Morgunblaðið - 14.06.1970, Blaðsíða 10

10
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 14. JÚNÍ 1*970
Komst Leifur
Eiríksson
til Ameríku
með hjálp
' sólarsteins.. ?
Lemgi haJa meim furðað sig
á því hvetmig víkmgamlr gátu
sdglt yfir opin höf í dimmviðri.
Nú hefur danskur fomleifa-
fræðingur fundið svar við þess
ari spumingu og það var loft-
siglingafræðingur, sem kom
honum á sporið. Víkingaxnir
fundu legu sólar með hjálp
frumstæðirar skautasíu, eða sól-
arsteins, sem í stórum dráttum
verkar á sama hátt og nýi
Ijósaskiptakompásinn, sem SAS
flugmenn nota.
Björa Nihlén ritar þessa
gnein, siem hér birtiist í ís-
lemzkri þýðingu í Hufvudsstads-
bladid í Helsámiki. Hamn heldur
áfraim ag vitniar í Flaiteyjiar-
bók:
„Veðr var þykkt og dríf-
anda, sem Sigurdr hafði sagt.
i>á lét konun-gr kalla fyrir sik
Rauðúilfsisonu, Dag og Sigurd.
Þá lét konungr sjá út, og sá
hvergi skýlausan himininn. Þá
bað hanin Sigurð segjia sér
hvar sól væri kornin. Hann
kvað á. Þé lét konungr taka
sólarsteininn o*k hélt upp, ok
sá hann, hvar geisiaðd ór stein-
inurn, oik markaði á því svá til
sem hann hafði sagt.“
Þtessi konumgur, sem svo hik-
aði, var Ólafur helgi (dáinn
1030) og frásögnina er að
finna í Islendmgasögum, sem
einni'g geta um sólarsteina ann
ars staðar.
Þessi sólarsteinn hefur lengi
bögglazt fyrir brjóstinu á fræði
mönmium. Var frásögnán um sól
arstieininn skáldaórar, eins og
venjulegast hefur verið talið,
eða var þarna í raun og veru
siglingatæki, sem hægt var að
mota til að finna mieð sðlina í
dimmviðri?
Nýlega spurði höfundur
nokkur þessarar spurninga.r í
grein í riti danskra fornleifa-
fræðinga, Skalk. Nú hefur hon
um borizt svar úr óvænitri átt.
Nokkrir loftsiglingafræðingar
hjá SAS hafa skýrt frá því að
þeir noti einmitt þetta tæki,
þegar þeir fljúga í DC-8 þot-
um yfir Norðurpólinn. Þeir
segja að sólarsteinn Siguirðar
hljóti í stórum dráttum að hafa
verkað eins og skýjakompás
Kolmans eða ljósaskipta-
kompásinn, sem fundinn var
upp fyrir nokkrum árum í
Bandaríkjunum eða var að
minnsta kosti þá fundinn að
nýju.
L j ós a sk i pt akom pás i n n er
nokkuð flókið tæki, en uppi-
staðan í þvi er sérstaklega
gerður krystall — sólarsteinn.
Þegar skautaljósið lendir á
honum, er hægt að sjá hvar sól
in er (en þetta er það sama og
polarisationsglerið í laxagler-
augunum, sem síar endurkastið
frá vatninu, þannig að endur-
kastið er skautað). Þetta tæki
er nauðsynlegt á heimiskauta-
svæðin/u, þar sem ekfci er hægt
að treysta á venjulegan
kompáis.
SKAUTAÐ SÓLARLJÓS
Ljós ,er, sem kiunnugt er,
siamainsiafn agnia á hreyfinigu.
Agniraar í 1 j ósgeislannm sveifl
ast í kringum ákveðinn stað.
Venjulega sveifllast þær óhindr
að í allar áttir, en undir viss-
um skilyrðum verður Ijósið
skautað, þ.e.a.s. sveiflurnar
verða aðeins á einn háltt.
