Morgunblaðið - 17.01.1970, Blaðsíða 13

MQRGUNeLABIÐ, LAUGARDAGUR 17. JANÚAR 107®
13
virðingu á þjóðhollustu og vanmati á þvl,
sem af hálfu þjóðfélaigsheildairinnair er
fyrir hvem einstakling gert. Til að bæta
upp að nokkru, það sem á þessu sviði er
að tapast, verða tengsl skólantna við at-
viininnjlllifið að aiulkasit og kienmisflia í þjóð-
félagsfræði og þjóðecmislegt uppeldi skól-
anna að mótast með nýjum haetti, en á
því er mikil þörf.
SKÓLINN OG VERK3VTENNTUN
Hvernig bregst skólinn svo við þessu
nýja þjóðfélagi? Hér var áðan slegið flnam
þeirri fullyirðingu, að skólinn væri gamall
í þeirri merkingu, að hann hefði staðnað
mitt í umróti breytinga á flestum sviðum.
Skal nú vikið nánar að ýmsu, er þetta
varðar.
Fyrst vil ég nefna það, sem ég tel einn
meginveikleika flræðslukerfisins, en bann
er sá, að hinn almenni skóli sýnir litla
viðleitni til að veita starfsmenntun eða
grundvöll að verkkunnáttu, sem nú er
orðin nauðsynleg bókstaflega á öllum svið
um. Jafinvel hin svonefnda ófaglærða
verkamannavinnia, eins og hún gerist nú,
á varla meira en nafnið sameiginlegt með
slíkri vinnu eins og hún var fyriir 30—40
árum. Áður var hún stritvinna með frum-
stæð verkfæri, nú eir hún meira bundin
viti en striti, að mestu í því fólgin að
stjórna vélum og tæknibúnaði. Meiira
vinnur vit en strit segir gamalt máltæki
oig hiaflur það safiniazit í aulknum aÆraksitri
viinmn'.ninisir, siem að niokfcru keimiuir veirika-
mannifnum til góða í bættum lífskjörum
og minna erfiði, en að nokkru binzt í fjár
festingu vegna stöðugt fullkomnari tækja.
Afrakstuir þessarar fjárfestingar
stenduir í beinu hlutfalli við kunnáttu
verkamannsins í meðflerð véla og tækja
og nýtingu þeirra í atvinnurekstrin-
um. Sé þessu ábótavant svarar fjárfest-
ingin ekki eðlilegum arði, tæknibúnað-
ur fullnýtist ekki, en kostnaðuir við við
hald og endumýjun verður óeðlileiga
mikill.
Ég veit ekki, hvert er álit hagf'-æð-
inga og efnahagssérfræðinga, en mörg-
um óbreyttum leikmönnum flýgur óneit
anlega í hug, að talsverðan þátt í efna
hagsörðugleikum okkar megi beint og
óbeint rekja til þess, að íslendingar
fengu vélvæðinguna skyndilega yfir
sig, en haifa ekki enn þá fyllilega lært
að umgangast dýrar vélar og atvinnu-
tæki, hvorki frá rekstrarlegu né verk-
legu sjónarmiði. Og hvernig ættu fs-
lendingar líka að læra þetta? Megin-
fjárfestingin fer flram í þremur atvinnu-
gneinum, sjávarútvegi, verksmiðjuiðn-
aði og landbúnaði. Hið almenna skólia-
kerfi miðar fræðsluna á engan hátt sér-
staklega við þarfir þessara atvinnu-
vega og sérskólar fyrir þá eru ýmist
ekki til eða mjög takmarkaðir. Iðn-
verkamaður á ekki aðgang að neinum
skóla eða skipulögðum starfsundirbún-
ingi, sárafáiir af bændum landsins hafa
sótt búnaðarskóla og að slepptum yfir-
mönnum á skipaflotanum fá fæstir, sem
að öflun og vinnslu sjávarafurða vinna
sérmenntun eða þjálfun til undirbún-
ings slíkum störfum. Þannig er mennt-
unarlega séð búið að höfuðatvinnuveg-
um okkar, seim stundum eru nefndir líf-
akkeri þjóðarinnar.
