Morgunblaðið - 01.11.1970, Blaðsíða 12

36
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 1. NÓVEMBBR 1970
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 1. NÓVEMBER 1970
37
Frá Montreal — stærstu borg Kanada.
Höfundur greinarinnar,
Þór E. Jakobsson, er veður-
fræðingur að mennt. Lauk
námi sínu í Noregi, en stund-
ar nú framhaldsnám við
McGill-háskólann í Montreal
í Kanada. Þar hefir hann átt
heima í rúm tvö ár.
Illt þegar lítil þjóð lendir í
heimsfréttunum. Öðru hvoru.
Ekkert fréttist af henni þess á
milli, af velgengni hennar,
seiglu hennar í glímu við lang-
vinnan vanda, orsök heimsfrétt-
anna.
Þvi miður dregur stundum til
tíðinda hér í Quebec-fylki:
Ýmsir hafa gert garðinn fræg-
an, gesturinn de Gaulle hér um
árið („Vive Quebec libre!“), —
og undanfarin sjö ár laun-
sprengjumenn, bankaræningj-
ar og morðingjar FLQ „Frelsis-
hreyfingar Quebec" (Front de
Libération du Quebec). Er þar
með sagan öll?
Stundarhrifningu gamla
mannsins gátu menn skilið, en
hvað segir af öðrum Kanada-
Frökkum, þeim sem minna láta
yfir sér en FLQ? Liklega er
ekki öllum kunnugt, að tæpar
6 milljónir Kanadamanna eru
frönskumælandi, þar af um 5
milljónir í Quebec, en samtals
eru íbúar landsins um 20 millj-
ónir. I Quebec-fylki, sem að víð
áttu er 1,5 milljón ferkílómetar
(þrisvar sinnum stærra en
Fr^kkland), eru 80% íbúanna
af frönsku bergi brotnir. —
Hver er fortíð og framtið alls
þessa fjölda?
Sögu landsvæðis þess, sem nú
nefnist Quebec, er oft skiþt í
þrjú megintímabil: hið franska
(1534—1763), enska (1763—1867)
og kanadíska (frá 1867).
FRANSKA TÍMABILIÐ
Á timum landafundanna
miklu tóku Frakkar forystuna í
könnun Norður-Ameríku. Að
vísu var það Englendingur, sem
Quebec-borg — höfuðborg Quebec-fylkis.
fyrstur plantaði fána sinum á
Nýfundnaland og uppgötvaði
hin ríku fiskimið úti fyrir
ströndum landsins, en ekki leið
á löngu þar til krökkt var þar
orðið af annarra þjóða fiski-
mönnum og þá helzt Frökkum.
Þá ríkti kjötbindindi kaþólsk-
unnar í Evrópu og var torgað
þar meiri fiski en nú á dögum.
Fransmenn fóru nú hvern leið-
angurinn á fætur öðrum næstu
áratugina, úpp með St. Lawr-
ence-fljóti og um víðáttumikil
svæðin umhverfis. — Ferðir
þessar voru farnar af ýmsum
hvötum: i von um fé og frama,
af forvitni um ókunn lönd og
af áhuga á trúboði meðal Indí-
ána. Menn bjuggust við að
finna beina leið til Austurlanda.
Það brást að visu, en skinna-
vöruverzlun varð brátt arðbær
atvinnuvegur og hennar vegna
og fiskimiðanna vöndu Frakkar
komu sina í æ ríkari mæli
vestur yfir hafið.
