Morgunblaðið - 25.10.1970, Blaðsíða 13

36
MORGUNBLAÐIÐ, SUMNUDAGUR 25. OKTÓBER 1970
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 25. OKTÓBER 1970
37
Síðasta fórnarlamb
Slansky-réttarhaldanna
Tveir andstæðingar stalínista
segja frá reynslu sinni
HULUNNI hefur verið svipt af
sýmréttar*hölduim Stalíras í ný-
útkommni bók eftir eiraa fóm-
arlamb þeirra, sem enn er á
lífi og hefur skráð sögu sínia.
Þessi maðUir er Artuir London,
sem var aðstoðarutanríkisrá'ð-
herna í tékikniesku stjórmiinini
eftir heimisstyrjöldiinia oig eitt
helzta vitni'ð í Slanisiky-réttar-
hölduimum árið 1952. Þau réttar-
höld eru semnilegia illræmidiuist
þeirra sýniréttarhalda, sem
stofmað var til í Auisitur-Evrópu
samfcvæmt fyrirmælum Stalínis
og um leið þau diularfyllstu.
Him fleygu orð Jóhiamims Húss,
„sannleikiurinin mum siigra“,
giangia einis og rauður þráðiur í
giegn'Uim bók Londoms, em í um-
sögrn uim kvikimynid, sem gerð
hefur verið eftir bókinmi, sagði
blað nokkiurt í Moiskvu að hún
væri ekiki listarverk, því að það
væri „ógemingiur aö gera ósivik
ið listaverk mieð því að ófræigja
æðsta samnlei'k vorra tíma —
sanmleik kommtúnismams11.
Sá, sem stjómar gerð kvik-
mymidiarinmiar, er Costa-Gavras,
sá hinin sami og gerði kvik-
myndina „Z“ uim ástandið í
Grifcfclamdi. Á dögum þíðummar
í Tókikóslóvakíu fékk Lorudom
uppreisn æru, en nú hiefur bom-
um aftur verið refsiað með því
að svipta 'hamn bomgararétti.
London býr nú í Frafcklamdi,
þar seim bók hans birtist í fyrra,
en hún kom út í Bretlamdi fyrir
moklkrum dögum og verður
þýdd á fjölda tumigumála.
Araniar kunniur am'dstaéðinigur
stalímiisfca og fórmiarlamib þeirra,
Austur-Þjóðverjimin dr. Robert
Havemanm, befur nýlega smygl-
að úr iamdi bók, þar sem hamn
gaigmrýmir harðlega auistur-
þýzka valdlh'afia, sem eru mangir
þeir isömu og voru við völd þeg-
ar sýndréttarhöldin stóðu sem
hæst. í bók sinind sagdr Have-
manm frá hliðstæðri reymislu,
sem hanm hefur orðið að þola
af hendi Gestapo á dögiuim nas-
iista og auistur-þýzfcu öryggis-
þjónustummiar.
Reymsla Havemanms og Lond-
onis er ekki að öllu leyti hlið-
stæð. Hörmumigarniar, siem
London varð a0 þola, eru með
því hroð'alegira, sem hefur verið
Skráð. Þar að auiki er bók hans
stórmierbilegt söigulegt heimild-
arplagg frá mainini, sem tók þátt
í þedm atburðiuim, sem leiddu til
sýniréttarfaaldaninia og varð síð-
an fómiarlaimib þeirra.
FréttaiSkýrandinm Victor
Zorz, sem er fiestum kuimniug-
aistur völ uindarh úiJum koimmúm-
iistaríkja og fiokka, hefur fjall-
að ítarlega um hina hroðialeigu
frásöign Londons af Slarusky-
réttarhöldunom, og fer endiur-
sögn ihanis 'hér á eftir:
Sýniréttarhö'ldim í Austur-
Evrópu voru í raurn og veru
endiurtekmimig á hinium miklu
réttarhöldum, sem friam fóru í
Moskvu eftir hrieinisandr Stalíns
á árunum fyrir heimiss'tyrjiöld-
ina, þegar eimhverjdr skelagg-
ustu forystuimemm byltimigiarimm-
ar í Rússlandi voru látnir
sfcríða á hmjáinium, bera sjálfum
sér og öðrum á brým hima ægi-
iegustu glæpi oig bið'jia um, að
verð'a dæmdir til daiufðia.