Þegar sólarljósið f-er í gegn-
um efri hlutann af lofthjúpi
jarðar, verður það að skautuðu
ljósi. Þess vegna er það, að
hægt er að vita legu sólar,
j.afnvel þó hún sé falin bak
við skýjaþykkni — með þeim
s'kilyrð'um þó að einihvers stað-
ar finnist auður blettur á himn
inum. Bf litið er upp í þenn-
an bláa himin — örlítiill depill
niægir — þá mætir augunum
þetta skautaða sólarljós.
Þegar sólarsteininum er hald
ið upp að auganu, honum beint
að blámanum og snúið um lóð-
rétta.n öxul, þá gerist nokkuð
nmerkilegt — siteinninn verður
á ákveðnum stað ljós og gagn-
sær. En haldi maður áfram að
snúa honium fjórðung úr snún-
ingi, verður hann dekkri og
ógagnisær. Skaiutaða ljósdð .giet-
ur því aðeins komizt í geignum
steininn, að sveiflur þess fal'li
saman við samieindirnar í stein
inum.
Þar sem nú það horn, sem
sólargeMarnir mynda viðstein
inn, þegar þeir koma inn í
hann, ákveður sveiflurnar í
sikautaða ljósinu, þá gefur sól-
arsteinninn með því að vera
ýmist gegnsær eða óge.gnsær
upplýsingar um það hvar sól-
ina er að finna. Sjáifsagt hafa
vikingarnir byrjað á því að
gera tilraunir með steininn í
björtu veðri, snúið honum þá
þar tiil hann var miest gegnisær
og sett merki á hann, þar sem
hann henti á sóliu. Eftir það var
líka hægt að nota þetta ein-
falda siglingaitæki í dimmviðri,
þegar ekki sá til sólar með ber-
um augum.
VfSINDALEG SKÝRING
Á SÓLARSTEINI
Nú er orðið skiljanlegt hvað
íslenziki sa.gnaritarinn átti við
með því að Óllafur kionungur
hafi lyft steininum upp og séð
hvar geislaði úr honutm. Hann
ytirm e , i, r , ^ r1 —n ' '’** g

^ ..........-.....*r.......**.
. flMr* ■ ■ ■ ‘
, Mnr *
Á slíkum skipum sigldu víkingamir. Þetta 9r hluti af Bayeux-reflinum frá því um 1000. I
miðju skipi sjást heotar, og fyrir framan þá er maður, sem horflr í gegnum eitthvað. E.t.v. er
það sólarsteinn
notaði einfaldilega ljósaskipta-
kompás! Fengin er ví'sindalieg
skýring á „sólarsteininum".
Spurninigin er bara sú, hvaða
brystalla Nocðurálfubúar hafi
fy.rir þúsund árum notað sem
skautasíu eða polariisationssíu.
Ekki er úr möngu að velja, þvi
nauðsynlega eiginl'ei'ka er að-
eins að fin.na í noklkrium stein-
um. Nokkrir þeirra, svo sem
diiktroit (’blár steinn) og anda-
lusit (sem breytiist frá gu'lu í
dökkrautt) finnast í Noregi.
f íslendingasögunum er líka
talað um sólarsteininn sem mik-
inn dýrgrip og sagt, að lieita
þurfi vel áður en finnist not-
hæfur steinn á ströndinni.
Vitað er, að vílkimgarnir fóru
víða. Um árið 1000 sigldi Leif-
ur Eiríksson til Amierílku og
fyrr var milkii umferð til
íslaindis, Grænlands, Englands,
írlands, Skoblands, Orkneyja,
Hjaltlandseyja og Færeyja, þar
sem urðu ti'l heilmiklar nýlend-
ur.
Sœnskir víkingar leituðiu yf-
ir Eystrasailt og upp eftir rúss-
nesku ánum, m.a. að Svarta-
hafi, þar stem þeiir skdiptu á ana
bisiku silfri og þrælum
og skinnum. Miðjarðarhafið
þebktu víikinigarnir lílka. Á 9.
ö»ld sátu þeir um París og rupl-
uðu í Sevilla og Písa. Og ekki
er óhuigsandi að heilsað hafi
verið upp á Róm lilka! Enn eru
til bæir með norrænum nöfnum
í Normandí í Frakklandi. Le
Torp og Blacquetuit eru sam-
'Svarandi Torup á Skán i og
Blakketved í Danmörku.
