Morgunblaðið - 19.08.1970, Blaðsíða 12

12
MORGUMBLAÐIÐ, MH>VTKUDAGUR 19. ÁGÚST 1970
Jónas Magnússon,
Stardal — Minning
UM ÆVI Jónasar Magnússonar
frá Stardal, sem nú er látinn ný-
lega áttræður, þyrfti að gera
greinargott yfirlit þegar um hæg-
ist, og meta fyrir sér með til-
vísun til verka hans og annarra
staðreynda þann þátt sem slíkir
menn eiga í mótun kynslóðar
sinnar og samtíðar. Þeir menn,
sem vinna verk sín vel, hver í
sínum verkahríng, það er þeim
sem þjóðin á orðstír sinn og heið
ur að þakka, og einn þeirra
manna var Jónas í Stardal. Öll-
um sem eitthvað áttu undir leið-
sögn hans, verksjón og verk-
greind, var hann sannkallað berg
hald, hvort heldur sem bóndi,
vegagerðarstjóri eða trúnaðar-
maður sýslúnga sinna og annarra
í félagsmálum. Hann var ekki að
eins afburða verkamaður, heldur
höfðímgsmaður að allri gerð, sjálf
kjörinn til forustu hvar sem hann
lagði hönd að.
Ég vil þó aðeins minnast Jón-
asar Magnússonar sem persónu-
legur vinur: ég hef þegið af hon-
um gjafir sem því ráða að aldrei
verður raunverulegur viðskilnað-
ur við slíkan vin; minníng góðs
vinar heldur áfram að blómgast
í hug manns meðan ævi end,ist.
Hjá mér vaka djúprættar endur-
minníngar um Jónas Magnússon
og Stardalsfólkið alt frá bernsku-
dögum. Hve fastur grundvöllur
var í vináttu míns fólks við Jónas
og fólk hans verður augljóst af
þáttum þeim sem hann skrifaði
um viðkynníngu sína af æsku-
heimili mínu og foreldrum, og
prentaðir voru í Lesbók Morgun
blaðsins ekki alls fyrir laungu.
Jónas var eins kunnugur for-
eldrum mínum og ég sjálfur, að
sumu leyti jafnvel kunnugri.
Hann var þroskaður maður þeg-
ar faðir minn dó og hafði starf-
að með honum sumar eftir sum-
ar og lært af honum vegagerð.
Eftir dauða föður míns tók hann
við starfi hans í vegagerðinni, og
hélt því um 40 ára skeið part af
árinu einsog faðir minn, og rak
alla tíð sveitabúskap meðfram
einsog hann hafði gert. Jónas
geymdi í endurminníngu sinni
ævilángt ferska mynd af föður
mínum; það var einsog hann hefði
skilið við hann fyrir aðeins svip-
stundu. Hann sagði mér frá sam-
starfi þeirra og laungum orðræð-
um einsog þær höfðu átt sér stað
dag frá degi heil og hálf sumurin
á samvistardögum þeirra. Mér er
Jónas sérstaklega minnistæður
frá bemskuárum þegar hann
dvaldist hjá okkur í Laxnesi, ým-
ist leingur eða skemur, að ýms-
um störfum, einkum byggíngum,
fyrir föður minn. Hann bar af
flestum úngum mönnum að
gjörvileika, fríðleika í sj ón, mikl-
um líkamsburðum, en röggsemi
og skörúngsskap í verkum og við
brögðum.
Eftir að hann kvæntist Krist-
rúnu Eyvindsdóttur, sem var hon
um samvalinn förunautur, urðu
miki'l umskifti í Stardal. Þar
hafði áður verið fjallabýli og lá
illa við samgaungum, en bærinn
komst í þjóðbraut við lagníngu
Þíngvallavegarins nýa um þessar
mundir, og var af styttíngu fjar-
lægðanna altíeinu orðinn höfuð-
ból í miðri bygð á mótum fjög-
urra hreppa, tveggja sýslna. Und
ir búrekstri við breyttar aðstæð-
ur reis rausnarbú í Stardal enda
var Jónas nú kallaður til forustu
hlutverks við ýmis ábyrgðarstörf
og vandaverk innan héraðs sem
utan.
