Morgunblaðið - 03.10.1970, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 3. OKTÓBER 1970
Jónína og Hrólfur á tröppununi á Illugastöðiini.
Vatnsnesið við Húnaflóa býr
ekki yfir þvi seiðmagni, sern
dregur að sér ferðamenn og út-
lendinga. Þangað eru þvi stop-
ular ferðir og fara sjaldnast
af þeim sögur. Þó hefur
Vatnsnesið margt til síns máls
og ýmislegt upp á að bjóða,
sem gaman er að sjá og kynn-
ast. Vegurinn með ströndinni
liggur viða um sérkennilegt
landslag og þá ekki sízt, þar
sem Hindisvík kúrir, lítill nota
legur bær undir sérkennileg-
um hömrum. Þar býr einn
rammasti Islendingur núlifandi,
séra Sigurður Norland, gamlað-
ur orðinn, en þó ávallt eins
konar tákn þeirrar staðreynd-
ar að Islendingar hafa átt op-
inn glugga út í menningu
heimsins, hversu afskekkt, sem
þeir hafa búið.
í Tjörn á Vatnsnesi býr enn-
fremur einn sérkennilegasti
prestur landsins, séra Robert
Jack, skozkur að uppruna,
kvæntur íslenzkri myndar-
konu og svo rammíslenzkur
sjálfur, ef hann vill það við
hafa, að sumir halda að hann
sé Vestur-íslendingur, en þeir
eru manna þjóðræknastir eins
og allir vita. Séra Robert Jack
þekkir Vestur-íslendinga að eig
in raun. Hann þjónaði sjö
kirkjum í íslendingabyggðum
Manitoba 1953—55.
Vatnsnesið er síðast en ekki
sízt umgjörð mikilla harm-
rænna atburða, sem dregið
hafa að sér athygli margra, en
skotið öðrum skelk í bringu eða
hroll í herðar: 1 suð-vestri frá
Tjörn eru Illugastaðir, þar sem
bjó Natan Ketilsson, sá sem
brenndur var inni í upphafi
síðustu aldar, en til suðurs geng
ur Katadalur, þar sem er sam-
nefndur bær. Þar bjó Friðrik,
sem brenndi Natan inni ásamt
Agnesi. Friðrik hafði verið tek
inn að leita ásta af Sigríði,
fimmtán ára gamalli ráðskonu
Natans Ketilssonar. Hann var
sonur Sigurðar bónda i Kata-
dal og var aðeins átján ára að
aldri „vel gáfaður og glæsi-
menni í sjón, en ódæll nokkuð
og mikill fyrir sér,“ segir
Tómas Guðmundsson í þekktri
frásögn sinni af harmsögu þess
ari.
Á árunum 1826 til 1827 dró
til mikilla tíðinda á þessu
óspillta og að því er virðist
sakleysislega nesi. Tómas
segir: „Þegar hér var komið
sögu, hafði Natan fyrir
nokkru sett saman bú að Illuga-
stöðum og bjó þar ókvæntur.
Hvarf Agnes til hans á til-
skildum tima, en nokkuð urðu
endurfundirnir með öðrum
hætti en hún hafði vænzt, og
bar þar fyrst til, að Natan
brigðaði við hana loforði um
ráðskonustöðu. Hafði hann ráð
ið til bústjórnar unga stúlku,
er Sigríður hét og vistazt hafði
hjá honum vorið áður. Var hún
þá aðeins fimmtán ára að aldri.
Sigriður var hin efnilegasta
stúlka, frið sýnum, skarpgáf-
uð og ágætlega látin af öllum,
er henni kynntust. Þótti sýnt,
að Natan hefði nú snúið ást
sinni til hennar, og leitaðist
hann við að gera veg hinnar
ungu stúlku sem mestan. Spar-
aði hann hvorki við hana
klæðnað né góða gripi og trúði
vinum sínum fyrir því, að hann
hefði fullan hug á að eiga
hana.“ Þannig voru allar for-
sendur afbrýðiseminnar eins og
á svið settar, svo vel er sagan
búin undir óumflýjanleg örlög
hennar. Auðvitað freistast
Agnes og Friðrik til að brenna
Natan inni en Björn Biöndal,
sýslumaður í Hvammi í Vatns-
dal, dæmir þau til dauða og
eru þau réttuð í Vatnsdalshól-
um, urðuð þar í óvígðri mold,
en síðar jörðuð i Tjarnar-
kirkjugarði. Var þetta síðasta
aftakan á íslandi. Á leiði
þeirra á Tjörn standa nöfn
þeirra, fæðingardagur og dán-
arár.
