgunblaðið - 20.11.1968, Blaðsíða 13

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 20. NÓV. 1068
13
Guðm. G. Hagalín
skrifar um
BÓKMENNTIR
Þeir vildu gera það sem ógert var
Per Olof
ingin.
Sundman: Loftsigl-
Ólafur Jónsson íslenzkaði.
Almenna bókafélagið. Reykja-
vík 1968
Svo sem öllum er kunnugt,
sem lesa blöð og bækur hér á
íslandi og hafa einhvern snefil
af áhuga á bókmenntum, voru
höfundi þessarar skáldsögu, Sví
anum Per Olof Sundman, veitt
snemma á þessu ári hin virðu-
legu bókmenntaverðlaun Norð-
urlandaráðs. Verður því ekki til
annars eða minna ætlazt en að
sagan sé állveigamikið og list-
rænt skáldrit, enda mun hún
almennt hafa hlotið þann dóm
á Norðurlöndum og þá ekki sízt
í heimalandi skáldsins, — um þá
dóma. sem hún kann að hafa
fengið utan Norðurlanda hef ég
enga samfellda vitneskju.
Sumarið 1896 hugðist Svíinn
Salómon Andrée, yfirverkfræð-
ingur Konunglegu einkaleyfa-
og skrásetningarstofnunarinnar
í Stokkhólmi fara í loftbelg frá
Daneyju við Svalbarða norður á
heimskaut, enda hafði hann sagt
í frægri ræðu á fundi Vísinda-
akademíunnar sænsku, að Svíar
væru gæddir frábæru hugrekki
og betur til þess fállnir en nokkr
ir aðrir að ráða gátur heimskauts
ins. „Þetta er köllun okkar,“
sagði hann „Heimurinr. gerir sér
réttmætar vonir um okkur. Norð
urþóllinn er sænskt má.efni. Við
eigum skyldum að gegna “
f þessum orðum felst ekki ó-
merkilcg lýsing á manninum —
og ef til vill mætti draga ein-
hverjar ályktanir af því, hve
vel þessum orðum var tekið með
Svíum.
Andrée skorti ekki fé til far-
arinnar, og var búinn til feikna-
stór og vandaður loftbelgur, sem
tálið var að flest, ef ekki allt
mundi bola. Þeir, sem bezt þekktu
til veðurfars í norðuri'öfum og
raunsæjastir voru, höfðu ekki
mikla trú á fyrirætlun Andrées,
en hann hafði unnið það afrek
að fara í loftbelg yfir Álands-
haf(!) og oftar hafði hann brugð
ið sér á loft og sloppið lifandi
og óm°iddur.Hann taldi sig og
vita manna mest um loftsigling-
ar og var gæddur miklum hæfi-
leikum til að koma því inn hjá
þorra manna — og þar á meðal
sjálfum Svíakóngi, hinum gáfaða
Óskari öðrum, að sér væri trú-
andi til frábærra og áður ó-
heyrðra afreka. Já, ekki aðeins
Svíar, heldur heimurinn allur
stóð á öndinni af ofvær.i, þegar
Andrée og félagar hans, Nils
Ekholm og Nils Strindberg, biðu
byrjar með loftbelg sinn norður
á Daneyju við Svalbarða sumar*
ið 1896. Þeim gaf ekki byr, og
Andrée ákvað að hverfa heim
að þessu sinni með loítbelginn.
Skipið, sem fluttl hann, félaga
hanis og belginn, hatnaði, sig
fyrst í Tromsey í Noregi. Þá
vildi hvorki betur né verr ti'J
en að þangað hafði korr.ið þrem
dögum áður Friðþjófur Nansen
á skipi sínu Fram. Hann varð
ungur heimsfrægur af för sinni
á skíðum yfir Grænlandsjökla,
og þó að honum hefði ekki í
þessum leiðangri tekizt að kom-
ast norður á heimskaut eins og
ættlun hans var, var för hans
mistakalaus, öll hin frækilegasta
og vísindalegur árangur henn-
ar mikill, cg lék nú slíkur Ijómi
um hinn vltra, raunsæja, drengl-
lega og djarfa Norðmann, að
heita mátti. að allur hinn siðaði
heimur liti á hann sem ofurmenni.
