Morgunblaðið - 06.12.1969, Blaðsíða 23

MORGU'N'BLAÐIÐ. LAUGARDAGUR 6. DESEMBER 1999
23
Elísabet Jónsdóttir
—Minning
Fædd 4. desember 1878
Dáin 23. nóvember 1969
í BIRTIiNGU á köldum vetrar-
degi úti í Kaupmannahöfn, barst
amér sú fregn, að látizt hefði um
nóttina föðuramma mín, Elísa-
bet Jónsdóttir. Fregnin koim
ekki með öllu á óvænt, því árin
voru orðin næstum níutíu og
eitt og heilsunni hafði hralkað.
Saant þó eins og reiðarslag, því
það var einhvern veginn svo
erfitt að sætta sig við að lifa
í veröld, þar eam hún eklki lók
með. Sviðið var autt.
Elísabet Jónsdóttir var fædd
4. desember 1878, dóttir Guðrún-
ar Jónsdóttur frá Sauðtúni og
Jóns Þórðarsonar, óðalsibónda
og alþingismanns í Eyvindax-
múla í FljótsMíð og þar við grös
ugar brókkur, tún og gljúfur
og sýn til jökla ólst hún upp á
góðu íslenzku sveitaheimili. Þar
mótaðist sikapgerð hennar í stór-
brotnu uanhveitfi og teiknuðust
fyrstu drættimiir í þann Msstíl
er hún tileinlkaði sér. Eyvindar-
múli var gott heimili og þjóð-
legt og við þann stað batt hún
ævarandi tryggð.
Elísabet var átján ára gömiul,
er hún hélt út í heiiminn, til
Eyrarbakka til að læra sauim hjá
Þórdísi Símonardóttur, ljósmóð-
ur. Hafði 'hún verið gift Berg-
steini bróður hennar, en var nú
gift öðru sinni. Var Elísabet í
heimili hjá Þórdísi. Þórdís var
einstök gáfumanneslkja og nýir
straumar í þjóðmálum fóru þar
elkki hjá garði. Eitthvað nýtt var
að áke á íslandi, einhver eftir-
vænting lá í lofti — kannski
það, sem nú er orðið að veru-
leika.
í hús Þóirdísar komu miangir
og þar var rökrætt og sagt frá
nýjum tíðindum. Og í því húsi
ikynntist Elísabet mannsefni
sínu, Pétri Guðmundssyni, sikóla
stjóra, fæddur 17. maí 1858.
Pétur var glæsilegur fulltrúi
þeirra manna er báru fræðslu-
málin mest fyri/r brjósti, orð-
lagður fyrir gáfur sínar og
mælsiku. Hann var útskrifaður
úr Möðruvallaskóla, en bætti síð
ar við þekkingu sína erlendis.
CÞau hjónin giftu sig árið 1898
og bjuggu fyrst í síkólahúsinu.
Síðar festu þau kaup á svo-
nefndum Halldórsbæ, er síðar
varð að vílkja fyrir húsi er þau
byggðu og nefndist Garðhús. Á
fyrstu búakaparárum sínum
höfðu þau nokkurt bú: fáeinar
kindur, kú og hesta. Pétur var
eftirsóttur til að fylgja erlend-
uim ferðamönnum, vegna mála-
kunnáttu, sem var fátíð í þá
daga. Þeim Pétri og Elísabetu
varð 11 barna au'ðið, en börn
þeirra voru þessi: talin eftir
aldri:
Jón Axel, fv. bankastjóri,
kvæntur Ástríði Einarsdóttur.
Steinunn, lézt aðeins 10 ára
gömul.
Nellý, gift Jóni H. Jónssyni,
bónda að Miðhúsum í Álftanes-
breppi á Mýruim.
Guðmundur, loftdkeytaimaður,
kvæntur Ingibjörgu Jónaisdóttur.
Ásgeir, verlkamaður, kvæntur
Dýrleifu Árnadóttur.
Auður, gift Kristófer Jónssyni,
bónda í Hólabrekku í Garði.
Tryggvi, banikastjóri, kvæntur
Guðrúnu Jónasdóttur.
Steinunn Bergþóra, gift Þor-
móði Jónassyni, húsgagnasmíða-
meistara.
Ásta, dó 1938 aðeins 23 ára að
aldri.
Pétur, fv. útvarpsþulur, kvænt
ur Birnu Jónsdóttur.
Bergsteinn, sem dó á fyrsta
ári.
