Morgunblaðið - 28.02.1970, Síða 18

18
MORtrUN'B'L.AÐIÐ, LAUGARDAGUR 28. FEBRÚAR 1970
Félagslundur -
sem varðar hvern mann
— eftir Aðalstein Steindórsson,
umsjónarmann kirkjugarða
í ÖLLUM stærri bæjar- og
sveitarfélögum eru almennings-
garðar. Flestum er ljóst þáttur
þeirra í menningarþjóðfélagi.
Hér hafa margir lagt hönd að,
sem borið hafa virðingu fyrir
mold og gróðri. Launin hafa ver
ið greidd með góðum árangri,
oft við erfið skilyrði.
Áhugi fyrir ræktun og gróð-
urvemd fer vaxandi svo sem
kunnugt er, fjöldi einkagarða
prýða borg og byggð. Nú er svo
komið, að ekki þykir íbúðarhús
fullbúið fyrr en lóð er frágengin.
Þó vantar enn á að umgengni við
eigin !hús og mannvirki í al-
menningseign, svo sem kirkju-
garða og skóla, séu í því ástandi
að sómi sé að, svo að ekki verði
meira sagt.
Með elztu görðum á íslandi
eru kirkjugarðarnir. í mörgum
byggðarlögum voru þeir einu
reitirnir, sem girtir voru fyrir
ágangi búfjár. Vörnin um þá
var gerð úr landinu sjálfu, torfi
og grjóti, snoturlega hlaðin.
Þeir voru slegnir og hirtir (og
enn er sú garðmenning í fullu
gildi). Hlutverk kirkjugarðanna
hefur ekki breytzt.
Þegar gerður er samanburður
á hirðu og íburði í kirkjugörð-
um og almenningsgörðum verð-
ur hlutur kirkjugarðanna lítill.
Óneitanlega vekur það furðu, af
hverju ekki er betur að þeim
búið og hlúð en gert er, víðast
hvar. Einn kennir öðrum um
deyfð og drunga. Eitt er víst
að ekki er hægt að kenna lög-
gjafanum hér um, þar sem nú-
gildandi lög um kirkjugarða sjá
þeim fyrir vernd og þörfum, ef
eftir þeim er farið.
Á síðustu árum hafa kirkju-
garðarnir fengið nokkur afskipti
af garðarkitektum, einnig hafa
garðyrkjuverktakar tekið að sér
verk við garðana. Vegna fjar-
lægða hafa það eingöngu verið
stærri verk, svo sem viðaukar
og nýbyggingar. Enn verður bið
á að þeir geti tekið að sér al-
menna hirðu við garðana á með
an framkvæmdir og hirða eru
ekki samræmdar t.d. innan eins
og tveggja prófastsdæma.
Fyrr meir beittu búnaðarsam-
tökin sér fyrir ráðningu „jarða-
bótamanna”, sem fóru bæ frá bæ
og unnu að túnsléttun o.fl. Með
aukinni tækni og fjármagni
breyttust ræktunarhættir sem
kunnugt er. Eigi að siður eru
gömlu „jarðabótamennirnir”
fægður hlekkur í búnaðarsög-
unni. Víða um land eru kirkju-
garðarnir á svipuðu stigi og tún
ræktin var þegar „jarðabóta-
mennirnir” hófust handa. Þess
vegna vaknar sú spuming,
hvort ekki megi reyna svipaða
þjónustu við kirkjugarðana.
Eins og til var ætlast, með til-
komu núgildandi kirkjugarða
laga, hefur fjárhagur þeirra
batnað til muna frá því sem áð-
ur var. Allflestir garðaðr geta
greitt töluvera fjárhæð fyrir
veitta þjónustu. Safnaðarmenn,
sem greiða til garðanna ætlast
vissulega til, að það fé sé ár-
lega nýtt. Það er því misskiln-
ingur, að dyggð fylgi digrum
sjóð, á meðan kirkjugarðurnin
er sveitarfélaginu til vansæmd-
ar.
Árið 1963 tóku ný lög um
kirkjugarða gildi. Þau voru sér
prentuð og send sóknarnefndar
formönnum. Ég mun rifja upp
ýmsar greinar þeirra, sem nauð-
synlegt er a hafa í huga, þegar
rætt er umkirkjugarðsmálin.
