Morgunblaðið - 11.10.1970, Page 1

11. október 1970
lll#f0itiiI>I aðsitís
Matthías
Johannessen:
MOSDELA

Halldórs
Laxness
Jóhann Þorkelsson
dómkirk j uprestur
Stefán í Reykjahlíð
HALLDÓR Laxness segir um Innansveítarkroniku
sána, að þar hafi hverf einasta pút og plagg grundvöll
í veruleikanum, og raunar mætti taka enn dýpra í ár-
inni, því að margt ris þar á bréflegum og bókfærðum
staðreyndum. Þannig er kronikunafngiftin í rökréttu
sambandi við efnið.
Hitt og annað er liðkað til í frásögninni, segir skáldið
í samtali, í því skyni að gera hana formfegurri, ártöl,
nöfn eða staðir standa ekki alltaf heima. Ég var að
leita til baka, svona nokkurn veginn í upphaf skáld-
sögunnar, þar sem hún byrjar í kronikum. Skáldsag-
an er ritstýrð sagnfræði og eftirlíkt sagnfræði. Maður
þykist vera að taila um veruleika, en það er sá veru-
leiki þar sem höfundurinn skipar hlutunum sjálfur
í röð, „rétta“ röð, a.m.k. eftir sinni beztu samvizku.
Það er tilraun til að fá lesandann til að trúa sagn-
fræði, sem maður hefur ritstýrt sjáifur eða búið til.
En skáldsaga er samt að því leyti raunveruleg, að höf-
undurinn segir aðeins frá atburðum, mönnum, hug-
myndum, flækjum og árekstrum, sem hann hefur
sjálfur lifað. Hann hefur fólkið, a.m.k. í búturn, setur
síðan bútana saman. HöfundUrinn getur ekki farið út
fyrir sína eigin reynslu, en hann ritstýrir henni. Hann
býr sér til grind, sem er alveg einis rökrétt og grind
í húsi, síðan fylilir hann upp í grindina með reynslu
sjálfs sín. Annað hefur hann ekki að bera fram en
sína eigin reynslu. Maður er andsvar við þeim áhrif-
um, sem hann verður fyrir í sínu eigin lífi. Þó er
ekki þar með sagt, að ávaillt takist að skrifa skáld-
sÖgu, sem byggð er á þesisari reynisilu. Ýmsar ástæður
liggja til þess að það mistekst. Maður hefur ekki haft
nægan skilning á því sem er að gerast í kringum
mann, eða vantar tilfinningu fyrir því. Jafnvel úr
stórum viðburðum verður stundum ekkert hjá rithöf-
undum, þegar þeir eiga að fara að búa til úr þeim
sögur. Það getur stafað af ýmsu, siappri greind, sijórri
tilfinningu eða af því tjáningarmiðillinn er ekki í
lagi. Dögum oftar ber fyrir augu texta, þar sem höf-
undunum er fyrirmunað að segja frá; eða þeir eru
bara grautarhausar.
Aðalpersónan í Innansveitar-
kroniku Halldórs Laxness er
Mosfellskirkja. Allt mannlíf
bókarinnar, eða öllu heldur
sveitarinnar, stendur i ein-
hverju sambandi við hana. 1
henni býr haus Egils Skalla-
grimssonar. Auðvitað er frá-
sögnin af honum fengin ár
Egils sögu, en — hausinn er
tákn um þann grundvöll, sem
þjóðin á sér í fomsögunni,
eins og skáldið segir í samtali
okkar.
Egils saga greinir frá því, að
kirkjan hafi staðið á Hrisbrú.
Ólafur bóndi, ein helzta per-
sónan í Innansveitarkroniku,
telur að prestamir á Mosfelli
hafi stolið hausnum og kallar
þá af þessu gefna tilefni ávallt
„þessa anskota". En ekki er
að ófyrirsynju, að Ólafur
bóndi á Hrísbrú skírskoti oft
til hauss Egils, svo mikilvægt
tákn sem hann er i lífi og við-
horfum bændafólksins í Mos-
fellsdal fyrir og um síðustu
aldamót. Séra Jóhann Þorkels-
son, prestur á Mosfelli á þess-
um árum sem kronikan grein-
ir frá, fær það hlutverk að láta
arnir eru eitthvað að segja
það. Viskum ekki gefa um það.
Viskum vera að tátla hrosshár-
ið okkar." Halldór Laxness seg
ir að þessi saga sé í þjóðsög-
unum. — Ég hélt að ég kynni
hana utanbókar eins og hún
er í þjóðsögunum, segir hann.