Ennfremur ólst upp hjá
henni öðrum þræði Haraldur
fyrrv. safnvörður, kvæntur Mar
gréti Þormóðsdóttur. Var hann
sonur Péturs manns hennar. Har
aldur reyndist henni ával'lt eins
og sonur og henni var hann jafn
kær eigin börnum. Þá ól Elísa-
bet upp dóttunson sinn, Ástþór
Pétur Ólafsson, mjóllkunfræð-
ing, son Ástu, er lézt frá honum
nýfæddum.
Eins og sést af framanslkráðu,
var þetta stór barnahópur, en
fjölslkyldan komst furðanlega af,
eftir því sem þá gerðist á tímum
allsleysis. Eyrarbakki var ekki
aðeins verzlunarstaður fyrir
Suðurlandsundirlendið allt í
Skaftafellssýslur, staður þar sem
men-n komu vor og haust, staður
úttektar og innleggs, heldux
lika staður menningar og sér-
stæðs mannlífs. Fyrir dynum
þrumaði brim, sjóvarnargarður
og útræði. Útgerð og fislkur, líf
og da-uði, björg færð á land,
dánir bornir á kamb. Og dagarn-
ir liðu og frítt var til fjalla, en
svo dregur ský fyrir sólu í Garð-
húsum. Maður hennar missir
heilsuna og deyr fyrir aldur
fram eftir langa sjúkdómslegu.
Hann dó 8. maí 1922.
Nú voru góð ráð dýr. Eklkja
situr uppi með stóran barnahóp.
Barátta var framundan. í fyrst-
unni situr hún um kyrrt með
hópinn sinn á Eyrarbaklka, en
ræðst í það í samráði við elzta
son sinn, Jón Axel, að flytja til
Reykjavíkur; möguleikamir
meiri til að börn hennar mættu
hljóta einhvern frama og ef til
vill fleiri úrræði með atvinnu
en á Eyrarbaklka. Jón Axel, sem
nú hafði axlað byrðar heimilis-
ins í stað látins föður, útvegaði
íbúð í Reykjavílk og verður það
úr að Elísabet flyzt suður með
hópinn sinn haustið 1923. Eldri
börnin höfðu farið á undan, en
með henni komu þau yngri og
móðir hennar háöldruð, sem
einnig var þar í heimili, en lézt
sama árið og fjölskyldan settist
að í Reykjavík.
Það er erfitt hlutskipti að
vena ekkj a möð stórian bairnia-
hóp, en það vair sérstaktega þ-umg
bært á tímum adllsilieysiis oig fá-
tæiktar, eins og var á íslandi ár-
ið 1923. Ekki sízt ef höfð eir í
huga sú Skapgerð er Elísabet var
gædd og bjó yfir. Sjálfsvirðing
í efsta sæti, 'heitt og logandi
Skap og stórt hjarta. En þetta
blessaðist einhvern veginn og
börnin hlutu öll einhverja hald-
góða menntun og komust til
starfa í gróandi þjóðlifi. Hóp-
urinn heima minnkaði. Það var
lifisins lögmál, ungarnir flugu
úr hreiðrinu, en heimili hélt
Elísabet til ársins 1944 að Stein-
unn dóttir hennar giftist. Þá
fétók hún skjól hjá henni og
manni hennar. Steinunn slkildi
aldrei við móður sína og unni
henni heitt.
Að lýsa Skapgerð Elísabetar
Jónsdóttur er varla hægt, allra
sízt í stuttu máli. í henni bland-
ast með undursamlegum hætti
sú forneskja og harka, sem ef til
vill varð þess valdandi að við
en-n byggjum þetta kalda, harð-
býla land. Ást á fróðleik, ætt-
fræði, Ijóðum ög þjóðlegum arfi
var henni meðfædd, en hún var
einnig nútímakona. — Bf til vill
fyrst og fremst nútímakona.
Hún var jafnaðarmað-ur; elkíkjan
sem bauð valdinu og heiminum
byrginn; ekkjan, sem stóð upp
á -mann-fundum og hélt leiftrandi
ræður til að verja smælingjana
og hún Skrifaði í blöð; jafnvel
fram á síðuistu ár. Hún var svo
vel -Skáldmælt, að það eitt hefði
nægt til að varðveita nafn henn-
ar, ef hún hefði lagt ræikt við
þá gáfu, og hún unni fegurð og
söng og hún lék á hljóðfæri. En
fyrst og fremst var hún móðir
og uppalandi. Það var hennar
æðsta skylda.