I kjölfar fiskveiða, skinniðn-
aðar og trúboðs fylgdi landnám
og síðan stofnun franskrar ný-
lendu, Nýja Frakklands, árið
1604. Komið var á afbrigði léns
skipulags, en „lénsherrarnir"
voru valdalitlir rukkarar, undir
gefnir héraðsstjóra. Auk hér-
aðsstjóra, sem hafði mikil fram
kvæmda- og löggjafarvöld,
stjórnaði landshöfðingi, oftast
herforingi, sem hafði með hönd-
um varnir og samskipti við Indí
ána. Rómversk-kaþólska kirkj-
an varð snemma áhrifamikil i
Nýja Frakklandi, fyrst fyrir at
beina Jesúita, sem voru ein-
beittir hugsjónamenn og harð-
gerir landkönnuðir. Um þessar
mundir var veldi Frakka mikið
og deilur þeirra Lúðviks XIV
og Innosentíusar XI um valda-
hlutfall ríkis og kirkju voru
fyrirmynd biturrar baráttu hins
þríhöfða valds í Nýja Frakk-
landi, landshöfðingja, héraðs-
stjóra og biskupsins yfir Que-
bec. Laval biskup (d. 1708) er
eitt af stórmennum Quebec-sög-
unnar, kraftakarl, einráður og
ötull. Hann hafði betur í glím-
unni en páfinn og hefur
hin einstæða samstjórn hins
kaþólska og veraldlega valds í
Quebec allt fram á þessa öld
borið áhrifum þessa jötuns
glöggt vitni, áhrifum sem menn
ýmist kenna við skin eða
skugga. Auk kirkjustjórnar og
þátttöku í landsstjóm helgaði
Laval krafta sína skólastofnun
og öðrum menningarmálum.
Veitti Kanada-Frökkum nú
ekki af að verða sjálfbjarga á
öllum sviðum í sínu nýja föður
landi, hið gamla í órafjarlægð.
Sérkenni þjóðar voru í mótun
og nú þegar sitthvað í dagfari
og lifnaðarháttum Kanada-
Frakka ólíkt frönskum samtíma
austan hafs. Samkvæmt frásögn
ferðalangs „hefur hver og einn
nóg að bíta og brenna. Gjald
til konungs er vægt, brauð er
ódýrt kjöt og fiskur ekki dýrt,
en vín, föt og vörur, sem fá
þarf frá Frakklandi kosta
miklu meira. . . . Konur færa
ekki eiginmönnum sínum annan
heimanmund en kátínu sína, ást,
yndi og mikla frjósemi. . . Allir
eru hér vel skapaðir og bezta
blóð í heimi rennur í æðum
beggja kynja; létt fyndni, hátt-
prýði og góðir siðir eru aðall
manna hér um slóðir, búralegt
háttelsi og orðfæri óþekkt jafn-
vel rrieðal skógarhöggsmanna. . .
Nýlendumenn eru ráðvandir,
djarfir og duglegir. . En ekki
voru Kanadamenn gallalausir og
mátti þar með telja fégirnd,
sjálfsþótta, vanþekkingu á vis-
indum, vanþakklæti, hviklyndi,
geðbrigði fram úr hófi og skort
á virðingu fyrir foreldrum sín-
um. En hvað sem líður sköpu-
lagi og skaplyndi í Nýja Frakk
landi var eitt víst: hér var töl-
uð franska og ekki enskaf ráða
menn og alþýða þurftu engan
túlk.
Brátt skipti sköpum. Sjö ára
striðið var lokaþáttur í baráttu
Frakka og Breta um yfirráð í
N-Ameríku. Nýja Frakkland
féll í hendur Bretum árið 1759.
Herkænska hins franska hers-
höfðingja, Montcalm, stoðaði
hvergi, enda átti hann einnig
við að stríða öfund þáverandi
landshöfðingja Nýja Frakk
lands og fjármálaspillingu hér-
aðsstjóra. En úrslitum hafði
samt ráðið, að Bretar höfðu sent
geysilegan herafla yfir um hafið,
en Frakkar hins vegar ekki séð
sér fært að dreifa kröftum sin-
um frá mikilvægari væringum
að þeirra dómi, striði við sam-
herja Englendinga, Friðrik
mikla. Auk þess hafði Frakk-
land undanfarið haft mun meiri
áhuga á safaríkum nýlendum
sínum í Vestur-Indíum en
„nokkrum ekrum af snjó“ (Volt
aire) i Norður-Ameríku. — Þeg
ar Nýja Frakkland leið undir
lok voru Kanada-Frakkar 65
þúsund talsins.
