Morgunblaðið - 01.11.1970, Blaðsíða 16

40
MORGUNBLAi>IÐ. SUNNUDAG'UR 1. NÓVEMBíBR 1970
BOKMENNTIR - LISTIR
BOKMENNTIR - LISTIR
BOKMENNTIR - LISTIR
*
Lrlendur Jonsson skrifar um J [)] KJ M [] EJ N N n m []
Á LÍÐANDI STUND
Ferðasaga með útúrdúrum
Svíþjóð og ísland eru ekki
giska lík lönd. Sama máli mundi
gegna um þjóðirnar, ekki aðeins
i nútímanum, heldur svo langt
fram sem sögur herma. íslenzk-
ir fornmenn trúðu helzt á Óðin,
goð skáldskapar. Og hann er
með nokkrum hætti tignaður
hér enn. Fornmenn Sviþjóðar
höfðu Frey i mestum hávegum,
goð ástar og frjósemi. Sænskar
kvikmyndir bera með sér, svo
ekki verður um villzt, að þeir
eru enn við það heygarðshornið.
„Pornó“ eða „porr“ er þar hluti
daglega lífsins. Og ungar ólétt-
ar konur bera keisir sínar á
torg. Af óteljandi þvílíkum
„sýningum" að dæma mætti ætla,
að Svium fjölgaði nú svo ört,
að þeir væru á góðri leið með að
uppfylla jörðina í bókstafleg-
asta skilningi. En raunin mun
önnur — þeim fjölgar þjóða
minnst þrátt fyrir talsverðan
innflutning fólks frá öðrum lönd
um.
Ekki veit ég, hvernig Sviþjóð
kemur fyrir sjónir þeim, sem
hafa dvalizt þar árum saman, né
heldur, hvað þeim mun minnis-
stæðast frá þvi landi. Sá, sem
dvelst aðeins nokkrar vikur í
landi, fer þaðan með svipmynd-
ir einar. Mín fyrsta og síðasta
svipmynd af Sviþjóð mætti vel
orðast með slagorðunum: hreint
land, fagurt land. Svíar eru
þrifin þjóð. Meira að segja hund
amir ganga þar um svo hrein-
lega sem yfirhöfuð er hægt að
ætlast til af hundum, leggja lít-
ið frá sér á almannafæri og
trufla vegfarendur sjaldan með
gelti og urri. f þeim efnum
standa þeir jafnvel fram-
ar brezkum bræðrum sinum, sem
iæra þó umgengni í sérstökum
hundakvöldskólum, að enskur
hundaeigandi tjáði mér fyrir
nokkrum árum (hann gekk sjálf
ur með hund sinn í slikan skóla).
En svo maður snúi sér aftur
að sænsku myndunum — auk
þeirra eða réttara sagt vegna
þeirra munu nú sænsku „flifck-
umar“ bera hróður lands sins
hvað „djarflegast" út um heim-
inn. Otlendingur í Svíþjóð má
því vera dauður úr öllum æðum,
renni hann ekki hýru auga til
þeirra. En margt er skrýtið í
harmoníu — í reyndinni kvað
þetta vera blessuð dygðaljós,
sýnd veiði, en ekki gefin.
Ekki er heldur neina
„dirfsku" á þeim að sjá, þar sem
þær líða á sínum stuttu pilsum
eftir prýðilega sópuðum gang-
stéttunum, alltaf eins og nýbað
aðar — ekkert nema saklaust
holdið.
Sænskir intelligentar eru
heimsins Ijúfasta fólk, látlausir
og elskulegir (þeir, sem ég hef
fyrirhitt). En klæðnaðurinn og
„hollningin" getur staðið í
öfugu hlutfalli við sálarljósið.
f>að er ekki nútímalegt að ber-
ast á í klæðnaði; skraddara-
reikningar ættu ekki að setja
föður neins stúdents á höfuðið
nú eins og á dögum Gríms Thom
sens — og þó; það sem við fyrstu
sýn kann að minna á tötra, get-
ur, þegar öllu er á botninn
hvolft, verið rándýr skratti;
stællinn verður alltaf dýr,
hvernig sem hann lítur út, á það
er óhætt að reið^sig.