íslendingar hafa nú gerst aðilar að
EFTA — fníverzluinarbandalagi Evrópu
— einkum í því augnamiði að ryðja ísl.
iðnaðarvörum til rúms á evrópskum
mörkuðum. Þátttaka okkar í EFTA hef-
Ur orðið til þess að vaxandi skilnings
gætir nú á því að sjá þurfi ísl. iðn-
verkafólki fyrir sérmenntun. Samkeppn
in við rótgirónar iðnaðarþj óðir hlýtur að
verða hörð. Á bak við hverja íslenzka
vörutegund, sem halda á velli eða vinna
sér sess á erlendum markaði, þarf að
búa dugnaður og verkkunnátta, sem
stendur ekki aðeins jafnfætis því bezta
hjá keppinautum okkar, heldur nokkru
friamar. En getum við búizt við því, að
slík verkmemning, dugnaður og hag-
sýni verði til af sjálfu sér með svipuð-
um hætti og menn lærðu áður áralagið
hvar af öðruim? Aukin sjálfvirkni veld
ur því, að hugur og hönd hvers ein-
staks stairfsmanns stjómar stöðugt dýr-
ari tækjum, og ræður þar með til -hagn
aðar eða taps yfir meiiri og meiri fjár-
festingu. Kunnátta í meðferð atvinnu-
tækjanna er því orðin miklu afdrifairik-
airi fyrir hag fyrirtækja og þjóðairheild
airinmar en áður var, meðan unnið var
með einiföldum og ódýruim verkfærum.
GÖMUL VIÐHORF
Hinn hugmyndafræðilegi grundvöllur
kennslunnar í skólum okkar er tekinn
að erfðum frá latínuskólanum. Viðhorf
hinnar gömlu embættismannamenmtunar
móta ekki aðeins um of háskóla-
menntaskóla- og gagnfræðastig, þau sí-
ast alla leið niður í bairinaskólann. Skól-
inn skiptir sjálfrátt og ósjálflrátt nem-
endum sílnum í tvennt, — Þá sem geta
og þá sem geta ekfci. Mestallt fræðslu-
kerfið er miðað við þá sem geta, þ.e.
þá sem komast gegn um landspróf eða
einshvers konar bóklegt flramhaldsnám,
er opnar leiðir til þjónustustarfa utan
beinnar þátttöku í flramleiðslugreinun-
um. Markmið skólans fyrir þeirra
hönd, sem ekki geta komist gegn um
slíkt nám, emu oft á tíðum óljós eða
gufa beinlSmis upp. Allt of sjaldan
beinist mienntun þeiirra að takmarki,
sem stefnir að lífsstarfi og afkomu-
möguleikum. í stað þess lokar skólinn
dyrum sínum á eftir þeim nemanda,
sem efcki stóðst prófið, kveður hann
eftir langa samfylgd og gefur honum
vottorð um, að hann hafi ekki á tíu ár-
um getað lært íslenzka stafsetniingu, —
að hvaða gagni sem slíkt vottorð má
nú verða honum síðar á lífsleiðinni.
Á sama hátt eru viðhorf almennings í
landinu til menntunar og skóla einnig
gagnsýrð anda embættismamnaskólans.
Það etr oft nánast talin fjölskylduógæfa
meðal embættismanna og millistéttar-
fólks, ef börnin ná ekki landsprófi og
ljúka a.m.k. menntaskóla, enda þótt
hæfileikar þeinra svari alls ekki þess-
ari kröfu og önnur viðfangsefni væiru
líklegri til að falla þeim betuir og gera
þau hamingjusamari. Verkalýðsstéttirn-
ar hafa á hinn bóginn ekki ennþá með
öllu losað sig við þann hugsunarhátt að
haifla í orði kiveðnnu horin í síðiu æðri
menntunar og líta á menntamenn sem
„afætur“ framleiðslustéttamma, enda
þótt margir þeirra kjósi ekkert fremur
en að börn þeinna komist til æðri
mermta.
Ástæðan fyrir þessu ofmati annars
vegar og vanmati hins vegar á skóla-
Kristján J. Gunnarsson
námi og menntun er sú, að starfsmennt-
un fyrir atvinnugreimarniar í landinu
er ýmist ekki til eða hefuir búið við
svo erfið vaxtarskilyrði, að henni heifur
ekki tekizt að ávinna sér þá virðingu
meðal þjóðarinnar, sem vera ber.
Hafnarverkamaðurinn, bóndinn, iðn-
verkamaðurinn og sjómaðurinn eru
einnig sérfræðingar á sínum sviðum og
eigia að hailda uppi viirlðiimigiu stiamfs-
greina sinna með heilbrigðum metnaði.