Siamisky hinin tékkmieski siaigði:
„Ég á eklkert betra sikilið em að
endir verði bumid.imm á glæp-
samiagt líf mitt eins og ákær-
andi ríkisims hefur lagit til.“
Féiaigar ham.s giemigu hver af öðr
um í ákæreinidastúkuma og báðu
dómarania að veita þeim „hörð-
uistu refsiragu". Ellefu voru líf-
látnir. Þrír, þeirra á með'al
London, voru dæimdir í ævi-
lainigt fanigels'i.
Þeim hafði verið heitið því,
að ef þeir hagðiulðu sér vel í
réttinium, ef þeir hefðu rétt og
saimivizfkiuisiaimlega eftir það, sem
þeir höfðu lsert urtiainibókar, þá
fengju þeir laium fyrir samwiinm-
uma. En þetta loforð var e'kki
veitt fyrr em í lok langrar ramm-
sókraar, sem stóð yfir þamigað til
réttarhöldin hófuist, oig ranm-
siófcnim í máli Londomis stóð í
tæp tvö ár. Lörnigu áður em ramn
sókminim lauk, bafði viðmáms-
þróttur Lomidioinis verið brotinn
á bak aftur. Aðrir, sem voru
hiamidtekmir um svipað leyti, ját-
ulðu á sig ímymidiaða glæpi jafm-
Skjótt cig þ'Sim var ýtt inn fyrir
famgelisislþrösfcu ldiinm. Þeim lá
svo miikið á að játa allt, að þeir
máttu ekiki vera að því að bí'ða.
Páir voru eims fíkmir í að játa
ag náinn vinur Lond'omis, Zavd-
oddky, sem var sjálfur öryggis-
miálaráðherra um það leyti er
faandtökurniar fóru frem. Hamn
vissi til hvers ætlazt var af bon-
uim, því að hamin hafði sjálfur
tekið þátt í unidirbúni'nigi fyrri
réttarhalda. í Rajk-réttarhöld-
umuim í Unigverjalandi hiafði
inma'niríkisráðlhierra landisims
skömimiu áður „ljóstrað upp
uim“ víðtækt samisæri kommún-
Jsita, sem höfðu barizt í borg-
aras'tyrjöldirani á Spámii oig voru
nú kciminir í æðstu embætti í
r'ki:Sistiórn".’m rær allra komm-
únistal'amdia.
Samfcvæmit þeiim „uppljóistr-
umium“, sem kiomu fram, höfðu
leynilþjónius'tur Breta og Bamda-
ríkjiamanmia raáð tanigarhaldii á
þessuim mömmum þagiar þeir
dvöldiust í Vesitur-Evrópu, og
síðan var gerð flókin og lævís-
leg áætlum, sam miðaði að því
að yfirfcakia k'omimiúinratiaistjórm-
irmar a!ð iraniam fyrir tiistilli
þeirra miararaa, sem tæfcisit að
koma í æðstu valdaemibættim.
Þetta var í stuttu máli sivið-
setniimgim, en hún var skipulögð
í Kreml, ekki í Veistur-Evrópu.
Tító hafði mýleiga brotizt uinid-
am yfirdrotbnum StaLíras. Komm-
únistair voru allt í eirnu að sjá
margt í mýju ljósi. í Póllaradi
hafði Garraulika ekki leinigur þá
trú að fiana yrði eftir fyrimmymd
Rúsisa í hvierju eiraaistia smáiatr-
iði. Nieð'anjiarðarihrærinigar
gierðu vart við isiig í Uhgverja-
lamidi, Búligaríu oig Rúmieiníu.