Svo var þá 'lítið um dýrðir
kringum Andrée, og þegar hann
kom heim til Svíþjóðar réðst fé-
lagi hans, dr. Eköolm, að hon-
um sem fyrirhyggjulitlum skýja-
glópi.
En Salómon Andrée var eng-
an veginn af baki dottinn. Hann
lýsti því yfir, að næsta sumar
endurtæki hann tilraun sína og
virtist fullur bjar+sýni og trúar
á, að fyrirætlun hans væri í
fyllsta lagi raunhæf. Umdeildur
var hann, en það var nú síður
en svo, að hann ætti sér ekki
enn traust og fylgi. Sætti Ek-
holm al'lmiklu aðkasti, og ekki
gat leikið vafi á því, að þar sem
grunnt var mjög orðið á því
góða milli Svía og sambands-
þjóðarinnar hinum meginn við
Kjölinn, þótti mörgum Svíanum
nóg um frægð Nansens, enda
reyndist hún og hinn mikli per-
sónuleiki hans Norðmönnum ær-
ið drjúg til framdráttar fám ár-
um síðar, þegar kom til sam-
bandsslitanna. Það mun því ó-
mótmælanleg staðreynd að fylg
ið við fyrirætlun Andrées átti
sér sterkar rætur í sænskum
þjóðarmetnaði. Og þrátt fyrir ó-
trú margra raunsærra manna, er
höfðu þekkingu á því, hve
reynslu í loftferðum var raun-
verulega skammt komið —• og
eins þeirra, sem kynnzt höfðu
íshafinu, skorti Andrée ekki fé.
Ekki brást ríflegur styrkur frá
hinum fræga og auðuga A'lfreð
Nóbel, og svo var um fleiri, sem
ríkir voru, og ekki hafði Andrés
glatað nema þá að litlu leyti
sinni konungshylli. Já jafnvel
afreksmaðurinn Nordenskiöld, er
varpað hafði björtu bliki á þjóð
sína með ferð sinni á Vega, og
fundi , norðausturleiðarinnar",
trúði svo á fyrirætlun Andrées,
að hann átti hlut að því, að
téngdasonur hans var valinn vara
maður, — rkyldi taka þátt í loft-
siglingunni, ef annar hvor þeirra
sem Andrée hafði valið ti'l ferð-
ar með sér kynni að forfallast eða
á seinustu stundu hætta við að
taka þátt í förinni, en þeir voru
eðlisfræðingurinn og ljósmynd-
arinn Nils Strindberg, sem ráð-
izt hafði til fararinnar sumarið
áður, og hinn þrekmikli og trausti
verkfræðingur, Knútur Frænkel,
sem undir niðri virðist ekki hafa
haft trú á Andrée og fyrirætlun
hans, en Knútur Frænkel, sem
Sundman lætur segja alla söguna,
skýrir meðal annars þannig frá
því viðtali sínu við Andrée, sem
fram fór í Stokkhólmi, þá er
Frænkel baðst þess að fá að taka
þátt í förinni. Andrée sagði:
„Ef Joftferðin tekst, verða And
rée-menn hylltir í enr. meira
mæli en Vega-menn“.
Ég kinkaði kolli.
„Hvers vegna?“ sagð; hann og
lyfti portvínsglasinu
„Vegna þess, að þeir lögðu
undir sig norðurpólinn ‘ svaraði
ég.
„Sumpart vegna þess,“ sagði
Andrée.
„Bara sumpart vegna þess?“
„Heyrið mig nú,“ sagði hann,
,,Þeir verða mestu hetiur okkar
tíma, ckki vegna bess. að þeir
hafi komizt á norðurpóiinn, held
ur hins, að þeir gerðu það, sem
ógerlegt var. Kemst ég nógu
skýrt að orði?“ spurði hann.
„Það hygg ég,“ svaraði ég.