Hinn háskólagengni sérfræðingur er
jafn ófær um að ganga inn í starfs-
greinur þeinra, hafi hann ekki áðuir
unnið innan þeinra, eins og þeir væru
að leysa af hendi vinnu í fræðigrein
hans.
En framleiðslustéttimar þurfa að
gera sér grein fyrir, að einnig í þeirra
verkahring er þörf á þeim undirbún-
ingi, sem fellst í því að læra til starfa.
Þær eiga heiimtingu á að íslenzkt skóla
kerfi sé ekki fyrst og fremst byggt upp
til að þjóna hagsmunum bóknámsmanna,
heldur sinni það almennt þörfum fólks-
ins og atvinnuveganma í landinu án
manngreinarálits og mismununar milli
starfsgreina. Menntun á hvaða sviði
sem er á að auka hæfni og öryggi þess
er nýtur og þar með ánægju hans af
starfi síniu. Hainn á, að öðmu jöfiniu
að verða betri starfsmaður, sem skilar
arðbæirari vinnu og þar með auknu
firamlagi til bættra lífskjara.
FYRSTU SKREFIN
Mér ar vel ljóst, að þótt fyrstu skref-
in yrðu stigin í leit að úrræðum til
þess að skólainniir gætu að einhverju
leyti veitt sérhæfða menntun í þágu
höfuðatvinnuvega þjóðarinnair, þá er
löng og seinfarin leið flram uudan, unz
komið verðuir í áfangiastað. Samvinna
skólans og atvinnuvegamna knetfst vand
legs undirbúnings og væntanlega' margs
konar tilrauna, þar sem allir, er hlut
eiga að máli, þurfa að starfa saman. En
þótt íslenzkar aðstæður séu sjálfsagt um
margt sérstæðar, ætti þó hér að vera
hægt eins og víða hefur tekizt annars
staðar að gera skólana að raunveru-
legum menntastofnunum fyrir alla, einn
ig þá, sem ekki standast landspróf eða
ná langt í stafsetningu, heldur ætla sér
að leggja hönd á plóginn við fram-
leiðslustörf þjóðarinnar. •
Á síðustu árum hefur áhugi almenn-
ings á skólamálum aukizt mikið og kröf-
urnar um emdurskipuliagningu orðið há-
vænari. Skipuleguir undirbúnimgur að
þeirri endurskoðun var hafinn með stofn
un Skólanannsókna Menntamálairáðu-
neytisins, sem starfað hafa nokkur ár.
Þessi mikilvæga stofnun hefur um margt
farið vel af Stað, þótt enn vanti mikið
á, að starfslið hiennair miðist við aðkall-
andi verkefni. Að sjálfsögðu verða skóla
rannsóknirnar að takmailka stairf sitt
fynst um sinn við almennt endurmat á
innihaldi fræðslu og uppeldis skólanna,
endá er þeim fyrst og fremst það hlut-
verk ætlað.
Einstök skólahéruð geta hins vegar
búið við aðstæður, sem eru séstakar
fyrir þau. Þá er eðlilegt og raunair nauð-
synlegt, að þau leggi sjálf fram undir-
búningsvinnu og tilrauinastarf, sem við
það miðast að rennia stoðum undir fram-
búðarlausnir í skólamálum, er miðast sér
staklega við afbrigðilegar aðstæður
þeirna.
Reykjavík, og þó enm frekar ef Stór-
Reykjavík er höfð í buiga, hefur algera
sérstöðu að því leyti, að það er eina
þéttbýlið í landinu, sem hefur á sér stór
borgareinkenni með þeim veg og vanda,
er því fylgi’r. í fyrsta lagi er Reykjavík
eina einiingin í landinu, sem er nógu
stór til að geta kannað þær leiðir í skóla
málum, sem nú eru algehgastar í bocg-
um Evrópu og Bandairíkjanna og reynt
að fella þær að okkar aðstæðum. í
öðru lagi ríður Reykjavík meira á því
að geta leitað slíkma úrræða en nokkru
öðru skólahéraði á landinu. Þéttbýlið
leiðir af sér möng uppeldisleg og þjóð-
félagslog vandamál, sem gamalt skóla-
kerfi og uppeldishugmyndir eitu ekki
lengur umkomnar að ráða fullkomlega
við. Bilið milli þess, sem nú er hægt að
gera og þess, sem þyrfti að gera, ar nú
þegar orðið otf bneitt og því áhyggju-
efni, hversu endurskoðun og endurmat
skólamálanna hlýtur óhjákvæmilega að
taka langan tímia.