„Ég man“ voru löngum eink-
unnarorð franskra Kanada-
manna og þá höfðu ,þeir ekki
einungis í huga timabil frjáls-
ræðisins, Nýja Frakklands,
heldur einnig þá staðreynd, að
þeir voru sigruð þjóð. Að vísu
vildu þeir stundum ekki viður-
kenna, að þeir hefðu verið sigr-
aðir af Bretum, en öllu heldur
yfirgefnir af Frakklandi.
ENSKA TÍMABILIÐ
Umskiptin í brezka stjóm
munu hafa gengið furðu greið-
lega. A.m.k. má telja sigurveg-
urunum til hróss, ef hrós skyldi
kalla, að þeir reyndu ekki að
útrýma eða knésetja þá sigruðu,
en undirokun þjóða var þá tal-
in til dyggða. Áratug eftir und
irritun friðarsamninganna var
komið á lögum til verndar
menningu og þjóðareiningu Kan
ada-Frakka undir nýlendu-
stjórn Lundúnaborgar. En höf-
uðástæðan fyrir þvi, að þjóð
þessi hvarf ekki i „enska" haf-
ið var þó hvorki göfuglyndi
Breta né ytri atburðarás, held-
ur lifsvilji Kanada-Frakka og
staðfastur ásetningur þeirra að
rækja tungu sína og menningu.
Trú og þjóðerni sneru bökum
saman. Kaþólska kirkjan fékk
nú enn frekari ítök með þjóð-
inni, tengsl við Frakkland rof-
in.
Samkomulag Kanada-Frakka
og Breta var sem sagt dágott i
upphafi og auk starfsliðs ný-
lendustjórnarinnar tóku ensku-
mælandi kaupsýslumenn og aðr
ir í fjárvon að koma sér fyrir í
Montreal og annars staðar í
Nýja Frakklandi, sem skömmu
síðar var skipt i Efra-Kanada
(núv. Ontario) og Neðra-Kan-
ada (núv. Quebec). (Nöfn mið-
uð við St. Lawrence-fljót) En
tortryggni í stað umburðarlynd
is ruddi sér til rúms í hugum
Englendinga við þróun mála í
Frakklandi stuttu eftir stjórnar
byltinguna 1789 og stóð Eng-
lendingum stuggur af öllu, sem
franskt hét vestan hafs sem
austan. Ekki bætti úr skák of-
ríki og fjandskapur konung-
hollra Breta, sem beðið höfðu
ósigur í frelsisstríðinu i Banda-
ríkjunum og flykkzt þúsundum
saman til Kanada og fengið þar
sárabætur og ívilnanir. Reyndu
þeir með ráðum og dáð að
svipta Kanada-Frakka þvi sjálf
ræði, sem þeir höfðu hlotið með
stjórnarskrá árið 1791. Frakk-
arnir voru hins vegar ráðnir í
að tryggja sér umsjón fjármála
fylkisins með meirihluta sínum
á þinginu i höfuðstað fylkisins
Quebec-kaupstað. En annars var
innanlandsstjórn Neðra-Kanada
að mestu leyti í höndum ráðs
með meirihluta enskra kaup-
manna og fylkisstjóra, sem var
enskur.
Foringi Frakka um þessar
mundir utan þings og innan var
Louis-Joseph Papineau, gæddur
eldmóði baráttumannsins og
brennandi mælsku. Hann varð
forseti þingsins árið 1815. Gekk
nú á ýmsu næstu áratugina.
Margt bar á milli. Fór svo að
lokum, að upp úr sauð. Hvorki
þing né fjölmennir útifundir
viðs vegar í Neðra-Kanada máttu
sín nokkurs í átökum við nýlendu
og kaupmannavald. Paþineau
var nú um megn að stöðva þá
skriðu, sem hann hafði með
mælsku sinni og ósveigjanleik
hrundið af stað, baráttugleði rót
tækari fylgjenda hans snerist
upp í örvæntingarheift blóðug-
ar uppreisnar árið 1837. Menn
kröfðust endurreisnar Nýja
Frakklands.