Nokkurn veginn alsaklaus
af átökum þessum stóð ég við
leiði Agnesar og Friðriks einn
dag nú fyrir skömmu og við
hlið mér séra Robert Jack. Ut-
ar eða norðan við kirkjugarð-
inn sat Blöndal sýslumaður og
kvað upp dóm sinn með pístólu
á borðinu fyrir framan sig. Þá
var Húnavatnssýsla vasaút-
gáfa af villta vestrinu. Augu
mín flögruðu milli grafarinnar
og staðarins, þar sem dauðadóm
urinn var kveðinn upp. Þar var
nú gaddavír og byggingarefni
eins og aldrei hefði dregið þar
til neinna stórtíðinda. Síðan
varð mér litið út með strönd-
inni í átt til Illugastaða og
loks upp í Katadal, og mér
fannst ég eiga einhverja sök á
þessum hræðilegu atburðum,
einn niðja Björns Blöndals, með
blóð hans og dauðadóm í æð-
um. En síðar fór ég með séra
Robert út að Illugastöðum og
þá var eins og ljósbrot mikill-
ar líknar tæki frá mér þennan
beizka kaleik. Þar sat fyrir-
gefningin og góðvildin i fyrir-
rúmi. Þar býr Jónína, ekkja
Guðmundar Arasonar, þess
merka og mikla bændahöfð-
ingja, ásamt Hrólfi syni sínum,
greindum vel, kurteisum og
gerðarlegum manni. Systir
hans, Auðbjörg er húsfreyja á
Syðri-Þverá í Vesturhópi. Móð
ir þeirra er næstum blind. Þótt
ekki fari mikið fyrir Illuga-
staðaheimilinu nú, yrði marg-
ur maðurinn betri af að heim-
sækja þau mæðgin, heyra
hljóðlátt tal Jónínu, finna
kærleika hússins sem er um-
gjörð lífs þeirra. Mikili svip-
ur er með Jónínu og Hannesi
Jónssyni, frænda hennar, sem
oft hefur minnzt á Natan, for-
föður þeirra í skrifum sínum.
Ég þekkti hana strax af honum.
Mér var sagt að nú væri
öðruvísi umhorfs en áður að
Ulugastöðum, þegar Guðmund-
ur bóndi stóð á tröppum úti, risi
á hæð þrekinn á vöxt með stór-
ar hendur og mikið skegg og
sagði við drukkinn aðkomu-
mann, sem sló um sig með því
að fullyrða, að hann væri kom-
inn frá guði: „Jæja, góði, þú
ert þá alkominn!“ af venju-
legri hógværð. Og brosti.
Guðmundur Arason var höfð
ingi heim að sækja og húsaði
svo vel bæ sinn að enn er til
fyrirmyndar. Yfir dyrunum
stendur: Illugastaðir 1927.
Guðmundur var eftirsóknar-
vert þingmannsefni fyrir Sjálf-
stæðisflokkinn, en vildi ekki á
Alþingi, þó að sumir eigi víst
erfitt með að skilja það: „Æ,
það var svo margt að gera
heima,“ segir Jónína Gunn-
laugsdóttir, þegar hún minnist
á þetta. Hún hefur lengst af
verið lífið og sálin í Slysa-
varnarfélaginu á Vatnsnesi og
heiðursfélagi Slysavarnarfé-
lags Islands. Allt er það í góðu
samræmi við hugsun hennar og
hjarta. Hún bauð okkur í
stofur, þessi netta ko.na með
svo fagurlega fléttað hár, að
það var listaverki líkast. Hún
gekk um i myrkri. Hrólfur,
sonur hennar, var úti við hey-
skap, þegar okkur bar að
garði. En svo kom hann inn og
kveikti á lömpum og kertum,
þangað til engu var líkara en
jólahátið væri í nánd.