En það er ninn dæmigerði
sænski ungi menntamaður —
hvernig kemur hann annars fyr-
ir sjónir? Þú ert ef til vill stadd
ur á einhverri „ráðstefnunni",
eins og allar kjaftasamkomur
eru nú kallaðar, hversu ómerki-
legar sem þær eru; gefið er kaffi
hlé, samkomugestir setjast að
borðum og sjá: þar birtist nýtt
andlit, magurt og drengjalegt og
óreynslulegt, svo þér dettur í
hug, að þar sé kominn sendi-
sveinn fundarins. En aldeilis
ekki — þarna er semsé kominn
fram í dagsljósið næsti fyrirles-
ari „ráðstefnunnar", fil cand, fíl
mag, fíl líc eða yfirleitt hvaða
fíl sem verkast vill, en alltént
háskólamaður undir grímunni.
Og svo byrjar hann að tala,
leggst fram á ræðuborðið, kveik
ir í sígarettu og púar út um
munnvikin, til að byrgja sig þó
ekki sýn áheyrenda, og malar
þetta blæbrigðalaust og jafnt í
sömu tóntegundinni eins og
hann sé að spjalla við gamla fé-
laga, sem sitji þarna andspænis
honum af hreinni tilviljun og
enginn þeirra nenni að hreyfa
sig. Og hvert er svo ræðuefnið?
Kannski þetta eða hitt í sænsku
þjóðféiagi, „samhallet", það er
tízkuefnið; kannski „pomó“ í
sænskum myndum; kannski eitt-
hvað enn annað, en í öllu falli
eitthvað um samtíðina; Svíar ríg
halda í liðandi stund. Svo líður
að kvöldi með kostulegri máltíð
— a la surprise —- kaffi með
vondu skandínavísku „koníaki"
og allri þeirri fölsku einlægni
og sjálfumgleði, sem þvilik
veizla hefur í för með sér. Ungi
menntamaðurinn leikur á alls
oddi í rúliukragapeysu sinni og
hnýtir þessum hala gjarnan aft-
an i rabb sitt: „ . . . þvi eins og
allir vita er Svíþjóð sósíaliskt
ríki.“ Ef til vill telur hann sér
trú um, að sér sé alvara, hver
veit? En svo mikið er víst, að
undirritaður fátækur gagnrýn-
andi frá Islandi vildi heldur
vera erfiðismaður heima á Fróni
en „arbetare" í þessu „sósíal-
íska riki“: Heldur margt til þess,
sem ekki verður að sinni rætt.
Hins vegar gizka ég á, að betra
sé að vera háskólamaður í Sví-
þjóð en á Islandi. Svíar kunna
að meta sérkunnáttu, með hjálp
hennar hafa þeir byggt upp vel-
ferðarriki sitt; og að þar væri
framin önnur eins villimennska
og sumir vilja nú hafa í frammi
hérlendis gagnvart háskóla-
menntuðum kennurúm til að
mynda — slíku mundi ég alls
ekki trúa á Svia eftir þeim tak-
mörkuðu kynnum að dæma, sem
ég hef af þeim haft.
Biaðaþjóð eru Svíar mest í
heimi. Rösklega hundrað dag-
blöð eru gefin út í landinu, og
annað hvert mannsbarn kaupir
blað daglega. En gagnstætt þvi,
sem viða gerist, t. d. hérlendis,
eru siðdegisblöðin útbreiddari
en morgunblöðin. Stærst að upp
lagi er Expressen, drjúglega 550
þúsund eintök, síðdegisblað; þá
kemur Aftonbladet með 430
þúsund, líka síðdegisblað, en
þriðja í röðinni er svo Dagens
Nyheter, morgunblað, með ríf
420 þúsund. Svenska Dagbladet,
sem telst líka mikils háttar morg
unblað, er hins vegar miklu neð
ar að eintakafjölda eða með 165
þúsund eintök (þessar tölur eru
tveggja ára gamlar og sléttaðar
af hér; teknar úr Dagspressen í
Sverige, 1968). Fljótt á litið sýn-
ist ekki mikill munur á Dagens
Nyheter og Svenska Dag-
bladet; bæði í stóru broti, fyrir-
sagnir margar á siðu, en fyrir-
sagnaletri stillt í hóf; heimsfrétt-
ir og merkustu innlendar frétt-
ir á forsíðu; „kúltúrsíður" í
hverju blaði og svo framvegis.