Þalð var séreiginleiki Stalínis að
finma á sér að hamm mœtti mót-
spyrnu löragu áður en heranar
vaorð r umveruleiga vart. I Rúss-
landi hafði afleiðiragin verið
útrýmimig imilljómia miainmia, út-
rýmirag, sem átti að tryggja, að
enlgir hugsanleigir foryistum©nm
aradistöðiuinmiair — sem eklki var
alltaf hæigit að finrna fyrirfriam
— lifðu til þeiss að óignia „for-
imgja ag kemmiara 'þjóðararaa”.
Af þassu bafði eiinmig leitt, að
hirair naumrveruiieigu lefðtogar
rússniesfau byltinlgarinmiar voru
fyrist ófræigðir oig siíðan drepnir,
miemm, sem viissu að hræðilieg
miistök hefðu átt sér stað oig
igiátu eimm góðam veðurdaig megn
að að leiðrétta þaiu, að minmsta
kasti að einhverj'u ieyti.. Stialím
viissi, að byltinigim varð a!ð éta
bömin siím.
En hvers veigma játuðu þieir?
Laradom stóðst pyntimigar ám
þeisis að gefast upp fyrir yfir-
heyrsluimönmumium,, en sivo tðk
hanm að efast um félaga síraa iþeg
ar fyrir haran varu laigðar ítar-
iagar Skýrtsluir um „fjamids'am-
lega istarflsiemi" þeirra, er gerð-
ar höfðu verið á 'grumdivelli
játni'nga þeirra sijálfra. Hálft í
hvo'ru vissi Lomdiom, að þeir
'höfðu verið raeyddir til að játa
með eömu aðfiedðum ag hamn
var beittur. En suimir höfðu ját
að án þvimgamia. Voru þeir
kaninsfci í raiuin ag veru útsemd-
arar erlenidra ríkja?
Þeir báru hamm eimraiig þess-
uim sökum. „Þetta sýnir bara
hvernág aillir hafa snúizt gegn
þér,“ sögðu yfirheyrslumiemrairm
ir. „Þeir eru eimis ag úlfar, til-
búnir að tæta þig í siig.“
Hví ætti faamm þá að mieita að
bena vitni igeign þeiim? Yfir-
heyrslumienmimir sögðu hinuim
sakborrainiguiraum, aið Londom
væri „farimigi klílkuinraair11, þeir
sögöu að hamm hefði vélað þá,
áð hanrn ætti sökima á þeirri
ógiæfu, sem þeir yrðu nú að
þoia. „Flotokurimm miun tafca til-
lit til þess, að þið faélduð að þið
gerðuð það, sem þið eruð safc-
felldir fyrir, í góðri trú og yfir-
lýsiragar yfckar verða aðeins
raotáðar meðam á rammsókn
steradur.“ Ekki ieið á löngu þar
til að fleistir gáfust upp, hver
á fæitur öðruim.
Þeir, sem stjó'rmuðiu yfir-
beyrsilunum, voru glæpamiemm
oig pymtuðu faragama. Það lá í
auigium uppi. En flokkuriran var
íþað hálmistrá, siem fiamigamir
héldiu dauiðahaldi í. Honum
hiöfðu þeir Ihieligað líf sitt.
Lanidiom hafði starfiað í þágu
flöklksimis frá fjórtám ára aldri.
„B'aráttuiárin oig raáim oikkiar
hafð'i toemint oikkiur, að flokfcur-
inn haffðii aldrei á röragu að
stamidia, að Sovétríkim höfðu
alltiaf rétt fyrir sér.“ Og nú
söigðu yfirheyrslumieinmámir hon
uim, að „eima ráðið til þesis að
siararaa hollustu þíraa við flakkimm
er að aðhæifa þiig núverandi
aðfierðiuim haras til þeas að
dæma liðna afbuir!ði“. Hvermiiig
'gat hiainm siaigit raei? Auðvitað
hlaut floikkiuriiran að vita hvað
var fyrir beztu.