.... Vert er að taka sérstak-
lega eftir því, að blaðamaður-
inn Georg Lundström, sagði við
Frænkel:
„Nú hef ég áhuga á yður,
Frænkel verkfræðingur. Mér
skilst að þér séuð venjulegur
Karlungi — fyrst var sigurinn við
Narva, síðan hinn örlagaríki ósig
ur við Poltava. Nú á að bæta fyr
ir Poltava með því að sigrast á
norðurpólnum.“
Farið var til Daneyjar eins og
ir, en því ber ekki að gleyma,
að Nansen hafði þjálfað sig af
því nær ómennskum viljaþrótti,
þreki og seiglu og búizt til far-
ar af ótrúlegri skarpskyggni og
fyrirhyggju, já, af hreinu
beinu raunsæi — og valið sér
förunauta, sem hann vissi sér
óhætt að treysta
Svo var þá aðeins sú hugg-
unin, að þarna hefðu hetjur hnig
ið til hinztu hvíldar, verðugir
ar og skáldskapur forsfóristanna
sænsku, sællar minningar — og
þannig mun og vissulega fara
fyrir sumum náfleygustu(!)
hundakúnstaljóðskáJdurr Svía
og frá seinustu áratugum, þótt ýms
ir Norðurlandaljóðasmiðir utan
Svíþjóðar Lafi glevpt við hinni
sænsku sóttkveikju eins og hung
aður rakki hendir á lofti bein,
sem húsbóndinn flevgir í hann.
Og hugsa sér, að Sundman skuli
sumarið áður, og víst er um það,
að þó að heimurinn starði ekki
af jafnæsilegri aðdáun og eftir-
væntingu á Ándré og féJaga hans I 1930, að jarðneskar leifar loft-
að þessu sinni og þá vakti vænt- siglingarmannanna allra fundust
anleg loftsigling þeirra feikna
athygli. . En sögumaðurinn seg
ir frá því, að tvö norsk veiði-
skip komu í höfn á Daney, áður
en lagt var til loft.s. Formaður-
inn á öðru veiðiskininu Galskjöld
að nafni, kom um borð í sænska
fallbyssubátnum Svensksund, er
þeir höfðust við í, leiðangurs-
mennirnir, — og honum fórust
þannig orð.
synir mikillar og stórhuga hreysti1 hafa sleppt því einstæða tæki-
þjóðar.. . færi, se.p honum hefur gefizt til
Og alls ovænt gerðist það árið að á verulega kámugan hátt
kvennafari, þar sem auðvitað er
að kvenfólkið í Stokkhélmi hef-
ur sveimað eins og flugur kring-
á Hvitay við Svalbarða — einn-
ig farangur þeirra og svo til ó-
skemmdar rækilegar dagbækur.
Mikil tíðindi. stór atburður í sögu
hinnar sænsku þjóðar, sem hafði
unnið sér sífellt aukið traust og
álit sakir menningarlegrar sókn-
ar og furðulegrar fjárhagslegr-
ar blómgunar — og mátti teljast
á þann hátt hafa „bætt fyrir
Poltava."
um hina væntanlegu og mjög svo
umtöluðu loftfara! Eða að hann
skuli ekki hafa fallið í þá freistni
að lýsa allt að því guðbergs-
lega kynórum þremem.inganna,
sem voru að velkjast á hafísn-
um í heilan ársfjórðung — vita-
kvenmannslausir.
Engum ætti að geta dúlizt,
að Sundman hefur ekki aðeins
„Eg var hér í fyrra. Eg þekki Dagbækurnar sýndu, að allt hafði gengið af mikilli samvizkusemi
Per Olof Sundman
Andrée. Hann þekkir mig. í
fyrra fór eins og fór. . f ár,“
bætti hann við, „fer líka eins og
það fer.“
Um bað bi'l, sem þremenning-
arnir voru að stíga upp í loft-
belginn, þann 11. júlí 1897, tók
Andrée eftir því, að skammt frá
stóð þessi sí-mi formaður.
..Þú hér.“ sagði Andrée.
„Það er tilviljun,“ sagði for-
maðurinn með stuttklippta skegg
ið. „Og þú ferð á loft“?
„Ég má til,“ sagði Andrée.
„Hvers vegna?“ spurði Gal-
skjold.
„Það verður að fara því fram
sem afráðið er,“ svarað; Andrée.
„Ég skil,“ sagði Galskjold og
greip báðar hendur Andrées í
sigggróna hnefa sína.“
Og svo var bá loftsiglingin
hafin. Örninn lyfti sér og hvarf
brátt ir augsýn þeirra, sem eft-
ir stóðu á Paneyju.