Mig minnti að þar stæði: tæa
ull. Ég fann hana aftur í þjóð-
sögum Brynjúlfs frá Minna-
Núpi: Tillag til alþýðlégra
fomfræða, og sá þá að sagan
er betur sögð hjá Brynjúlfi en
í þjóðsögunum. Þar stendur:
tátla hrosshárið okkar. Það er
miklu skemmtilegra orðalag.
Þetta er alþjóðleg saga. Hún
er til að mynda til i Frakk-
landi. Voltaire notar kjama
sögunnar sem lokaorð í Birt-
ingi: II faut cultiver notre
jardin, sem merkir einfaldlega:
maður á að rækta garðinn sinn,
þ.e. vera ekki að blanda sér í
það sem ekki kemur manni við.
Danir segja: Skomager, bliv
ved din læst.
I fróðleiks skyni fer þjóð-
sagan hér á eftir, eins og
Brynjúlíur frá Minna-Núpi
segir hana:
rífa Mosfellskirkju og reisa
aðra að Lágafelli gegn vilja
sveitarinnar, sem snerist að
minnsta kosti heilan hring i
málinu. „Séra Jóhann sagði að
guð mundi ekki vera fjær söfn
uði sínum á Lágafelli þar sem
legupláss var ótakmarkað en á
Mosfelli sem hafði bara lítinn
hól. Bændur í Mosfellshreppi
hefðu sjálfir orðið að bera við-
hald kirkna sinna á Mosfelli og
í Gufunesi og borga auk þess
2 krónur á ári fyrir kirkju-
grunn á Mosfelli sem náði
ekki nokkurri átt, og 4 krón-
ur á ári handa kirkjugarðs-
haldaranum; alls 6 krónur
á ári á Mosfelli hjá 6 krónum
um aldur og ævi á Lágafelli.
Má segja að þegar maður er
kominn að Lágafelli sé orðið
ódýrt að vera í himnaríki, sagði
séra Jóhann að endíngu."
Málið er leyst á venjulegan
islenzkan hátt, því er snúið i
hálfkæring: Eiga þeir líka að
borga 6 krónur sem fara til
helvítis?
Á þeim punkti vegur tilver-
an salt og hyggilegt að fara
að eins og feðgarnir, sem sagt
er frá í kroniku Laxness.
„Kolbeinn (sóknamefndarfor-
maður) i Kollafirði segir þá
eftirfarandi sögu: Einusinni
voru tveir feðgar að tæa hross-
hár. Þá segir pilturinn uppúr
eins manns hljóði: er það satt
pápi minn að lausnarinn hafi
stigið niður til helvítis? Ég veit
það ekki, segir karlinn. Prest-
„Karl var að tæja hrosshár
og sonur hans með honum. Þá
sagði sonurinn: „Pápi minn, er
það satt, að Jesús Kristur hafi
stigið niður til helvítis?" „Ég
veit ekki, drengur minn,“ seg-
ir karl, „svo segja prestarnir.
Við skulum ekki gefa um það.
Við skulum vera að tátla hross-
hárið okkar.“
x x
Kronika Halldórs Laxness
gerist á þeim árum, þegar fram
þróunarkenningin var ekki
fædd og takmarkið var að
standa í stað, i hæsta lagi
líkjast öfum sinum.
Hugsjónir höfðu þá ekki enn
verið fundnar upp, slíkt orð var
ekki til. Og náttúrufegurð var
ekki heldur til. „Það voru þær
aldir, þegar menn trúðu því, að
Búlandstindur væri ljótur og
andstyggilegur staður og Mý-
vatn hefði orðið til af þvi, að
f jandinn mé á móti sólinni...“
Það var ekki heldur búið að
finna upp hugtakið erfiði. Það
kom síðar. Á þessum árum
hefði enginn skilið þetta orð í
Mosfellssveit. Halldór Laxness
segir í samtali okkar að sér
hefði orðið þetta Ijóst nú I
sumar, þegar því var lýst í
Lesbók, i samtali við
Ragnar Stefánsson, bónda í
Skaftafelli i Öræfum, hvernig
bændur i Skaftafellssýslum
þurftu að berjast við sanda,
jökla og stórfljót þó þeir ekki
væru nema að reka lömb.
Hvernig gat nokkur maður
Ragnar Jónsson í Helgafelli,
útgefandi Laxness, ásamt skáldinu.
c
#
#
/