Fortöium oig pymti'ragum var
beitt jöfinium hiömidum.. Játninig-
ar vomu gerðar oig síðam teknar
til balka. Sumir yfirfaieyrislu-
memm sérbæfðu sig í barsmíðJ
uim. Aðrir beittu ísmieygilieigum
pólitísikium rökium. Eimm yfir-
heyrs'lumararaairaraa sagði Lomidom
að ef faairan hefðii setzt að í Vest
ur-Evrópu eiftir Spámiairdvölina,
kynlni ‘hianin aíð hafa orðið
flakkinium að miklu liiði. En
mienm mieð förtíð eiras oig harani,
erierad saim/börad ag erleradar
huigmyndir „eru ekki sniðnir
fyrir lörad, sem igaraga í gegn-
urn uppbyggilnigarþróum sióisial-
ismaras. Við verðium að losraa
við þig.“
Lanidiom ag medmtir vitoirðs-
mnemin hams reymdu að „hjálpa
flofckniuim“ rraeð því að swara
rnjög ítariaga hverri spumimigu.
En yfirheyrslumenmirm.ir rarag-
færðu svör þeirra. Þeir skrif-
uiðu aðieimis hjá sér þau sivör,
sem komiu þeim að raotum. Að
lakium skrifuðu fiamlgarmir umd-
ir játmiragarniar, örmaignia af
þreytu. Þeir höfðu orðið að
iþola hóitamir og valdbieiitimgu,.
stumdum látlauist í m'amga mán-
uði.
„Stumidiuim,“ seigir Landon
„var ég fiús að skrifia umdir hvað
sem var fyrir fimm míraútna
svefin.“ Fyrst sfcrifaði hamm umd
ir eiraa síðu, síðam koim rööin
að niæetu slíðu. Fyrsitu jiátming-
airmiar varu aðeiras smiálygar, en
lyigiin varð stærri ag stærri. Að
iotouim urðu allar liitlu lygamar
að einmd stórri lygi. Þá var eina
'gott fyrir famigaran að játa aillt,
eða þanmig fór Londiom að líta
á málin. Hveris vegraa skyldi
hainin reyna að staradiaist pyrat-
inigarniar, að nieita að sfcrifa
uradir, ef hamm gæti tefcið jétm-
inigarraar til bafca í réttarhöld-
um fyrir oprauim tjöldium.
Það, sem mestu miáli skipti,
var aið halda Mftómuinmi þar til
að réttarfaöldiuiraum kiærni. Þá
gæfist faomiuim kositur á að vara
flokksieiðtagamia við því, að
hópur glæpamiaminia hefði lagt
uiradir sdig öryiggiisþjómuistuin'a oig
niotaði faama til þass að eyði-
leigigjia floklkiiinin að inniam..
Nokkrum dögum áður em
réttarhöldin hófiuist, heiimisiótti
ráðhe'ina miofckur Lomdan og
„skoraði á“ hanm að stamda við
jéitiraiiniguina. Þammiig gerðd bamm
floikkraum „mikið gagn“. Landið
væri í ,ygífiurlagium vamida“ statt,
yfir vofðd „isitríðishætta“ oig
flolkfcuriran væinti 'þess, að Lom/d
om „faefði haigsimurai flotoksiinis
oig þjóðarinmar að leiðairljósi".
Ef hamm igerði þa'ð, yrði teikið
tiilit til fnaimtoomiu baras.
Þammdig var þýðiimigarlaust að
taka játindnigum'a til bataa í opn-
uim réttarhöldium til þess að
vara flofcksleiðtogamia við, því
að þeir visisu, að húm var föls-
uð ag 'héldu því frama, að flakfc-
uriran þyrfti á heranii að halda
til þesis að tryggjia tilveru síraa.
Það var 'gagnislaost að draga
jiátndmiguiraa til baka, svo að
'þjófðáin og heimuriran, einfcum
oig 'sér í lagi komirraúmistar, vissu
að bamin vætri saiklaus, því að
hornium yrði ekki trúað, iþar sem
svo maingiir aðrir (höfðu játað.