Hins vegar voru þessi blöð í
upphafi stofnuð með ólík mark-
mið fyrir augum — Dagens Ny-
heter skyldi vera almennings-
blað, en Svenska Dagbladet
handa menntuðu heldra fólki —
og enn í dag má greina þau
sjónarmið gegnum efni þessara
blaða. Dagens Nyheter er í orðs
ins fyllsta skilningi almennt
blað, flytur efni, sem almenning
ur vill lesa, og boðar stefnu,
sem fjöldinn er móttækilegur
fyrir. Þannig er blaðið borgara-
legt á stjórnmálasviðinu, en
frjálslynt í menningarmálum og
engum stjómmálaflokki háð. Rit
stjórar tveir skipta með sér
verkum. Olof Lagercrantz, sem
er okkur Islendingum að góðu
kunnur, er menningarritstjóri.
Verkaskipting ritstjóranna mun
eiga rætur að rekja til upphafs
Viet-nam stríðsins árið 1965.
Ýmsir greinarhöfundar úr rit-
höfundastétt, þeirra á meðal
Lagercrantz, urðu þá til að
spyma óþyrroilega við málstað
Bandarikjamanna; blaðið virtist
ætla að taka krappa vinstri
beygju. En þá komu eigendurn-
ir til skjalanna, fjölskyldan
Bonnier, og sögðu hingað og ekki
lengra. Og eftir það hefur Dag-
ens Nyheter verið hófsamara í
ádeilum sinum á vestrænan mál-
stað og Lagercrantz haldið sér
við sinn leist; vilji hann skrifa
um póltiík, verður hann að
skrifa undir fullu nafni.
Svenska Dagbladet er eins og
fyrr segir „intelligensblað" á
virðulega visu; borgaralegt —.
ekki aðeins í þjöðmálum, held-
r einnig í ménningarmálum; mál
gagn alls hins „gamla og góða“
og tæpast eins alþýðlegt og Dag
ens Nyheter, enda mun helming-
ur áskrifenda vera háskólaborg-
arar. Svenska Dagbladet hefur
löngum lagt áherzlu á vandað-
an fréftaflutning og „stabílar"
skoðanir; fyrirmynd þess er The
Times í London. Sagt er, að það
leggi ekki metnað sinn í að
verða fyrst með fréttina, held-
ur að segja hana sem sannasta
og réttasta.
Morgunblöðin eru að mestu
leyti áskrifendablöð og hræódýr.
Áskrifendur fá þau heimsend
snemma á morgnana. Húsbónd-
inn á heimilinu les blaðið fyrst,
meðan hann neytir síns frúkosts.
Ef frúin er „hemmafru", les hún
það vandlega, milli þess sem
hún grípur í verkin og gengur
út að verzla, og þegar svo eig-
inmaðurinn kemur heim úrvinn
unni síðdegis, bendir hún hon-
Framhald á bls. 44
Guðmundur G. Hagalín
skrifar um
BÓKMENNTIR
Heimsbylting
1 lausu lofti
Halldór Sigurðsson: Á heitu
sumri. Bók um ástir og æsku
í uppreisn. Bókatitgáfan Örn
og Örlygur. Rvík.
Höfundur þessarar skáldsögu
mun vera hinn sami og lengi
hefur verið þjóðinni kunnur af
Ijóðum og ljóðaþýðingum og
bókum um heimspekileg efni —
og í fyrra sendi frá sér skáld-
söguna Orðstír og auður, sem
útgáfufélagið Skarc kostaði. All
ar þessar bækur gaf hann út
undir höfundarheitinu Gunnar
Dal, og Gunnar Dal var hann
ávallt kallaður, þegar á hann
var minnzt.