Víkinigarnir voru semsagt
meiistanar í siigliimgarfræði —
þó þeklktu þeir ekki átrtaivita!
Sólarsteiirm'iinin, siem niú er ektoi
lengur nein gáta, er semisagt
h'lekkurinin sem vantaði í kenn
imgamir um Ihvemág vík-
imigarair siigldlu með þvílíkri
nákvæmni mánuðum saman yf-
ir opin höf.
En víkingarnir hljóta að
hafa haft fleiri tæki em sólar-
steininn einan tiil að sigla svo
rétt. Ebki var aliltaf hægt að
sigia eftir stjörnum og sólar-
imerkjium. Nýlega va'kti forn-
leifafundur á Grænlandi at-
hygli. Þar fannst sólarskífa
með merktum gráðum frá vík-
ingatímanum. Þessi skífa var
notuð til að ákveðia áttirnar
með til'liti tii legu sólar við sól-
arlag og sótarupprisu. En til
þess þurfa menn að kunna skil
á ýmsum reglum, eims og því
hvernig lega sóilar við sjón-
dei'ldarhrinig breytist eftir árs-
tíðum. Og til er handrit flrá því
um 1100 eftir Xsilendinginn
Odda Belgason, Stjörau-Odda,
þar sem þessar reglur eru út-
skýrðar. Og s'jállfsagt byggir
tafla StjörniU-Odda á gamaili
neynislu.
En nú duigar ©kki að þekkja
áttirnar, til að hallda róttri
stefnu. Einniig þarf að taka til-
lit til þess að skipið re'kur. Til
að ákveða stefnuna, varð að
vita legu skipsins, s-em maður
nú ákvarðar eftir breiddar-
baugum og lenigdarbauigum.
Bkki er vitað hvernig lengdar-
gráðan var ákvörðuð — senni-
leiga hefur verið giztoað á bana
eftir siglingatimanum. í riti
Stjörau-Odda eru upplýsinigar
um mismunandi breiddargráð-
ur, þar sem sólarhæð er gefin í
„hálfu hveli“, þ.e. hálfu sólar-
þvermáli.
Sýnilega hefur verið tifl. <sér-
stakt tæfci, ti‘1 að áfcveða sódar-
hæð. Einhvers staðar er talað
um sóQarfjöll, ®em var lögð irui í
fyrrn'efnt hiáilft hvel. Þvi mið-
ur hefur ekfcert slíkt fundizt,
en ekki hefúr uppgröftur farið
fnaim á mörgum stöðum, þar sem
búið var, svo að flormleifafræð-
imgar eru ekfci enn vonlausir
um að slíikrt finnist.
Sólars'beinninni, sólskífan og
sólarfjölin hefðu því átt að
vera siglinigatæki vífcinganma.
Sennilega hafa þeir Mka notað
aðiferð Nóa gamia, úr því þeir
áttu ek'ki áttavita. í annarri ís-
lendingasögu er saigt frá því að
Flóki hafi blótað goð sín áð-
ur en hann lagði af stað til fs-
lands og fengið blesBun til
handa þremur hröfmuim, sem
áittu að vísa honum veginn, því
í þá daga höfðu þeir, sem á haf
inu si'gldu, ekfci varðaða leið.
Fuglunum var sí'eppt og þeir
fllugu af eðlishvöt í áttina tifl
lands.
Brot úr sólarskífu með merktum gráðum, sem fa.nnst a Græn
landi, en hún vair notuð til að ákveðja áttirnir með tiliiti til
Xegu sólar við sólarlag og sólarupprás.
Se sólarstaininum haldið að auganu og snúið um ióðréttain ox-
ul, gerist það allt í «inu að steinninn verður bjartur og gegn-
sær. Út frá því má reikna út hvar sólin «r, þó hún sé faliu
bak við skýjabakka. Sólarste ínninn verkar eins og pol-
arisaJÉoinsgler í laxagldraugum.