Gestanauð og ágángur jókst á
bænum með fjölbreyttum erind-
rekstrí manna úr ýmsum áttum,
svo ég hyltist til að koma þángað
á gaunguferðum og gista eða
sitja dag og dag hjá Jónasi þegar
ekki voru aðrir á ferð, ekki sízt
á köldum dögum þegar vötn lágu
og fönn var á landinu. Þá var
gott að setjast í stofu í Stardal og
rifja upp liðna tíð eða reifa ný-
mæli. Jónas var manna best máli
farinn. Hann hafði rammíslenskt
’túngutak sem unun var á að
hlýða. Mörgu orði og orðtæki
stakk ég hjá mér úr viðræðu
hans, og kom mér oft í góðar
þarfir síðar. Það var líka ánægju-
legt að lesa ágætan stíl ritaðs
máls sem hann hafði einsog
ósjálfrátt á valdi sínu þegar hann
stakk niður penna, hvort heldur
var um landsins gagn og nauð-
synjar eða minníng um horfinn
sveitúnga. Þegar hann talaði og
skrifaði um fólk komst upp að
hann hafði ekki aðeins verkhygn
isauga sem kallað er hagsýni,
heldur glögt mannþekkjanaauga,
hæfileik til að sjá menn út jafnt
í snöggum svip sem í lángri fjar
vídd.
Eftir að ég fluttist að Gljúfra-
steini vorum við aftur orðnir ná-
grannar og hittumst stundum dag
lega. Ósérplægin hjálpsemi hans
við mig, sífelt reiðubúin og ó-
þreytandi, var af því tagi að ég
hef oft sagt að mér hefði orðið
torvelt að festast hér hefði ég
ekki átt Jónas að bakhjarli um
ýmds þau nauðsynjaverk sem
varð að vinna svo þessi búleysa
á víðavángi hér í heiðarj aðrinum
yrði gerleg. Oft var kallað á hann
hér þegar eitthvað var duglega
komið úr lagi, eða jafnvel í óefni,
því þar voru höfð snögg viðbrögð
og aungvir formálar með vafníng
um og þvælu, enda hafði Jónas
oft miklum og góðum vinnukrafti
á að skipa, ekki síst þar sem voru
synir hans.
Mörgum mun í daig finnast sem
þeir sj ái á bak íslendíngi sem var
sinni kynslóð í landinu til góma
í orði og verki, dreinglyndur mað
ur og höfðínigi af náttúrunni. Frá
okkur á Gljúfrasteini beinast
samúðarkveðjur til Kristrúnar
konu Jónasar, og til sona þeirra
Egils, Magnúsar og Eyvindar; og
til Ágústu dóttur hans af fyrra
hjónabandi sem leingi hefur jjval
ist í fjarlægð.
Halldór Laxness.
FYRIR nokkruim döigurn hittuimst
við Jónas við útför samneiiginlegs
vinar oklkar, Bjianma Bjarnaisoniar
fná Lauigarvartni. Elkki kiom mér
þá til hiuigar, að Jónias í Stardal
yrði siá næsti, sem hyrfi sjónum
úr hinmii öldruðu sveit vina oig
félaga, sem lifað hafa þessia öld
alla eða nakkru leinigur. — Þá
fyrir stuttu haifði Jónas komið
til miín og saigt mér fró ferð
sinni norður um land á áttræðis-
afmæli sínu 24. f.m. Þá fóru þau
hjónin tvö ein alla leið til Mý-
vatns oig ók Jónas alla leið og
taldi slíkt ekki frásiaginiarvert,
þótt áttræður væri. M.a. ók hiann
þá í fyrsta siinn veginn um
Ólafstfjarðarmúla og taldi það
öklkert tiltökiuimál. — Hinis veig-
ar áieit hann að þar hiefðd aldrei
átt að gera meinn veig, því æski-
legna hefði verið að gera þarma
jarðgöinig og srvo væri vfðar á
hættusömum leiðum. En Jónas
viðUrlktenndi jafnframt, að vagna
kostniaiðarins myndi slíkt ekki
klieitft eins og högum okk'ar er
anin komið.