Ég sat andspænis Jónínu og
hlustaði á hana. Röddin svo
mjúk, lág og fín, að hún var í
fullu samræmi við hlýjar hugs-
anir hennar. „Við hjónin vor-
um mæðgna börn, en feður
okkar óskyldir. Guðmundur
Ketilsson, bróðir Natans, hjó
höfuðið af Friðrik. Hann gerði
það ekki í hefndarskyni, held-
ur til að fylgja fram réttvís-
inni. Mér var sagt, að Friðrik
hefði spurt hann, hvort hann
gerði það í hefndarskyni. Þeg-
ar Guðmundur svaraði því
neitandi, tókust þeir i hendur,
svo hjó Guðmundur af honum
höfuðið."
Þessi frásögn kemur heim og
saman við það sem Tómas seg-
ir. „Þáttur Tómasar var lesinn
fyrir mig,“ segir Jónína. „Það
líkaði mér vel. Tómas skilur
fólkið og sér báðar hliðarnar
á því. Ég hefði viljað rétta
honum höndina. Vonandi verð-
ur það frásögn Tómasar, sem
lifir og geymist. Hann gleymir
ekki því góða í fólkinu. Það
illa er honum engin freist-
ing.“ Mér varð hugsað til orða
Tómasar um Friðrik, þegar
hann afklæðir sig fyrir aftök-
una. Á meðan talaði hann til
viðstaddra í Vatnsdalshólum.
„Mæltist hann til fyrirgefning-
ar á hneyksli því, er hann
hafði valdið, áminnti menn um
að hafa dæmi sitt til viðvörun-
ar og bað að síðustu fyrir sál-
um þeirra."
Jónína spyr, hvort ég hafi
kerti. Þegar ég jánka því, impr
ar hún á Agnesi eins og hún
vilji lýsa kringum minningu
hennar. Ekki veiti af: ,,Hún
var hart dærnd," segir hún,
„gamla fólkið talaði mikið um
hana, en við höfum ekki leyfi
til að dæma. Þá voru allt aðrir
tímar og mikil harka í héraði."
Jónína segir mér, að Guð-
mundur Ketilsson hafi ort
vísu, þegar hann hafði full-
nægt réttvísinni. Hún er svona:
„Áður hryggð í huga bar
hræddist manna dóma,
kættist þegar krýndur var
konunglegum sóma.“
Hann hlaut viðurkenningu
danska landbúnaðarfélagsins
fyrir verkun á æðardún. Þessi
bikar lenti af einhverjum
ástæðum á altari kirkjunnar í
Tjörn, en er nú kominn heim
aftur að Illugastöðum. Hrólfur
sækir bikarinn og sýnir okk-
ur. Frú Jónína handleikur
hann einnig, hún kann áletrun-
ina utanbókar: „Guðmundur
Ketilsson fra Illugastader,
hædred af det Kongelige
danske landhuusholdningssel-
skab 1853.“ Sem sagt fyrir æð-
arfuglarækt. Okkur er einnig
sýnd rúmfjöl skorin af Bólu-
Hjálmari. Amma Jónínu hafði
hana alltaf í rúminu sínu,
einnig móðir hennar. Amma
hennar var dótturdóttir Guð-
mundar Ketilssonar, en dóftir
hans hét Ögn. „O-jú, það eru
margar Agnirnar hérna,“ seg-
ir gamla konan og brosir.
Ættir Friðriks og Natans
Ketilssonar komu saman, þeg-
ar afi Jónínu og amma gift-
ust, þau Jakob Bjarnason
og Auðbjörg Jónsdóttir. Bjarni
faðir Jakobs, var bróðir Frið-
riks Sigurðssonar frá Katadal,
en Auðbjörg Jónsdóttir var
dóttir Agnar Guðmundsdóttur,
Ketilssonar.
Jónina segir að Guðmundi
hafi þótt vænt um bikarinn frá
danska landbúnaðarfélaginu:
„Einhver skuggi hvíldi yfir
þessu fólki,“ segir hún. „Það
vildi ekki vera. Þetta var reið-
arslag á héraðið og margt af
fólki Friðriks fluttist tU
Gröf Friðriks og Agnesar.