Uppreisnin var bæld niður.
Papineau og helztu lærisveinar
hans í hópi yngri stjórnmála-
manna komust undan til Banda
ríkjanna og nýlendan var nú
verr á vegi stödd en nokkru
sinni áður á valdatíma Breta.
Gáfnaljós nokkurt og sjentil-
maður úr Englandi, Durham lá-
varður, var nú sendur út af örk
inni tii að kanna ástand þjóðlífs
ins i Neðra-Kanada og gaf hann
um það viðamikla skýrslu, sem
löndum hans þótti mikið til
koma og sóttu til hennar margt
gott ráð næstu áratugi við mót
un nýlendustefnu heimsveldis-
ins. En franskir Kanadamenn
sáu á hinn bóginn harla litla
ástæðu til að taka jafn vel á
móti ráðleggingum Durhams og
honum sjálfum árið áður. Hann
taldi hjálpræði Kanada-Frakka
vera í því fólgið að læra sem
fyrst ensku: . . Hér eftirverð
ur það að vera megintilgangur
brezku ríkisstjórnarinnar að
skapa enska þjóð með enskum
lögum og enskri tungu i þessu
fylki og fela ekki öðrum stjórn
þess en staðráðnu ensku lög-
gjafarþingi."
Það var fransk-kanadísku
þjóðinni mikið lán og ef til vill
til bjargar, að tveir stjórnmála
snillingar, Lafontaine og Carti-
er, völdust til forustu í rétt-
indabaráttunni næsta áratuginn.
Lafontaine hafði upphaflega ver
ið lærisveinn Papineaus, en tók
nú þá stefnu að berjast fyrir
auknum verzlunarréttindum og
sjálfræði gagnvart brezku
stjórninni í samvinnu við ensku
mælandi landa sína innan og ut
an Quebec (Neðra-Kanada).
Draumur Papineaus um frjálst
og fullvalda franskt ríki var nú
kallaður einangrunarstefna,
þótti hyggnum stjórnmálamönn-
um hann fullreyndur og álitu
óvænlegan til efnahagslegra
framfara. Samt fagnaði fjöld-
inn heimkomu Papineaus úr út-
legðinni og hlustaði alltaf jafn
hugfanginn á orðkyngi átrún-
aðargoðs síns, sem fram á
áhrifalaus elliár flutti sömu
tímaskökku ræðuna af funandi
mælsku.
Pólitík hinnar nýju forustu
reyndist farsæl, þjóðleg sagn-
fræði og skáldskapur kom fram
á sjónarsviðið og andi frjáls-
lyndis og framfara blés nýju
lífi í hefðbundna menningu, sem
í upphafi þessa skeiðs átti sér
tveggja kosta völ, að taka breyt
ingum eða liða undir lok. 1 lok
þess var tvíhyggja Kanada við
urkennd með nýrri stjórnar-
skrá og frönsk-kanadísk menn-
ingarleifð föst í sessi. f stjórn-
arskrá Kanada við stofnun þess
1867 voru staðreyndir þessar
grundvallaratriði. Franskt mál
hlaut sömu réttindi og enska á
sambandsþinginu í Ottawa, við
sambandsdómstólana og á þingi
Quebec-fylkis. Um 30% Kanada
manna voru þá frönskumælandi
og hefur það hlutfall haldizt til
skamms tíma. (Ör fjölgun
franskra Quebec-búa hefur
„unnið upp“ tölu innflytjenda
til Kanada, sem flestir temja
sér ensku.)
KANADÍSKA TÍMABILIÐ
Eftir stofnun Kanada voru
(og eru) pólitisk ágreiningsefni
oft og einatt spurning um völd,
ábyrgð og stjórnskipulega
stöðu einstakra fylkja annars
vegar og sambandstjórnarinnar
í Ottawa hins vegar. Stundum
markaði Quebec sér sérstöðu og
lagðist gegn ákvörðunum sam-
bandstjórnarinnar í utanrikis-
málum, svo sem þátttöku í Búa
stríði, skylduskráningu í her
Kanada í heimsstyrjöldinni
fyrri og stofnun flota snemma á
þessari öld, í stuttu máli sagt:
gegn hervæðingu Englendinga
vegna.