Síðiuisitu ferð Jómasar laiuk á
annan hátt en ætlunin var. —
Vill svo stundiuim verða. — Ráð-
gert hafði verið að kanna
ófcunna stigu aðra en þá, 'siem
örlöigin skópu. Var hann komdinin
í fæðinigarsveit síma, Biskiuips-
tumgur, er h'anin lézt sikjmidilega
ag án nokkurs sjáanlagis alðdrag-
anda. Þau endialofc ber ekfci að
harma, því þau voru mjög við
hætfi Jónasar, — að flalla með
fullri reivsn.
Mér er ekki í hug að hlaða
meinu oflotfi á Jómas, hieldur segja
það eitt, sem ég veit um af eig-
in reynid og lömgum kynnum.
Við Jónias höfðum þekkzt ævi-
lanigt oig eru þau kynni arðuliaus
og góð til upprifjumar. Þótt við
værum ekki alltaf saima sinnis
urn menn oig málefni var sá
ágreinimgur aldrei lamgærri en á
meðam umræðain stóð, Mikimin
hiuta ævi okkar vorum við í
því niáigrenmd alð lömd okkar lágu
saman, og það ásamt öðrum sam-
skiptuim, m.a. í félaigsmálum,
Skapaði námari tenglsl en e.t.v.
hefði ammars orðið. — Alls þessa
er mú gott að minnast.
Jónaa í Stardal var lamds-
þekktur maður og bar þar margt
til. Að Suimu því verður hér að-
einis vikið.
Þekkitaisrtiur var Jóimas fyrir
verkistjóm símia á sunnum fjöl-
förniuistu umferðarieiðum þessa
lamdls. Má þar til niefna veginn
frá Ellilðaóm í Hvalfjiarðarbotn
ag adla veigi um Kjósina, Mos-
fellssveit oig víðar. Þinigvallaveig-
urinn er að miestu gerður undir
stjóm hans ag allir veigir ag
gömgustígar um Þimigvelli ásamt
leiðiumum um Uxaihry’ggi og
Kaldadal.
Vegaverkstjórn Jómasar varð
lömig — 44 ár — oig um margt
til fyrirmynidar. Jafnan var hann
fyrstur á vinmustað ag var
glöggskyggn á það, að allt færi
svo vel úr heradi, siem efni stóðu
til. Vandvir'kni hanB var við-
brugðið oig smiekfcvísi smar þátt-
ur í srtJörfuim hans. Er t.d. nýi
vegarkaflinn á bartmi Almanna-
gjár glaggt dæmi þar um. 1
þessu saimbandi má einnig netfna
upphleðsluna við brúma í Al-
mainniaigjá, seim gerð var fyrir
1930 umidir uimsjón hanis. Inman
þjó'ðigarðsinis sá Jórnias alltaf uín
lagninigu nýrra göniguleiða og
allt viðihald þar.
í þessu sambandi má geta
uim, að þagar Almanmagjá var
lokað fyrir allri bílaumferð, var
Jónias 'því mjög mótfallinin ag
taldd emga frambæriiega ástæðu
fyrir þeirri ráðsitöf'un. Vildi
hantn aiðeinis láta taka upp eim-
stetfnuaiksitiur á þesaari leið ag
banna mætti uimifleTð þunigra
vöruibíla. Reit Jómas þá athy'glis-
verða grein í Morgunblaðið þar
sem hann lagði'st eimdregið móti
þessari rá'ðlstöfium og færði gild
rök fyrir því, að umferðarbanin-
ið væri mieð öllu ástæðulaust.