Hér hafa að nokkru verið rakin ýmis
atriði skóla- og uppeldismála, sem segja
má, að meina og minna séu forsendur
þeirrar tillögu borgairfulltrúa Sjálfstæð
isflokksins, sem hér er til umræðu í hæst
virtri borgarstjóm.
Þótt íslenzk fræðslulöggjöf sé talin
rúm og frjálsleg, er tilraun sem þessi
ekki framkvæmanleg án ýmissa undan-
þága frá gildandi löggjöf og reglugerð-
um um skólamál. Því er í tillögunni gert
ráð fyrir að leitað sé samvinnu við
menntamálaráðuneytið um slíkar undan
þágur og um ýmsa aðra framkvæmd máls
ins, enda geta hugmyndir þær, sem fram
eru settar í þessari tillögu þótt sam-
þykktar verði í borgarstjóm, ekki náð
fram að ganga, nema að takmörkuðu
leyti, án jákvæðrair afstöðu menntamála
ráðuneytisins og ríkisvaldsins.
Ég hef hér nokkuð rætt hina mennt-
unarlegu skyldu skólains við höfuðat-
vinnuvegi þjóðarinnar, sem nú em settir
hjá í fræðslukerfinu. En ég tel einnig
nauðsynlegt að meta að nýju, hvemig
tengja á hinn almenna skóla við sér-
skóla atvinnugreina eins og iðnaðar og
verzlunar. Að öllum líkindum gæti al-
mennur frambaldsskóli leyst innan sinna
vébainda töluvert af þeiirri kennslu, sem
iðnskólarmiir eru nú að fást við og þar
með stuðlað að því, að þeir hefðu meiri
tíma til hinnar eiginlegu fagmenntunair.
En til þess að svo geti orðið, þyrfti að
samræma iðnmenntunina því, sem hægt
er að gera í almennum framhaldsskólum,
eða gemt hefur verið, eins og t.d. tilraun
uim með vetrknám á gagnfriæðastigi.
Talið er nú, að allt að tíundi hver
vinniandi maður í landinu starfi að veirzl
un og viðskiptum. Engin heildarskipu-
Laiginánig hetfur flairið flram á verzikuniar-
námi innan hins almenma skólakerfis.
Auðsætt er að ætla verður skipulegu
vsrzlunamámi sess í framhaldsskólan-
um, þair sem fólk væri ekki aðeins mennt
að til skrifsitofustairfa heldur einnig fyrir
afgreiðslustönf í smásöluverzluninni.
Hlutverk Verzlunairskóla íslands og
Samvirunuskólans ætti, ef þess breyting
á framhaldsnámi verður almenn, að geta
færzt meir í þá átt að sinna æðri sér-
menmtun fyriir verzlunina. Má þar t.d.
nefna mikilvæga þætti, þar sem nú skort
ir um of fólk með sérmenntun, svo sem
stjórnun fyrirtækja, sölumennsku og
markaðsöflun.
Aðrir sénskólair eins og t.d. tækniskól
inn, kennaraskólinn, sjómannaskólinn
og hjúkrunarskólinn ættu einnig að geta
aukið menntunarkröfur sínar og einbeitt
sér betur að sérfræðigreinum sínum.
Tiiraunin með framhaldsskólamn jrrði
væntanlega gerð í einhverju borgar-
hverfi, þar sem nokkrir bama- og ungl-
ingaskólar eru fyirir, sem leggja myndu
honum til nemendur.
Nokkrar breytingar yrðu gerðar i
bamaskólum til samræmis við skipuliaig
og markmið framhaldsskólans, eins og
t.d. að auðvelda greindum nemendum að
Ij-úíka meiira niáirni í baimaisflcáiainiuim ein
nú á sér staið, eðia hliðstæðiu námi á
skemjmri tímia, og taika upp í eldri bekfcj
uim bairnaisikólaininia keninisfliu í erienidium
málum og endiuirskoða beranisfliu í lies-
greinium.
