Morgunblaðið - 30.11.1968, Blaðsíða 12

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 30. NÓVEMBER 1968
12
Spjallað um Hafís við ísland:
Sdlin skapar hafísinn - Hætta á vorís
Hafís við ísland heitir ein af
hókunum, sem út er komin fyr-
Ir þessi jól. Það mun vera fyrsta
bókin um „landsins forna
fjanda", sem undanfarin ár hef-
nr tekið að heimsækja okkur á
hýjan ieik og lætur sér ekki
nægrja að gista grestanæturnar
þrjár. Þeir Kristján Jónsson,
borgardómari, séra Sveinn Vík-
ingur og Guttormur Sigurhjarn-
arson, jarðfræðingur, réðust í
það á sl. sumri að stíga fyrsta
sporið til að bæta úr skorti á
prentuðum heimildum um hafís-
Inn við fsland. Fréttamaður Mbl.
hitti þá að máli til að fræðast
um tilefnið og bókina og svör-
uðu þeir frambornum spurning-
um á þessa leið:
Kristján: Tilefnið er það, að í
tnaímánuði í vor renndi bíll upp
að mér á Hjarðarhaganum og
Matthías ritstjóri Morgunblaðs-
ins kallaði út ti'l mín: — Krist-
Ján, því gerirðu ekki bók um
hafísinn! Þetta kom ekki alveg
flatt upp á mig, en ég fór að
hugsa meira um þetta. Guttorm-
tir var þá nýbúinn að skrifa í
Mbl. athyglisverða grein um haf
Is og hafísspár og hann tók vel
I að vera með. En það nægði þó
ekki. Séra Sveinn Víkingur hef-
Ur reynzt Kvöldvökuútgáfunni
bezt, þegar á hefur reynt og
hann tók einnig vel í erindi mitt.
Þannig upphófst vinnan við bók
ina. Fljótlega kom í ljós, að
þarna var eyða í íslenzkar bók-
menntir. Saga hafíssins hefilr
ekki verið skráð, ef frá er tek-
in bók Þorvaldar Thoroddsens,
Árferði á íslandi.
Sveinn: Þó við höfum búið við
hafís í margar aldir, hann var
t.d. landfastur 16 sinnum á sl.
öld, þá eru heimildir dreifðar.
Og þegar ísinn kom aftur 1964-
65, og hafði ekki verið hér síð-
an 1918, þá vissi fólk lítið um
hann. Þess vegna fannst okkur
fróðlegt að fá glöggar og sann-
ar sagnir af því hvernig ísinn
er og hvaða hætta stafar afhon-
um.
Kristján: í þessari bók eru
Bamtíma heimildir. Hún hefst á
grein eftir Guttorm Sigurbjarn-
arson um hafís og hafstrauma.
Siðan kemur annáll hafíssins
1967 og 1968 og þá farið eftir
blöðum. Aldrei fyrr i sögu ís-
lands hefur það komið til að
menn hefðu svo glöggar fregnir
af hafísnum, ekki aðeins úr
landi, heldur líka úr lofti og af
hafi. Þá eru persónulegar frá-
cagnir. Við leituðum ti'l grein-
argóðra manna á hafíssvæðinu,
’allt frá Horni til Hornafjarðar.
Þeir segja frá, ýmist í greinum
eða viðtölum. Bókin á því að
vera lifandi mynd af því, sem
var að gerast með ströndinni
undanfarna vetur og þó einkum
síðastliðinn vetur. í sambandi
við frásagnirnar rifja eldri
menn upp sagnir frá gömlum
tíma og lýsa dýralífinu við
ströndina og á ísnum.
Sveinn: Þessi ís var undar-
lega dauður. Þeir hefðu kallað
það gagnslausan ís í gamla daga.
Hafís var annað hvort gjöfull
eða gagnslaus, sögðu menn. Með
gjöfúlum ís komu hvalir og hvít-
uði þá fór ég að velta fyrir mér
hvort ekki væri orsaka samband
þarna á milli og ég tók að
kynna mér hafís og hin náttúru-
fræðilegu skilyrði á Norðurslóð
um. Ég hafði verið í Bandaríkj-
unum við nám, m.a. við að spá
fyrir um rennsli vatnsfalla út
Tryggvi Blöndal, skipstjóri, segi
Gerpi 7. apríl, en þá tók ljósm.
ir blöðruselskópar, sem kæpurn
ar höfðu hlaupið frá á ísnum.