Við ökkur barnaböm sín var
hún um margt sérstæð, fór að
tala við okkur um þjóðmál inn-
an við fermingu, eins og við
værum fullorðið fólk og hún
unni oklkur öllum heitt. Hins
vegar var hún ef út í það var
farið, eklkert feimin við að
segja okkur til syndanna — og
hún sannarlega hreif olklkur
líika, mótaði oklkur og simitaði af
lífsstíl sínu-m og 'leilftrandi gáf-
um, og við fundum hvað hún
unni oklkur heitt.
Ævisaga hennar verður elklki
rituð hér. Gamall vinur hennar
af Eyrarbakka, Vilhjálmur S.
Vilhjálmsson heitinn, rithöfund-
ur ritaði um hana í bólk er hann
gaf út fyrir noikkrum árum,
„Fim-m koniur“ og fónst vel úr
hendi.
Níutíu og eitt ár er liðið.
Langri lí-fssögu er lokið. Lífs-
sögu konu, sem var eklkja í 47
ár.
Sá, sem þetta ritar, verður
e*klki viðstaddur þegar hún verð-
ur í kirkjugarðinum á Eyrar-
balkka lögð við hlið manns síns
á vetrardegi undir söltum himni.
Sögunni er lökið, þegar staðið er
yfi-r -möldum. Langri baráttu-
sögu, harðri og erfiðri, lílka ást-
arsögu. Vindurinn mun bera
skýjaflotann yfir landið og leið-
ið hennar mun gróa graisi. Við,
sem þekktum hana og elskuðum
geymum hana nú aðeins í hjart-
anu.
Guð blessi minningu hennar.
Khöfn, 26. nóv. 1969
Jónas Guðmundsson,
stýrimaður.
KVEÐJA FRÁ DÓTTURSYNI
LÍTIL telpa kemur að Eyvind-
armúla í Fljótshlíð. Hlýr faðm-
ur er breiddur út; ást tendrast
í brjóstum feðgina, sem að
mannanna dómi gátu varla átt
brýnt erindi til samvista. Hún
hafði verið með móður sinni á
ýmsum bæjum, fyrst á Dag-
verðarnesi á Rangárvöllum,
síðast að Þverá í Fljótshlíð. Án
alls efa hefur margt brotizt um
í huga 8 ára gamallar jafnaðar-
konu, sem var í þann mund að
setjast að hjá föður sínum.
Nokkur unaðsrík ár liða í föður-
garði við ás-tríki og mildi. Lítil
dóttir, 'hreinlynd og trygg, skap-
föst og blíð, greiðir blindum
föðu-r, les fyrir hann — þau eru
saman.
Ung stúlka kemur til Eyrar-
bákka til þess að læra fataisaum.
Þar kynnist hún gkól-am-anni,
Pétri Guðmundssyni. Þau eig-
asf. Brátt einkennist heknili
þeirra af glaðværri barnafjöld
og fátæikt, en fraimar öllu mann-
dómi. Sár 'hanmur sælkir þau
heim; þau missa barnunga dótt-
ur, bráðe-fnilega stúlku; yndis-
legur sonur, elklki ársgamall,
deyr í vöggunni sinni. Lífsbar-
áttan er óvægin, og það reynist
oft þung þraut að afla matar til
næstu máltíðar; en margir eru
munnarnir, mörg augun. En þá
verður áfallið, sem fyrst sker úr
um, hver þessi unga kona er;
eiginmaður hennar, enn á góð-
um aldri, missir heilsuna.
Eftir þriggja ára erfiða legu
deyr hann, henni og börnunum,
sem eldkuð-u hann og virtu,
ósegj anlegutr harimdauði. Hún er
orðin ekkja þessi bammarga
móðir, í heimi þar sem mannúð
gengur illa að festa rætur og
náungakærleikur á erfitt upp-
drátta-r. Ungur sonur gengur
fram fyrir skjöldu, og fjölskyld-
an gengur órofa til móts við
framtíð sína.
Kona á miðjum aldri kemur
með barnahóp og aldraða móður
til Reykj-avíikuir. Líifið hefur ótil-
kvatt og án vægðar sýnt henni
sitt rétta andlit, agað hana,
kennt -henni. Ekki veitir af, það
eru erfiðir tímar, fóllk í kreppu.
Engu að síður ræður glaðværð
rí'kjum á heimilinu, söngur og
orgelleilkur. Oft hafði hún orðið
að leggjast þungt á árar í bú-
gkapnum, þótt henni væri um
ma.rgt sýnna en heiimilisverfc.