í 4. gr. segir: „Skipulagsnefnd
kirkjugarða hefur yfirumsjón
með kirkjugörðum landsins svo
sem nánar er ákveðið í lögum
þessum. í henni eigi sæti biskup
íslands, húsameistari ríkisins og
þjóðminjavörður, einn maður
kosinn af kirkjuþingi og annar
af Safnaðarráði Reykjavíkurpró
fastsdæmis, báðir kosnir til 6
ára í senn.
Nefndin ræður umsjónarmann
kirkjugarða og setur honum
starfsreglur o.s.frv.”
Það má því ljóst vera, að
sóknarnefnd ber að snúa sér til
Skipulagsnefndar kirkjugarða
með þau mál, sem ágreiningur
er um og ekki fæst úr skorið í
samráði við umsjónarmann
kirkjugarða.
í 6. gr. segir: „Kirkjugarðarn-
ir skulu girtir smekklegri, fjár-
heldri girðingu með vönduðu
heldri girðingu með vönduðu
sáluhliði, grind á hjörum og læs
ingu. Þegar girða þarf kirkju-
garð, skal leita um það tillagna
umsjónarmanns kirkjugarða. Að
fengnum þessum tillögum gerir
safnaðarfundur eða kirkjugarðs-
stjórn, ef fleiri söfnuðir en einn
eiga í hlut, ályktun um gerð
girðingarinnar. Náist eigi sam-
komulag um hana við um-
sjónarmann kirkjugarða, ræður
úrskurður skipulagsnefndar
kirkjugarða.”
Aðkoma að kirkju og garði
eru fyrstu áhrif, sem komumað-
ur fær. Þess vegna er það ekki
þýðingarlítið að umhverfi
kirkjugarðsins sé allt við hans
hæfi, svo sem heimreið, bílastæði
og mannvirki í næsta nágrenni.
Þegar ferðast er um landið og
litið er til býla og staða, vekur
það eftirtekt hve lítil áherzla
hefur verið lögð á, að akbraut
liggi á þann veg að komumað-
ur fái strax þá mynd af staðnum
sem fegurst er.
Þegar velja á vörn (girðingu)
um kirkjugarð, er það ekki nóg
að hún sé fjárheld, hún verður
að skapa kirju og garði sterk-
an ramma og bera þann blæ að
hún sé vörn um annað og meira
en venjulegan matjurtargarð.
ísland er ríkt af hleðslugrjóti
í ýmsum formum, útlendingar
sem til landsins koma dáðst að
fjölbreytni þess. Reykjavíkur-
borg hefur þegar sýnt ýmis af-
brygði af hleðslu, í nánum
tengslum við gróður og friðlýst
svæði. Kirkjugarðarnir hafa not
ið hleðslunnar. Enn er hún í
fullu gildi, eða hver vill til dæm
is breyta vöm um kirkjugarð-
ana á Skarði í Landssveit og
Kotströnd í Ölfusi? Ef hleðslu-
veggur er vel undirbyggður og
halðinn, er viðhald hans hverf-
andi lítið. Með árunum með
hjálp veðrunar og gróðurs
(skófa) verður hleðslan fallegri
án aðgerða mannhanda.
Um gerð sáluhliðs gilda svip-
aðar reglur og um varnir að
kirkjulóð og grafreitum. Öllum
er ljóst, að auðveldara er að
verja og hirða kirkjulóð og
grafreit, þar sem svo til háttar,
Sáluhlið Gaulverjabæjarkirkju. Hliðið teiknaði Páll Guð-
mundsson, bóndi að Baugsstöðum
Vel hlaðinn steinveggur um kirkjugarðinn í Laufási
en þegar þeim er skipt, oft með
töluverðri fjarlægð. Reynslan
hefur sýnt, ef hirðan er léleg á
kirkjugarði er hún enn verri,
þar sem grafreitur hefur verið
tekinn í notkun að auki. Þess
vegna er það ekki þýðingarlítið,
hvernig sem á er litið, að halda
þeim í fastri tengingu, kirkju
og grafreit.