Og faafði bamm sjélfur ekki trú-
að jiáitninigumium, sem voru gerð-
ar í Moskvu-réttarhöldumium?
Það var tilgaragslauist að taka
játrairaguinia til bafca til þees að
eiginlkiaraa haras, sem var samn-
færður kamimúiraisiti, ag börn
þeirra bæru virðáinigu fyrir hon-
uim. Bf hamm geriði það, mundi
það bitnia á þeim.
Lanidom var í gildrummi eins
ag svo mamgir aðrir á undam
hciniuim. Það v'ar of seint að
sraúa við.
Eftir diauða Stalíras var Land-
on sleppt úr faaldi ag veitt upp-
reism æru, ag mtú er hamm bú-
settur í Frakklaindi, em vald-
hafarnár, seiim tóku við af Duib-
eek, hafa fetað í fótspor fyrir-
rienraaraminia frá Stialínistímiamium
I staðinn fyrir tuskuna, sem þeir höfðu notað til að binda
fyrir augu mér, var ég látinn fá eins konar grímu, ekki
ósvipaða hjólreiðagleraugum, en í stað glerja var svört
dula í umgjörðunum. En nú gat ég alténd andað frjálst.
Síðan var ég handjárnaður á ný — og að þessu sinni var
ég hafður í handjárnum í nær mánaðartíma.
. . . Ég var úti undir beru lofti. Kaðalspotti eða trefill með
hnút á var settur um hálsinu á mér og ég var dreginn
áfram eins og hundur í bandi. Ég var að kafna, en þeir
toguðu í bandið: „Áfram!“ Þeir létu mig hlaupa og ég fann
mjúka jörðina undir fótum mér. Ég hrasaði og datt, en þeir
ráku mig á fætur með því að herða að hnútnum. „Haltu
áfram, gakktu!“ Ég gekk. ,,Og hlauptu!“ Ég hneig niður.
með því að siyipta haran bong-
ararétti.
Dr. Robert Havemiamm, aiuist-
urHþýzki miemintiamiaðiurimm, lýs-
ir aðflenðum sfcaJJímáistia eiins oig
/þær varu uim það bil tíu ár-
um eftir sýniiréfctarhöldim, Dr.
Haiveimiainm, sem er kiummiur vís-
indiaimiaðiur oig heimispekimigur,
féll í érniálð fyrir siex ánum, þeg-
ar hainm fljutfci raakfcna igeysivim-
sæla fyriirleisitna, þar siem hamm
réðst á „kneddiutirúianmiemm og
flaklkisigæiðámiga" oig hvatfci til
þesis, að flioktourimn femigá mýjar
og lýðrœðásiagar reglur. Hamm
var nekimm úr floikkmium og
sviptur pnófieisisioirsstiöðu simrni í
Huimibaldt-háskólarKum í Aust-
ur-Bierlím. Seimmia var haraum
eiraniig mieiiniað aið viminia að namm
sókrauim isirauim í efniafræð'i.
Hamin býr mú Skamimt fré Auist-
ur-Berlín og fær gneiidid eftir-
laum. Starfsmienm öiryggisþjóm'-
ustummiair fyigjiast mieð faverju
fótmláli haras ag hluistuiniaintæikj-
um faeíur verið kiomiið fyrir í
húsi hiairas eimis ag ammiar ausfcur-
þýztour andófsmaðuir, sfaálddð og
þjclðllaigasönlgivariinm Wolf Bier-
mann, hefiur borið vitni um.
Prófesisorálnm, sem er alðieiiras sex
tuigur að aldri, vill ekfci fara
úr lanidi, þóbt það hafi staðið
'horaum til boða.