Aldrei var brýnni þörf en ein-
mitt nú fyrir þá skaphöfn, sem
henni var í eðli lögð, lífhöfn
barnanna. Fyrir ekkert kom að
ætla að tala tæpitungu við til-
verun-a. Þessi ko'na þelkkti sfcyld-
ur sínar. Hún 'hafði ríka samúðar
kennd með þeim, sem bágstadd-
ir voru í lífinu; unni hinum
sannmælis, sem betur voru sett-
ir. En þessi kona þefclkti einnig
rétt sinn, hún var jafnaðarkona,
í fegurstu merikingu þess orðs,
sú sama og 'kom til Eyvindar-
múla forðum. Engar hliðarhug-
sjónir um að -komast í nefnd eða
ráð, engar sérgæzkulegair frama-
vonir eða auðgunarsjónarmið
vörpuðu gkugga á a-fstöðu henn-
ar; krafan snerist um tilveru-
rétt.
Hún fór í enga launlkofa með
Skoðanir sínar, hvorki fyrir há-
um né lágum, heldur varð'i þær
drenglund og mannúð þykjft
nokkurs virði.
Megi almættið blessa þá för.
Hilmar Pétur Þormóðsson.
í DAG verður til moldar borin
á Eyrarbalkka, -frú Elísabet Jóns-
dóttir, Grettis-götu 43 hér í borg.
Með henni er hnigin merfc og
mikillhæf kona, sem lengi veirð-
ur -minnzt af þeim er kynntust
henni og nutu samvista við hana.
Elisabet var fædd í Dagverð-
arnesi á Rangárvöllum 4. des-
ember 1878, en móðir ihennar var
þá vistlkona þar. Foreldrair Elísa-
betar voru Jón óðalsbóndi Þórð-
arson á Eyvindanmiúla í Fljóts-
'hlíð alþingismaður R-angæinga
um ndkikurt Skeið, og Guðrún
Jónsdóttir bóndadóttir frá Sa-uð-
túni, sam nú er eyðibýli, sfcammt
frá Eyvindanmúla.
Fyrstu sex æviárin ólst telp-
an upp með móður sinni sem
var vinnuhjú á ýmsum bæjum.
— En eftir það Skildu leiðir
mæðgnanna. Telpan fluttiist að
Múla, til föður síns, og ólst þar
upp síðan. — Þungur var Skiln-
aður þeirra mæðgna, eins og
af þeim mælsku og rökfimi, ' *tla má, og olli telpunni þung
sem sannfæringarfcraftur einn
getur látið í té. Lognmolla og
tepruSkapur voru henni víðs
fjarri Skapi; gustmilkil reisn og
einarðleg festa fylgdu orðum og
athöfnum; þar sem hún fór, þar
var líf. Ekki geklk of greiðlega
að kyngja því; eða hvað vildi
þessi ómenntaða alþýðukona
upp á defclk? Virðulegt fas og
fleipurlaus máliflutningur gátu
þó efcki annað en valkið aðdáu-n, j
jafnvel þótt undan sviði á
stundum.
Bjartari tímar renna upp.
Harðsækinn karlleggur sækir
fram í námi og stanfi, kvenlegg-
úrinn fyl-gir fast eftir; andi móð-
urinnar svífur yfir vötmum,
minning látins föður vísar veg-
inn. Börnin hverfa eitt og eitt
af heimilinu, stofna sín eigin.
Móðirin er ein eftir með tveim-
ur yngstu dætrunum. Þá dimm-
ir -sviplega yfir ranni; yngsta
dóttirin deyr frá ómálga barni.
Óslitgjörn knýtast bönd milli
móður og dóttur, þegar lítið
barn er dkírt við hvíta ki-stu.
Gömul kona situr á rúm-
stokknum sínum og honfir blind-
um augum í gaupnir sér. Hún
hefur lifað hálfa íslandssöguna;
tíma styrjalda og fátæktar, hat-
uns og heimisku, mannvonzku og
misfcunnarleysis. Samt hefur
ekkert megnað að veikja trú
hennar á mannúð og kærleika.
Hún hefu-r alltaf séð það góða í
því vonda, ljósið í mynkrinu.
Þar á glaðlyndi hennar hlut að
máli, fullt af góðlátlegri kímni
og smitandi kæti. Hún hefur yndi
af því að rifja upp liðna tíð,
Ijóð og sögur, menn og mál-
efni. Minnið er óbrigðult, hugs-
unin tær og skörp, þótt dagleg
önn sé ékki eins hugtæk og áð-
ur. Ekki hefur réttlæti'3kenndin
daprazt henni; hárbeitt mælskan
verst og -sækir með oddi og egg.