Og sagt var að jafnan væri
góð fiskveiði við ísröndina. Það
er gamalla manna mál, að ætíð
sé góð veiði kringum jaka, sem
standa á grunni. Var sagt að
fiskurinn sækti í birtuna frá
ísnum. Sumir álíta að fiskurinn
hafi gaman af ísnum, og á Húsa
vík er sagt að rauðmaginn verði
eineygður af að synda stöðugt
kringum jakana.
Kristján: ísinn getur farið
hratt yfir. í bókinni kemur fram
frásögn gamals manns á Akur-
eyri. Veturinn 1918 hafði hann
róið við annan mann á smábát
út Eyjafjörð. Þeir voru að draga
fyrir utan Svalbarðseyri og
fóru þá að heyra einhvern nið í
fjarska. Hann fór vaxandi og
færðist nær. Undir myrkur sáu
þeir fugla, hvali og hnísur, sem
komu inn eftir firðinum og brátt
mátti greina ísröndina fyrir ut-
an. ísinn var á leið inn og rak á
undan sér allt lifandi. Þeir biðu
ekki boðanna, en reru lífróður
í land. Stóð á endum, að þeir
sluppu í land í Krossanesi áður
en ísinn fór þar hjá.
Sveinn: Venjúlega fylgdu stór
viðri ísnum. Stórhríðar voru
meðan hann var að koma, en síð-
an tóku við hægviðri og þokur.
Landhelgisgæslumenn segja líka
að í ískönnunarfluginu sé alltaf
versta veðrið við ísröndina.
Gnttormur: Þá fáum við þessa
hægu norðaustanátt, sem ríkir á
Grænlandi. Hvernig ég fékk á-
huga á hafísrannsóknum? Ja, ég
var staddur í Noregi 1965-66 og
frétti að ísalög hefðu verið ó-
venjumikil við Spitzbergen um
sumarið. í nóvember um haustið
komu hvalfangarar með þær
fréttir, að ísalög væru norðan
við Jan Mayen. Þegar hafísinn
barst svo til íslands í marzmán-
r frá ísbirninum sem sást við
Mbl. þessa mynd.
frá snjó- og úrkomumælingum.
Mér datt í hug að sömu aðferð
mætti beita við ísaspár.
Sveinn: Það væri óneitanlega
skemmtilegt, ef hægt væri að
spá fyrir um hafís hér við land.
Jafnframt því sem maður fengi
tima til að kvíða fyrir honum,
þá mætti gera nauðsynlegar ráð
stafanir. Lifnaðarhættir nú eru
íssins með tveggja mánaða fyrir-
vara.
Guttormur: Hægt er að gera
spá um það hve mikið hafísmagn
verður fyrir hendi, en siglingar
við Norðurland fara svo eftir
veðurfari. Og hafís, sem kominn
er að landinu, fer aldrei aftur
norður í höf. Hann fer austur
fyrir fsland og bráðnar þar. Sá
ís, sem er kominn vestur fyrir
Horn getur náð í Grænlandsís-
inn, sem fer suður með Græn-
landi og bráðnar þar. Ég býst
við því að bezta ráðið til að
fylgjast með ísnum í Norðurhöf-
um, sé að gera einhverja stofn-
un, eins og Veðurstofuna eða Haf
rannsóknarstofnunina, ábyrga
fyrir skipulagningunni. Sennilega
þyrfti að ráða sérstakan mann í
þetta starf, því það þarf að
safna upplýsingum og athuga
hvað vantar í þær. fskönnunar-
flug er sjálfsagður liður í upp-
lýsingasöfnun. Á þessum slóð-
um eru lika hafrannsóknarskip
og þyrfti kannski að skipuleggja
ferðir þeirra eitthvað með tilliti
til ískönnunar. Og á Spitzberg-
en, Jan Mayen og Norðaustur-
Grænlandi eru menn, sem geta
sent upplýsingar. Þarna er um
orkubúskap að ræða og það sem
skiptir máli er sjóhitinn og loft-
hitinn. Hafísspárnar mundu svo
fara batnandi eftir því sem
meiri reynzla fæst. Tilkoma raf
reikna gerir líka mögulegt að
fá miklu meiri hita en heim-
skautalöndin. Þá tekur náttúran
sjálf til sinna ráða við að jafna
hitaorkuna og dreifa henni um
jörðina. Hún gerir það í fyrsta
lagi með vindum og í öðru lagi
með hafstraumum. Og þegar það
hrekkur ekki til, þá með ísnum.