Framhaflidlssibólainin þynfti síðan alð
byggja að öllu leyti upp að nýju út frá
því markmiði að gera hann að samfélags
heild fyrir alla unglinga hverfisins í
hvaðia námi, siem þeir væinu ag bjóða
þeim, eftir því sem frekast verður unnt,
viðfangsefni við hæfi með fjölbreytni í
námsflramboði. Menntabrautir slíks skóla
eiga ebki að vera blindgötur, heldur
greiðfært samgöngukerfi þar sem ummt
er lengi fram eftir á námsferlinum að
breyta stefnunni í samiræmi við áhuga-
efni, þroska og getu.
Skólairáðgjötf (guidance) er sjálfsagð-
ur þáttur í framhaldsskólanum, en hæfi-
legt er talið að hafa einn skólairáðgjafa
(guidanee councelor) fyrir hverja 300—
400 nemendur. Skólaráðgjafi leiðbeinir
nemendum einstaklingsbundið um náms-
og sitarfsval, vinnubrögð og námstækni
auk þess, sem hann iætuir persóniuilieg
vandamál þeirra til sín taka og reynir
að greiða úr þeim í samstarfi við sál-
fræðiþjónustu skólans.
Hér hefuir verið stiklað á stóru í þvi
skyni að rekja í aðalatriðum ýmis þau
grundvallarsjónanmið, sem framhalds-
skólinn byggist á, án þess tímabært sé
eða framkvsemanlegt að gera ítarlega
grein fyrir mótum hans. Tillagan geriir
ráð fyrir, að fræðsluráð vinni að því
verkefni og skili tillögum sínum til barg
aTstjómiar sumarið 1971. Slík athugun
mun grípa inn á fjölmarga þætti skóla-
mála í Reykjavík, sem nauðsynlegt er að
leggja vinnu í að kanna.
Það verður svo hlutverk borgarstjóm
ar, eftiir að tillöguir fræðsluráðs liggja
fyriir, að taka afstöðu til, hvort ráðizt
verður í þessa framkvæmd.
Þá mun væntanlega eiinnig liggja fyriir,
hver verður afstaða stjómvalda til máls
ins, en framkvæmd þess er mjög háð
fyrirgreiðslu ríkisvaldsins. Samvinna við
forsvarsmenn ýmissa atvinnugreina kem
ur ekki síður til með að ráða úrslitum
um, hvort sumar hugmyndir í tillögun-
um um stairfsmenntun reyniast framkvæm
anlegar eða ekki.
Verði ráðizt í þessa tilraun og árang-
urinn reynist jákvæður, gæti hér verið
um að ræða upphaf að stefnubreytingu
í skólamálum. Én nauðsynlegt er, að alliir
geri sér ljóst, að nokkur tími mun líða,
unz hægt verður að framkvæma slíka
nýja menntastefnu í skólakerfinu öllu
eða í öllum skólum borgairinnar. Til þess
skortir fyrst starfslið utian skólanna og
innan, er sérstaklega hafi búið sig undir
að skipuleggja og taka upp breytta
kennsluhætti.
Því er i tillögunni lagt til, að náms-
styrkir verði veittir í því skyni að
tryggja framhaldsskólanum þjálfað
starfstfólk.
Tilraiun þessi mun krefjast nokkurrar
fjármagnsaukningair, meðan skólinn er í
uppbyggingu. Stofnkostnaður getur þó
dreifzt á nokkurt árabil, þar sem hægt
væri að byrja með fyrsta aldursflokk
skóiainis í eiirau atf skóilahúsuim borgarimin-
ar, en aukning húsnæðis og tækja kæmi
til smám samam, eftir því sem aldurs-
flokkum og viðfangsefnum fjölgaði og
skólinn byggðist upp.
Með flutningi þessarair tillögu er
hreyft yfirgripsmiklu máli og fram-
kvæmd, sem þarfnast mikils undirbún-
ings. Sjálifsaigt er. að borgairfulllRrúum
gefist sem bezt tækifæri til að kynna
sér málið og að hafðar verði um tillög-
una tvær umræður. Það er von mín, að
samstaða verði um afgreiðslu þessarar
tillögu í borgarstjórn og að Reykjavík
auðnist að hafa nauðsynlega forystu um
lausn þeinra þátta menntamálanna, sem
borgairaðstæðumar leiða af sér og þess
vegna verða að miðast við þarfir og
möguleika Reykj avíkur.
Ég leyfi mér að leggja til, að tillög-
unni verði vísað til fræðsluráðs og til
annarrair umræðu í hæstvirtri borgar-
stjóm.