Gangstétt frá sáluhliði að
kirkjudyrum er oft eina gatan
í kirkjugarðinum, sem gerð er
úr varanlegu efni. Ef hún er
steypt í einu lagi, er hún blind
og ólífræn. Þar sem náttúrugerð
ar hellur eru tiltækar, er hægt
Aðalsteinn Steindórsson
að leggja þær í steypu á lífleg-
an og snyrtilegan hátt. Ef not-
aðar eru verksmiðjusteypt-
ar hellur er einnig hægt að ráða
þeim niður með ýmsu móti, svo
að þær gefi hlýrri blæ en ella.
Gangstétt meðfram kirkjuveggj-
um gefur kirkju æskilegan
ramma innan garðs og tengir
betur kirkju og garð. Aðrar göt
ur kirkjugarðsins t.d. þær er
skipta legstöðum í legstaðasam-
stæður, eru gerðar á svipaðan
hátt, að því undanskildu að gras
götur geta verið afmarkaðar með
kantsteini.
f 9. gr. k. 1. segir: „Kirkju-
garðsstjórn heldur legstaðaskrá
í því formi sem Skipulagsnefnd
kirkjugarða ákveður. Þar skal
rita nöfn, stöðu, heimili, aldrur,
greftunardag og grafarnúmer
þeirra, sem jarðsettir eru, jafn-
óðum og greftrað er, ennfremur
nöfn þeirra, er fyrr hafa verið
jarðsettir í garðinum, ef leiði
þeirra þekkjast. Uppdráttur af
kirkjugarðinum fylgi hverri leg
staðaskrá, og séu mörkuð á
hann leiði allra þeirra er standa
í skránni.”
Þær athuganir, sem ég gerði
á fyrstu ferðum mínum til
kirkjugarða, leiddu í ljós, að
flestir þeirra voru ómerktir, það
er að segja, að hvorki var til
legstaðaskrá eða uppdráttur. Að
lokinni jarðaför var það minnis-
atriði, hvar hver og einn liggur
í kirkjugarðinum. (sjá 15. gr.
k.l.)
Fyrrverandi umsjónarmaður
kirkjugarða lét prenta legstaða-
skrárform. Hann reyndi vissu-
lega til þess að fá forráðarmenn
kirkjugarða til þess að hagnýta
sér það. Margar sóknarnefndir
eiga þessi legstaðaskrárform, en
alltof víða liggja þau ófærð. Hin
síðari ár hefur nokkur breyting
arðið til batnaðar, þar sem vax-
andi skilningur er á því sögu-
lega gildi og sjálfsögðu reglu,
sem rétt færð legstaðaskrá og
uppdráttur eru fyrir kirkjugerð
inn. Til þess að aðvelda merk-
ingu kirkjugarðanna, þurfa
sóknarnefndir að eiga tölusetta
hæla tiltæka, er gest ber að
garði, sem telur sig þekkja gam-
alt leiði, sem áður var ómerkt.
í 10. gr. segir: „Kirkjugarðs-
stjórnum ber að sjá um að
greftri sé hagað skipulega og
samkvæmt uppdrætti, enda ó-
heimilt að taka gröf annars stað
ar en þar, sem hún leyfir eða
umboðsmaður hennar.”
í 18. gr. segir: „Kirkjugarðs-
stjórn er heimilt að ráða sér-
stakan kirkjugarðsvörð svo og
framkvæmdarstjóra, er hafi á
hendi umsjón og eftirlit samkv.
erindisbréfi, sem kirkjugarðs-
stjórnin gefur þar um. Kirkju-
garðsstjóm getur falið kirkju-
garðsverði að taka allar grafir
í garðinum gegn ákveðnu gjaldi
svo og árlegt viðhald legstaða
fyrir þá, er þess óska, samkv.
gjaldskrá, er hún setur.”
Til þess að gera gæzlu kirkju
garðs auðveldari, ber sókn-
arnefnd eða kirkjugarðsstjórn
að ráða garðsstjóra, sem sér um
og gætir réttar kirkjugarðsins.
T.d. sést það alltof víða, að graf
ir hafa ekki verið teknar samkv.
skipulögðum línum legstaða og
gatna. Sama er að segja um upp
setningu minnismerkja, einnig
gróður á legstöðum.