í bófc sámirai, sem homium tókist
að smyglia úr lamidi, bemdir hanm
á hliðstæðar yfiriheynsilur, siem
haran varð að gamiga í gegniuim
af bemdi Gestiapo áðiur em hanm
sat um einis áns staeið í dauða-
kiefia niaisn&ta ag síðar af hendi
auistur-lþýzka öryggiisnáðunieyt-
isims.
Hanm fcallar yfinheynsiumiemm
imia Stasi, sem er Iþýzk styttimg
á 'heitd öryiggiisþjómiuisrtiummiar.
„Stasi 2: Þér berið ekkert
trauist til níkiisisitoifinamia okfcar?“
„Þér faafið ef til vill rétit fyr-
ir yðiur, 'em semmilaga í öðrurn
Skilmi'nigi,“ svanaði Havemamm.
„Ég hef laert, að það þarf ekfci
nauðisymiega að dæma ríkið
eftir ölium isitofniumium þess. Ég
faefi kynmzt suirrauim stofmuinum,
sem eir'u ríkinu alls ekki til
sómia.“
M'eðan á yfinheynslúmum stóð,
fór Havemlanin að veita fyrir
sér, hvant 'ásialklami’rmar gegn
faomum vænu ef til vill réttar.
Var það ef til vill réfct, atð vim-
fcania faamis, siem hafði verið
hamdtekiin, væri í raurn oig veru
útsemidari CIA einis og homium
hafði verið sagt? Hamin ýtti frá
sér öllurn efasiemdium oig gerði
sér greim fyrir því, að reynt var
allt, siam hæigt var til þeisis að fá
faairan tii að efaist um, að hanm
væri rauiraveruleiga saklauis af
starfsemii, fjiaradisiamlegri ríkirau.
Þrétt fyrir allar of sótorair, sem
Hiavamiamm hefiur orðið að þola,
er faanin emm sammifærður komm-
úraiisiti, oig hainm ítriekiar það
favafð eftir ammiað í bókinmi.
„Fnamitíð Þýzkialamdis verðiur
náðdn í Auis'tur-Þýzkalanidi,"
Sdgir hanlra. Haran fcveðist faiafa
verið sainmfærðiuir stalímisti, þar
til Krúsijieff hélt hiiraa frsegiu
leyniræðu síraa á 20. fiakkslþinig
irau 1956. Smátt oig smátt fór
faann að efast um framtovæmd
huigsjómiammia. Þvengirðiimigshátt-
ur slkrifsfcofiuieimibœititismiammiainiraa
vakrti gr'emijiu hans. Hainm fór að
mótimiæla sitjórm fioikksiinis á
starfii vísi'radiamiammia. Laks
kamist haran að þeirri niður-
stöðu, að sóisí'alisminm hefði
stalðraað veigraa iþess að enigar
opinbenar umræður væiru leyfð-
-ar um fnamtíið marxiemiams.
Þótt hianm sé saminfærðiuir komm
únfeiti, stoilgne'imir hamm í bók
sirarai móifcaertináinigar eimis'fcaklinigs-
imis oig rilkfeiinis, hvermig ríkið
hefuir einisrtiaklimigiimin í hemidi
sér. Hanm er saimirraála sovéz'k-
um amidiófsmömiraftm oig barátbu-
bræðnum um, að meðarn faelzta
fonaend'a ti'lveru ríkisiiras sé fcúg-
uin eimistaklinigsinis, verði að
berjaist gegn því.
ISLAND LISLANDE
Hinn kunni ferðamálamaður, Sig-
urður Magnusson, hefur skrifað
formálann við þessa glæsilegu
myndabók, sem er á 5 tungumál-
um og með 45 litmyndum frá flest-
um fallegustu stöðum landsins.
Verö kr. 265.00
Glæsilegar litmyndir frá Heklu-
gosinu, með fróðlegum og
skemmtilegum texta eftir Árna
Böðvarsson cand. mag.
Verð kr. 250.00
Sendið vinum ykkar þessar nýju
ogglæsilegu landkynningarbækur
nLITBRÁ HF.
Höfðatúni 12, Reykjavík
•* t