Taldi hann Þiinigvelli taka mjög
oían og þó sérstaklieiga í augum
'þeirra, sem þar kæmu í fyrsita
siinn. Munu flestir vera á sarna
máli þar um og þetta álit Jón-
asar breyttist ekki þau árin, sem
þetta uimflerðarbann hefir staðið í
allra óþökk, að örfláum umdan-
skildum.
Jómas tók jiatfman virfcan þátt
í ýmisiuim félagsmiálum ag var
þar oft í forisvari. í hreppsmiefmd
Kj alarmess var hamn í 30 ár oig
lemgsit atf oddviti, í stjóm Verk-
stjióratfélagsims, umboðismaður
Brunabótafélagis Islands til ævi-
liaka, enidunskoðandi Sláturfélaigs
Suðurlands síðustu árin ag í
'srtjórn Mjólkurflélags Reyfcjavík-
ur og stjómiarformaður þar, er
hanm lézt. — Er hér alðeinis impr-
að á mokkrum atriðuim þeirra
félagsmiála, sem hann var virkur
aðili að. En víðar kom hann við
Slögu. ---
Jónasi í Stardal entiist ævin vel
ag hafði lokið miklu ævistarfi og
gitftuidrjúigu. Hann var um fátrt
mieðalimaður, en um margt mieiri.
Yfir homum var jafnan mikil
reisn oig mynduigleiki, enda eftir
hoimum tekið þar sem hann fór.
Svo gat stunidium virzt, að hann
væri niokkuð frálhverfur við
fynstu kynni oig þætitist um fliesit
sjálfum sér nógiur. Var líka sivo
um mangt. En þetta var ytra
borðlð. Viið mánari siamisfcipti
komiu þær eigimdir fram, sem
báru hia,nn hæst og ollu mestu
um það álit oig traust, scm hann
jiaflman maut. Vilyrði hairas voru
ígildi loforðb oig um efmdirm-
ar þurfti ekki að efiaist. — Verk-
hæfni hans og fyrirhyiglgj'a var
með ágætuim og hann ,mun aldrei
hafa gefið kost á að takia að »ér
þaiu störf, siem hann taldi sig
ekki gieta leyst veil úr hendi.
Ekki er hæigt að minmast Jón-
aisar í Stardial svo, að kioiniu hans,
Kri'strúmar Eyvimdisdióttur, sé
efcki jafnframt getið, svo virkan
þátt, sem hiún átti í lífssögu hans.
Kristrún er mjöig vel igerð kiona,
'gáfuð oig raunisæ. Með kornu
hemniar aíð Stardal var þa:r skipt
um sköp ag hlutverk henniar svo
af hendi lieyist, a@ vert væri að
minnast hemniar betur en hér er
gert. Jóraas rrnat konu 'siíma mik-
ils og var beimili þeirra þekkt
fyrir gastrismi og myndarbrag. —
Meðal verka þeirra var að gera
Stardal að stórbýli, sem lemgi
muin vara.
Guðm. Þorláksson,
Seljabrekku.
Þegar við erum ung, lítum við
björtum augum til framtíðarinn-
ar. Hægt, og raunar án þess við
vitum, erum við farin að líta
björtum augum til baka. Þá er-
um við tekin að eldast. Og þá
verða áleitin orð Bólu-Hjálmars:
„Mínir vinir fara fjöld.“ Merk-
ing þeirra dýpkar, þau verða
ný reynsla. Og okkur finnst að
allt sé þetta draumur, að við
eigum eftir að vakna til nýs lífs
og þess eina veruleika, sem er
ekki dauði; að rétt sé, þegar
Einar Benediktsson segir: „Oss
dreymir í leiðslu lífsins draum,
en látumst þó allir vaka.“
Hraðfleyg er stundin. Við sjá
um vini okkar oft eins og í hili-
ingu meðan þeir eru á meðal
okkar, en svo skýrist myndin,
þegar þeir eru horfnir. Hilling-
in vex inn í landslagið.
Einhvern veginn eignumst við
aldrei neinn, fyrr en hann er
allur. Þá fyrst verður hann
raunverulegur, mynd hans heil.