Tilsvörin eru hnyttin, oft hvat-
skeytleg eða jafnvel höstug, eða
það brennur við, að rökuim and-
mælandans er ekki sýnd nein
óþarfa tillitssemi. En að bafci
býr einatt góðvild og framsýni,
þótt ekki stkiljist það a-lltaf jatfn-
harðan. Stórbrotnum persónu-
lei'kum er vandfylgt.
Hún situr þarna ein, á stofckn-
um sínuim, rær fram í gráðið og
he-fu-r yfir gamlan sákn eða
stölku; sjálf er hún -hagmælt,
þótt lítil grið gæfust til yrkinga.
Gleði og eftirvænting af himn-
eskum toga færist yfir andlitið,
þegar ættingi, eða fornvinur,
geiniguir irmar till 'heniniar, sezt á
stokk og sameinast henni í orð-
ræðu. Sálin er enn ung og heit,
líkaminn einn hefur elzt. Enn
er gleði, enn harmu/r. Slkýja-
balkka dregur upp á bjartan vor-
næturhimin, sem þó er í ætt við
heiðríkjuna.
Nú er sól hennar hnigin til
viðar í þessum heimi. Vonandi
birtir um leið í öðrum, þar sem
uim trega. Ekki leið þó á mjög
iöngu unz hún ték gleði sína.
Hún varð uppáha-ld föður síns,
og kona Jóns, Steinumn Auðuns-
dóttir prests á Stóiruvöllum í
Landssveit, reyndist telpunmi
sem góð móðir, enda valkvendi.
Elísabet hlaut góðan andlegan
og lí'kamlegan þroska, vel gefin
til munms og handa, svo að hall-
aðist ekki á. Þegar 'hún var full-
vaxta, var hún í ‘hópi glæsileg-
ustu ungra stúlkna í Rangár-
þingi, fögur og svipmikil og
gáfuð í bezta lagi.
Átján ára gömul hélt hún til
Eyrarbaklka að læra fatasaum
hjá Þórdísi ljósmóður, efckju
Bergsteins bróður síns. Þar
kynntist hún Pétri Guðmunds-
syni þá barnakennara, sem var
gagnfræðingur frá Möðruvöll-
um. Þau felldu hugi saman og
trúlofuðust. Ekki lífcaði Jóni á
Múla þetta alls kosttar og þæfði
eitthvað móti því, að úr hjóna-
bandi yrði. — Annars vegar
fannst honum aldursmunur
þeirra Péturs og Ellísabetar of
milkill, full 20 ár. — Hins vegar
var hann hræddur u-m efnalegu
afkomuna, þar eð tekjur hans
sem an-narra barnakennara voru
harla lágar. — En ekki féfck
hann talið hana á sitt mál. Hún
unni Pétri og var fús til a-ð mæta
bl'íðu og stríðu vid hans hlið.
Árið 1898 voru þau gafin saman.
Unniust þau vel og lengi.
Brátt hlóðst á þau milkil
ómegð og heimilisefni llítil, þar
sem ékki var við annað að
styðjast en kennaralaunin og
igripavinnu við verzlun á aðal-
fcauptiðinni. — Pétur var hug-
sjóna- og félagsmálamaður, um
ma-rgt á undan siínum tíma, en
hlaut að launuim erfiðið eitt.
Ekki ga'f það brauð. — Þrátt
fyrir al'la atorku, nýtni og spar-
semi húafreyjunnar, leið heimil-
ið slkort með köflum. — Gest-
risni þeirra hjóna þótti frábær,
enda sóttu margir þau heim.
Allta-f var hjartarúm þeirra
samt við sig. — Auk þeirra eigin
barna, ólst upp á heimil-inu son-
ur Péturs, Haraldur, sem hann
hafði eignazt fyrir giftin-gu. Enn
fremur var á vist með þeiim hjón
um, Guðrún, móðir Elís-abetar,
eftir að kraftar hennar tóku að
þverra.
Bör-n þeirra Péturs og Elísa-
betar voru elle-fu. Eru átta þeirra
á lí'fi. Máttu þau hjón hrósa
mi'klu barna-láni. Öll eru systfc-
inin glæsileg útlits og góðum
gáfurn gædd, þróttmilkil, starf-
söm og viljasterk. Eru sumir
synir þeirra löngu landgkunnir
menn, er sikipað hafa mi'klar og
vandasamar virðingarstöður við
góðan orðstír. Pétur kennari
andaðist vorið 1922. Fluttist
Elísabet rúmu ári síðar með
sinn stóra barnahóp til Reykja-
víkur. Voru sum þeirra þá enn
á bernsfcuskeiði, aðrir unglingar.
Má nærri geta um það hve
Framhald á bls. 24