Af völdum þessara og ann-
arra deiluefna skaut þjóðernis-
stefna upp kollinum enn á ný
og var helzti forsprakki þeirr-
ar hreyfingar Maurice Dupless-
is, sem átti eftir að koma mik-
ið við sögu Quebec. Hann varð
formaður fhaldsflokks fylkisins
árið 1931, en stofnaði nokkrum
árum síðar annan flokk, L'Uni-
on Nationale. Duplessis hygl-
aði ensk-kanadískum, brezkum
og bandarískum kaupsýslumönn
um. Þrátt fyrir illindi sín við
verkalýðshreyfinguna, vann
hann sér hylli fransk-kanadískr
ar alþýðu með því að ganga
fram fyrir skjöldu og krefjast
meira sjálfræðis úr höndum
sambandstjórnarinnar í ýmsum
málum. Flokkur hans vann
meirihluta í kosningum árið 1936
og að frátöldum stríðsárunum
rikti járnkarl þessi óslitið til
dauðadags i árslok 1959. Dupl-
essis vann að iðnvæðingu fylk-
isins, en fáar sögur fóru af þjóð-
félagslegum umbótum og ka-
þólska kirkjan sat sæl að óskor
uðum völdum, ekki einungis í
kennslumálum heldur menning-
armálum almennt. Er miðöld
-' —— ði Dunlessis, talin
rót alls ills enn þann dag í dag
i Quebec.
Vert er að geta þess hér, að
siðustu stjórnarár Duplessis var
blaðamaður nokkur, lögfræðing
ur að menntun, manna djarfast-
ur og löngum einn til að gagn-
rýna ákvarðanir hans og hneyksl
ast á vaxandi spillingu í skjóli
hinnar þaulsætnu afturhalds-
stjórnar. Maður þessi, Pierre
Laporte, kom æ síðan við sögu
Quebeck, varð framtakssamur
ráðherra í endurreisnarstjórn og
barðist fyrir því sem til heilla
horfi í fylki hans. En þau urðu
örlög hans um daginn, sem heim-
inum er kunnugt, að hann var
myrtur með köldu blóði — í
nafni frelsis og framfara.
HIN FRIÐSAMA BYLTING
Skömmu eftir fráfall Dupless-
is hófst endurreisn í Quebec á
öllum sviðum þjóðlífsins, „hin
friðsama bylting," undir forsæt-
isstjórn Jean Lesage, formanns
Frjálslynda flokksins í Quebec.
M.ö.o. fyrir aðeins 10 árum.
Jafnvel mörgum innan
kaþólsku kirkjunnar var farið
að blöskra ástand þessa stein-
runna þjóðfélags og árið 1960
gaf ungur prestur út skopsögu
undir dulnefni um skoðanafrels-
ið í kirkjunni. En það komst
upp um órabelginn og var hann
sendur í snatri til Parisar i fram
haldsnám, en mótmæli hans voru
tímanna tákn.
Hingað til hafði það gengið
guðlasti næst að stinga upp á
minnstu afskiptum rikisins af
fjárfestingu og viðskiptum i
fylkinu, ensk-kanadískir og er-
lendir kaupsýslumenn og iðju-
höldar voru þar nær einir um
hituna. Þrátt fyrir önnur við-
horf og fjármálalegar aðgerðir
Stjórnvalda síðan, eru ekkí
ýkja mörg ár síðan hlut-
ur Kanada-Frakka var talinn
vera um 10%. Jean Drapeau,
núverandi borgarstjóri Montre-
al, hafði skrifað árið 1959 um
stöðu Kanada-Frakka i fjármála
kerfinu: „ . . . Hvað er eftir
handa okkur? Landbúnaður,
smáiðnaður, litill hlúti banka-
reksturs, smásöluverzlunar og
byggingaiðnaðar. Að öðru leyti
erum við í síauknum mæli starfs-
menn voldugra ensk-kana-
dískra, enskra og bandarískra
fyrirtækja. Við stefnum í ör-
birgð.“ Hin nýja stjórn hafði því
verk að vinna. En þrátt fyrir
nýskipan mála, þar sem m.a. var
komið á eftirliti með erlendu
einkaframtaki er framangreind
verkaskipting æði almenn enn
og að vonum þyrnir í augum
margra. — Seint gekk og ekki
bætti úr skák, að Union Nation-
ale komst aftur að völdum að
tefja fyrir framförum.