í 15. gr. segir: „öll leiði í
kirkjugarði, sem þekkt eru,
skulu aðkennd með tölumerki,
er samsvarar tölu þeirra í leg-
staðaskrá. Sá er setja vill minn-
ismerki á leiði, skal fá til þess
leyfi kirkjugarðsstjórnar, sem
ber að sjá um, að minnismerkið
sé traust og fari vel. Eigi má
setja girðingar úr steini, málmi
eða timbri um einstök leiða eða
fjölskildugrafreiti. Eigi má gera
grafhýsi í kirkjugarði. Ágrein-
ingi um þessi atriði má skjóta til
skipulagsnefndar kirkjugarða.”
Við val og uppsetningu á
minnismerkjum verður að varast
tildur og tilgerðarlegt gervi-
skraut. Litað ópalgler hæfir
ekki grófu veðurfari, þegar völ
er á harðgerðum bergtegundum
í ýmsum formum. Nú er svo kom
ið, að flestir gera sér grein fyrir
því, að minnismerkin eiga að
vera einföld í sniðum og traust
að gerð. Stærðin gerir minnis-
merkið ekki fagurt, heldur gerð,
efni þess og vinna. Vanda verð-
ur til undirstöðu minnismerkja,
snúin og höll setja þau óhirðu-
svip á kirkjugarðinn. Einnig á
að lyfta fornum hellum úr jörð,
en á þeim er oft listilega gerð
grafskrift og söguleg.
Ljóst er að steypuþrær um
leiði, eru hvorki fyrir augað,
eða til góðra nota. Þær safna
snjó og klaka. Þegar jörð þiðn-
ar sígur vatn niður í gröfina.
Einnig eru þær erfiðar í um-
hirðu. Oft hefur smíði og stað-
setningu þeirra verið ábótavant.
Sprungur og hallandi þrær gefa
til kynna, að hlutaðeigandi á að
fjarlæga þær og fegra með því
heildarsvip kirkjugarðsins. í
stað leiðisgirðinga er hægt að
gróðursetja plöntur, sem hægt er
að klippa í lágvaxið „hekk”,
sem myndar ólíkt hlýrri faðm
um legstaðinn en steypuveggur.
f 16. gr. k.l. segir meðal ann-
ars: „Vanræki hlutaðeigendur
að hirða sómasamlega um gróð-
ur á leiði, skal kirkjugarðs
stjórn láta þekja og hreinsa leið
ið á kostnað þeirra eða kirkju-
garðsins.”
Ekki þurfa margir legstaðir
að vera illa hirtir, til þess að
setja óhirðusvip á allan kirkju-
garðinn. Það hafa forráðamenn
garða tjáð mér, að erfitt sé að
fá einstaklinga til þess að líta
á kirkjugarðinn sem eina heild.
Framkvæmdir á legstað eru til-
finningamál og vandmeðfarin,
þar sem smekkur og hirða hvers
og eins er misjöfn, er skiljan-
legur sá vandi, sem kirkjugarðs
stjórnir eiga við að glíma, sér-
staklega í litlum kirkjugörðum.
Samkv. núgildandi k.l. ber hlut-
aðeingendum legstaða að leggja
sitt af mörkum til að gera heild
arsvip sóknarkirkjugarðsins
betri.
Yfir heildina séð er gróður-
farið verra innan kirkjugarðs
en utan, víðast hvar, sem bygg-
ist meðal annars á því, að eig-
endur leiða hafa komið með
plöntur, sem með tíð og tíma
hafa orðið sem illgresi vegna
slæmrar hirðu og vaxtarskil-
yrða. Ei~)ig hefur verið gert of
mikið að því að gróðursetja
stórgerðar plöntur fast fyrir
framan minnismerkið, með þeim
áranigri að plantan hefur hulið
grafskriftina. Undanfarin ár hef
ur töluvert borið á því að gervi
blómum hefur verið stungið nið-
ur í leiði. Eins og það er sjálf-
sagt að minnast látinna vina á
afmælis og hátíðisdögum, með
Framhald á bls. 15