. . . Svo var þess beðið af mik-
illi eftirvæntingu um allan hinn
siðaða heim — og þá auðvitað
fyrst Jg fremst í Svíaríki, að
fréttir bærust af bví, að loft-
belgurinn, sem hlotið hafði nafn
ið Örninn — vitaskuld hlaut
hann nafn þess háfleyga loft-
fara — væri lentur í Alaska,
eftir að hafa sigrazt á hinum
mannskæða norðuipól og „bætt
fyrir Poltava". Það var beðið
og vonið vikum saman, því að
loftbelg'irinn var ekki aðeins stór
heldur með afbrigðum traustur
og vandiður, — já, Andrée hafði
sagt hann geta baldizt hátt á
lofti í nokkrar vikur, hvað sem
á dyndi í hinum illræmdu norð-
urhöfum, og Andrée hafði búið
hann segli og stýristaumum og
fullyrt sig mundu geta stýrt hon
um svo, að hann væri mun ó-
háðari vir.dátt en annars hefði
mátt ætla . . En Joks þraut all-
ar vonir um, að það ógerlega"
hefði tekizt, en lengi vel var
haldið í vonina um, að loftsigl-
ingamönnunum hefði þó lánazt
að lenda þar, sem þeir hefðu
getað dregið fram lífið vetrar-
llangt og hugsanlegt væri, að
þeir fynaust... En nei nei, —-
þó að hinum 27 ára gamla Nan-
sen hefði tekizt það ógertega,
þegar hann fór á skíðum yfir
Grænland, brugðust nú allar von
brugðizt, sem Saiómon Andrée
hafði fullyrt — og trú'lega að
minnsta kcsti vonað. Loftbelg-
urinn reyndist allt annað en
stjórnhæfur mistök urðu mörg,
enda höfðu þau hafizt strax og
á stað var haldið, — og belg-
urinn mikli og trausti hélzt svo
sem ekki á lofti neitt svipað því
eins lengi og jafnvel þeir, sem
vantrúaðir eða veiktrúaðir voru,
höfðu haldið. Hann seig til fulls
niður á haf’sinn eftir eir.a sextíu
og fimm klukkutíma. en svo
hafði loftsiglingatæknin raun-
verúlega \erið stutt á veg kom-
in, að þetta var met! En mi'kl-
um mun sunnar tenti belgurinn
á hafís’.ium en Nansen hafði kom
izt!
Svo hófst þá þrotlaus barátta
þremenninganna til að ná landi,
en þar reyndist einnig forsjá og
forysta Andrées einskis virði. Eng
inn þessara manna þekkti til íshaf
ísins, ekki hinnar óstöðugu veðr
áttu þarna norður frá ekki til
hafstra ima eða í raunmni neins,
sem þeir hefðu þurft að kunna
skil á. En barátta þeirra var
háð af furðulegu þreki og seiglu,
og hinn fjörutíu og tveggja ára
Andrée reyndist nú gæddur meiri
þrótti og baráttuvilja en vænta
hefði mátt um miðaldra mann,
með byrði hörmulegs ósigurs á
herðum sér. .. Og þó . . Hann
mun hafa allt til síðustu stundar
notið getu sinnar til að sjá sig
enn sem fyrr í gul'linni skikkju
afburða hugsjónamanns og hetju!
Eftir næstum ofurmannlegt erf-
iði, vosbúð, mistök og vonbrigði
náðu þeir félagar landi á Hvítey
hinn 5. okt., veikir og raunar
aðframkomnir. En ennþá virtist
Andrée gæddur sínum frábæra
hæfileika til sjálfsblekkingau’.
Hann gerði sér vomr um, að
þeir lifðu veturinn af og björg-
uðust með vorinu. Fimm dögum
síðar 'ézt Stridberg — og rétt
á eftir dó Andrée. Kempan Fræn
kel lifði ler.gst, en áður en langt
leið, sá hann, að hans stund var
að koma. .
Dagbækurnar voru gefnar út
í Svíþjóð vel og virðulega. Menn
hrærðust svo almennt vfir hin-
um mikla harmleik, er örlaga-
nornirnar hefðu þarna sett á svið
— og dáðu þann hetjuskap, sem
þremenningarnir höfðu sýnt sem
sannir sjmir hraustrar þjóðar.