Hann getur ekki lengur breytt
henni sjálfur með nærveru sinni.
Það er annað að sjá Snæfells-
jökul frá Reykjavík eða horfa
upp kviknaktar hlíðar hans af
þjóðveginum fyrir vestan. Frá
Reykjavík sést hann allur. Und-
ir hlíðum hans hverfur hvíti
toppurinn. En fegurstur er hann
í minningunni. Tíminn skerpir
allt, einnig hana. Minningin veðr
ast eins og fjallið, unz það kem-
ur I ljós, sem lengst stendur.
Við Jónas i Stardal töluðum
oft um Ijóð. Að þau veðruðust.
Yrðu að standa ein og nakin með
reynslu sína, jafnvel svo að
stundum væri nauðsynlegt, að
þau týndu höfundi sínum. Ljóð
eru minning. Þess vegna verða
þau yfirleitt betri, þegar frá líð-
ur. Ljóð án minningar hefur
gleymt hlutverki sínu: að berj-
ast við tímann, sigra hann. Inn-
sigla reynsluna, skora hverful-
leikann á hólm. Þess vegna eiga
þau erindi við okkur. Þess
vegna eru þau — ásamt annarri
mannlegri reynslu sem stendur
allt af sér eins og jökullinn •—•
sigur á þessari ósýnilegu og
raunar óskiljanlegu goðsögn,
sem sumir segja að sé ekki til,
tímanum. Sigur á því, sem er
hverfullt og stopult. I staðinn
fyrir tímann kemur ljóðið. 1 stað-
inn fyrir þá sem eru farnir kem-
ur minningin. Hún er í sjálfri
sér sigur yfir dauðanum. Með
trúna að bandamanni er hún
ósigrandi.
★
Ungur kynntist ég heimili
Kristrúnar og Jónasar í Stardal.
Það var Reykjavlkurdreng í
upphafi síðustu heimsstyrjaldar
í senn dularfullt ævintýri og
óvænt auðna að vera heima-
maður í skjóli svo minnisstæðra
húsbænda: hún stórbrotin hús-
freyja og lét sig ekki muna um
að annast umsvifamikil bústörf
heimafyrir meðan bóndinn sinnti
vegstjórn af frábærri elju og
fyrirhyggju, enda margra manna
maki og ekki einhamur við störf
sín, sem voru að því skapi mikil,
sem hann var öðrum mönnum
stærri í sniðum, framkvæmdasam
ari og stjórnmeiri. Jónas var ekki
einungis farsæll i verkstjórn
sinni, heldur einnig í félags- og
forystustörfum fyrir sveit sina,
enda oddviti hennar um langt
skeið, svo að eitt dæmi sé tek-
ið afi mörgum, er hann innti af
höndum fyrir stétt sína.
En mestur var hann á hlaðinu
í Stardal, þar sem hann horfði
fránum sjónum yfir óðal sitt,
leit til fjalla; mikill að vallar-
sýn og höfðinglegur, með ein-
beittan svip og augu full af
himni. Þannig stendur hann mér
nú fyrir sjónum, raunverulegri
en nokkru sinni þótt hann sé far
inn, og mynd hans áleitnari ein-
mitt þess vegna. Fyrrum eins
konar almætti í vitund lítilla
drengja, síðar vinur og leiðbein
andi: ekki sízt fagnandi vinur,
þegar honum þótti sæmilega
horfa. „Ég hef alltaf sagt að þú
yrðir trúarskáld," sagði hann
einhverju sinni af gefnu tilefni.
Það lýsti honum betur og því,
sem bjó innra með honum, en
„trúarskáldinu". Allt var hon-
um með sérstökurn hætti viðkom-
andi, og oft þurfti hann að
skreppa niður á Morgunblað til
skrafs og ráðagerða, þegar þau
Kristrún fluttust í bæinn. Hann
skrifaði margt og hneigðist mjög
að svoköiiuðum þjóðlegum fróð-
leik og ævisögum, ritaði góðan