Það brotnar af jöklum í sjóinn,
sem sér um flutning þeirra til
suðlægari hafa, þar sem þeir
bráðna. Og sjóinn leggur og allt-
af brotnar úr ísröndinni.
f grein minni í hafísbókinni
sýni ég fram á að aðalflutninga-
leiðin úr Norðuríshafinu liggur
meðfram austurströnd Græn-
lands. Ef ísinn þar eykst að ráði,
þá getur Grænlandssund ekki
flutt hann allan og nokkuð af
ísnum verður að fara norður
fyrir ísland. Sé lítið rúm á Græn
landssundi og þrálát suðvestan
átt, þá kemur ísinn norður fyrir
fsland.
Kristján: Greinarhöfundar
lýsa svo hvernig þetta hafi litið
út frá þeirra bæjardyrum séð og
frá erfiðleikum á landi og á sjó
vegna hafíssins. Eftir að við vor-
um byrjaðir að vinna að bók-
inni, fórum við að sjá tilgang
með þessum skrifum. Við teljum
fulla ástæðú til að almenningur
fái glögga hugmynd um hve al-
varlegur gestur ísinn er og þetta
geti kannski ýtt undir upplýs-
ingasöfnun og það að eitthvað
verði gert til að koma í veg fyrir
tjón það sem hafísinn getur
valdið. Það er hreinn barnaskap
ur að ætla að flugvélar geti
annazt flutninga, ef lokast leið
ir á landi og á sjó, því eins og
við sögðum áðan, þá fylgja ísn-
um óveður og stöðugar þokur.
Sveinn: Hvort menn eru ugg-
andi? Ja, hafísinn hlýtur að
skapa vissan hugblæ eða kennd-
ir. Menn finna til innilokunar-
Haförninn á siglingu í ís fyrir Norðurlandi. Ljósm. Steingrímur.
breyttir frá því sem var fyrir
50 árum. Þá voru bændur byrg-
ir með matvöru fram á vor. Nú
er vá fyrir dyrum ef tekur fyrir
samgöngur, og kröfur eru um að
byrgja allar hafnir norðanlands
upp fyrir áramót. En það er ó-
hemju dýrt að liggja með vörur
allan veturinn. Því mundi mik-
ið hagnýtt gagn að því, ef hægt
væri að segja til um komu haf-
ná betri árangri en á undan-
gengnum tíma.
Hafísinn er hitajöfnunarleið.
Hann bindur hita og skilar hon-
um aftur þar sem hann bráðn-
ar. Það þykir kannski skrýtið
að segja að það sé sólin, sem
skapar hafísinn. En þannig ligg-
ur í þessu. Sólarvarmanum er á-
kaflega misskipt milli breiddar-
gráða á jörðinni. Suðlæg lönd
KJORGAR-ÐI SIMI. 18580-16975
kenndar að vera þannig einangr
aðir af hafís. Það kemur fram
hjá tveimur mönnum, sem skrifa
í bókina, þeim Jóhanni vitaverði
á Horni og Gesti frá Krossanesi
á Vatnsnesi.
Guttormur: Hverju ég spái um
hafís á þessum vetri? Ég spái
engu — enda hefi ég ekki upp-
íýsingar til þess. En samkvæmt
lauslegri athugun, mundi ég
telja þó nokkra hættu á ís —
og það heldur seint en snemma
á vetrinum. Þar styðst ég mest
við fréttir veðurfræðinganna í
sjónvarpinu. Mér skilst að hafið
austan við ísröndina sé að leggja
15-45 sjómílur út og ísinn þá að
breikka um 15-20 mílur. Það þýð
ir, að hafið er feikilega kalt. Og
lofthitinn hefur verið ákaflega lít
ill í októbermánuði á norður-
slóðum. Ég er því hræddur við
vorís, en tel ekki íshættu
snemma.
Sveinn: Jú, ef þessari bók
verður ^fel tekið, þá gæti svo
farið að það yrði upphafið að
safnriti. Maður tæki þá hafísinn
fyrir í heild. Hann hefur vafist
svo inn í líf þjóðarinnar að hans
er víða getið í annálum og sagnir
eru til um hann, auk þess sem
beztu skáld okkar hafa ort um
hann sín beztu kvæði. — E. Pá.