Dagbækurnar komu og út á ýms
um þjóðtungum, og auðvitað urðu
þær fréttamönnum æsilegur hval
reki. .. Ekki minnist ég þess, að
þá væri þess getið, að fordild
og skýj íglópska, ásam* fölskum
þjóðarmetnaði, hefði ef til vill
átt eins mikinn þátt í harmleikn
um og hinar vondslegu nornir.
Það ar sannarlega ekkert tízku
snið á söguformi Surdmans í
Loftsig'ingunni, og hanr er þar
jneira að segja alveg óháður þeim
hætti sumra, a ð mér hefur
virzt lítið skapviturra sænskra
höfunda, að menga sögur sínar
hundleiðinlegri sýndarspeki í svo
ríkulegum mæ'li, að söguþráður-
inn antiað veifið týnist og sög-
ur þeirra innan ekki sérlega
langs tíma þykja álíka ólæsileg-
og alúð að því að lesa ofan i
kjölinn dagbækur Joftsiglingar-
mannanna, og auðsætt er líka,
að hann hefur kynnt sér vand-
lega allt, sem gat sk.ýrt hinn
tæknilega undirbúning ferðarinn
ar, — ennfremur hvers konar
gögn, trúlega utan lands og inn-
an, sem gátu veitt honum fræðslu
um upphaf loftsiglinga og hvað
þær voru á veg komnar í hinum
ýmsu löndum, þá er Andrée tók
sína allt að því fáránlegu ákvörð
un. Sur.dman hefur og aflað sér
sem allra víðtækastrar raunhæfr
ar fræðslu um íshafið, um hafís
inn og samverkanir og gagnverk
anir strauma og veðurfars á
hreyfingar hans. Loks er auð-
sýnilegt — eins og ljóst má verða
af því, sem hér hefur verið skír-
skotað til úr fyrsta þætti sög-
unnar, að hann hefur l;-gt rækt
við að kynna sér það ástand
og þann hugsunarhátt, sem var
ríkjandi í Svíþjóð og Noregi og
raunar víðast á Vesturlöndum á
hinu mikla sóknarskeiði vísinda
margvíslegrar tækni, landkönn-
unar og lc.ndvinnniga, enda er
sumt það, sem persónurnar segja
og að bessu víkur, með því snjall
asta í allri sögunni. Þá eru og
með afbrigðum skýrat* lýsingar
skáldsins á öllu, sem til má rekja
hver verða endalok loftbelgsins
mikla og hvernig þau verða, en
aftur á móti þykir mér ekki á-
vallt sérlege mikið til koma frá-
sagna hana af hrakningum þre-
menningmna á hafísni-m. Þær
verða stundum lit- og líflitlar,
líkjast þá stuttorðri og tilbreyt-
ingalítilli skýrslu, og mundi það
valda, að höfundurinn hafi verið
of háður dagbókunum til þess
að láta gamm ímyndur araflsins
geisa, bar eð hann rann sig skorta
reynsluþekkingu sjónarvottsins
á hliðs+æðum aðstæðurr og um-
hverfi og þarna var til að dreifa.
Lýsing hans á þremenningunum
í þrengingum þeirra og þraut-
um virðist mér heldur ekki vitna
um frábæra innsvn og innlifun
mikils skflds, þó að þær séu
raunar stundum sniallar. svo sem
til dæmis þá er þær birtast í
bitrum og raunsæium ásökunum
kempunnar Frænkels og svörum
og öðrum viðbrögðum Andrée
við þeim, en til bessa kemur í
sögunni, þegar auðsætf er. að
hverju stefnir og Frænkel, gædd
ur stnum n ikla lífsþrótti og um
leið ókafri lísflöngun, einmitt hef
ur já+að innra með sér að það
sem upp á hefur komið, vissi
hann í reyndinni fvrir fram. én
gat ékki staðizt að láta heillast
af hinni ævintýralegu. hetju-
björmuðu blekkingu. Og undir
lok sögunnar færist skáldið í
aukana — og þar verður tján-
ing persónanna átakanleg jafnt
í orðum sem framkomu.
Ég hef ekki lesið söguna á
frummálinu, en hafi þýðandanum
tekizt það, sem ævinlega varðar
ærið miklu máli, þegar bók er
þýdd, sem sé að bregða sama
blæ yfir málfar og frásagnar-
hátt býðingar og frumrits, er
stíll Sandmans yfirleit* hvorki
sérlega listrænn né svipmikill,
Framhald á bls. 14