NÝ ÞJÓÐERNISSTEFNA
Þjóðernisstefna í Quebec á sér
langa sögu. Jafnvel eftir stofn-
un Kanada 1867 átti einbeittur
vilji Kanada-Frakka til vernd-
ar máli og menningu einatt í
höggi við skilningsleysi ensku-
mælandi samlanda þeirra í öðr-
um fylkjum. Fyrr á þessari öld
var t.d. frönskukennsla lögð nið
ur í barnaskólum Ontario-
fylkis. — Það var sú tíð, að
Kanada-Frakkar höfðu mikla
trú á sannri tvíhyggju Kanada-
hugsjónarinnar, en „gamla-
lands“-komplex Kanada-Breta
skildi þá ekki nema ensku. En
undanfarin ár hefur Enska-
Kanada vaknað upp við vond-
an draum. Mömmubarnið hefur
misst aðhald uppruna síns og
risinn í suðri skyggir á allt.
„Hver eru sérkenni okkar? Hver
er menning okkar? Öll fengin að
láni?“ — Og margir sjá hjálp-
ræði úr óvæntri átt, í víxlverk-
un tvímenningarinnar innan sins
eigin lands. En er um seinan að
ranka við sér? f augum ungra
Quebec-búa virðist nú enska
Kanada fátækleg eftirmynd
bandariskrar menningar og fjár-
málakerfis. Og hin nýja þjóðem
isstefna í Quebec er jákvætt
tákn um gróandi menningarlíf,
sjálfstraust og trú á góðar gæft
ir framtíðarinnar, frekar en ein
skær upprifjun einkunnarorða
fylkisins: „Ég man.“
Næsti áratugur sker úr um,
hvort afleiðing þjóðernis-
stefnunnar verður viðurkenning
á tvíhyggju Kanada um allt
landið heimshafanna á milli eða
sigri hrósandi skilnaðarstefna í
frjálsu og fullvalda Quebec og
endalok Kanada. En úrslitum
ræður einnig, hvernig tekst að
ráða bót á meinsemdum í fylk-
inú heima fyrir á næstu árum:
8% atvinnuleysi, kaupdeilur tið-
ar og réttindi tungumálanna
tveggja, franska meirihlutans og
enska minnihlutans, ótæmandi
púðurtunna. Menn ganga nefni-
lega skilnaðarstefnunni á hönd
af ýmsum ástæðum, ekki alltaf
jákvæðum. Oft í mótmælaskyni.
SKILNAÐARSTEFNA
Formleg skilnaðarstefna nú-
tímans hóf göngu sína árið 1957
undir stjórn prófessors Ray-
mond Barbeau. Þrátt fyrir rit-
leikni hans og áróður fengu sam
tök hans fyrst töluverðan byr
árið 1961 við útkomu bókar,
„Hvers vegna ég er skilnaðar-
sinni,“ eftir uppgefinn starfs-
mann sambandsstjórnarinnar í
Ottawa, Marcel Chaput: „Kan-
ada er enskt land. Tilheyrir þvi
fransk-kanadískt fylki, sem i
rauninni er fjárhagsleg og póli-
tísk nýlenda enskumælandi
Kanadamanna. Hag okkar er
bezt borgið án þátttöku í fylkja
sambandi Kanada." Chaput
varð fyrsti forseti nýstofnaðra
samtaka, Rassemblement pour
l’Indépendance Nationale (RIN)
en eftir fáein ár klofnaði félag-
Framh. á bls. 41.
Sambandsþing Kanada í höfuðborginni Ottawa í Ontario.