Þessi saga um „ástir og æsku
í uppreisn" segir frá ærið æsi-
legum atburðum, sem að stend-
ur hópur unglinga, er flestir
stunda háskólanám. Þeir vilja
gera byltingu, sem á að vera
liður í uppreisn ungs fólks í
öðrum löndum, svipta „gaml-
ingjana", sem þeir kalla svo,
öllum völdum, taka þau í sínar
hendur og stofna til sæluríkis,
er nái yfir hvorki meira né
minna en mannheim allan. En
það er ekki kommúnismi, sem
vakir fyrir þessu unga fólki.
Örn Austmann, foringi hreyfing
arinnar, segir meða! annars svo:
„Hinn hrynjandi maðksogni
kapítalismi getur aldrei sam-
kvæmt eðli sínu orðið slík heild
arlausn. Og kommúnisminn?
Hvað um hann? Við verðum að
læra af öllum stefnum. Árangri
þeirra og mistökum, en við get-
um ekki horfið aftur á bak til
kommúnismans. Kommúnistar
hafa staðnað í skriffinnsku sinni
og orðið sömu nátttröllin og
kapítalistarnir. Þeir hafa tekið
upp sína eigin stéttaskiptingu
og gert bandalag við borgar-
ana. Þeir eru orðnir hækja
ihaldsins. Þeir ssekjast eftir
sama munaði og borgararnir.
Þeir hafa stungið hugsjón sinni
í veskið og vefja rauða fánan
um um ístruna á sjálfum sér í
stað þess að halda honum á
loft og sækja fram. .. “
Unglingarnir hafa „andstyggð
á hungri, fátækt, þrælahaldi,
Ilalldór Sigurðsson
undirokun, valdníðslu og mis-
rétti. Sá maður, sem miðar ekki
afstöðu sína við heildarlausn
fyrir mannkynið er óheilbrigð-
ur og óheiðarlegur maður.“
Þannig farast Erni Austmanni
orð um stefnu og markmið.
Kommúnistamir höfðu sama
markmið og þeir stýrðu í átt-
ina til þess eftir ákveðnu striki
frá Marx og Lenin. Samt fór
sem fór. Hin hugsjónaríka og
baráttuglaða æska á svo að
trúa því, að sæluríkið, sem fyr
ir er barizt með kröfum, slag-
orðum og ofbeldi, komi I raun-
inni af sjálfu sér og taki til
alls heimsins. Forystumennirnir
virðast meira að segja gleyma
því, að það kunni að valda all-
örlögþrungnum etfiðleikum, að
kröfur, uppþot og ofbeldi er
tekið talsvert öðrum tökum í
kommúnistaríkjunum en á Vest
urlöndum kapítalismans — og
að kommúnistapáfarnir kunniað
líta á það sem ærið brautryðj-
endastarf í þeirra þágu að
brjóta niður vesturlenzkt þing-
ræði og lýðræði og kpma í veg
fyrir þær umbætur á velferðar-
þjóðfélaginu, sem öllum vitan-
lega eru nauðsynlegar.
Hinir æsilegu kröfu- og of-
beldisatburðir bókarinnar ger
ast við stjórnarráðshúsið, há-
skólann, lögreglustöðina og al-
þingishúsið, sem mesti athafna-
maður aðgerðanna í þágu hinn-
ar væntanlegu þjóðfélagsbylt-
ingar, heljarmennið Guðmundur
Atli, skilst þannig við, að um
leið og hann hverfur á brott,
varpar hann íkveikjusprengju
inn í sal neðri deildar, en í há-
skólanum hafði hann unnið það
afrek, að fleygja vísindalegu
handriti rektors út um glugga.
Þó að lýsingunum á þessum
ósköpum sé dreift um bókiria
með allmiklu millibili, eru þau
í rauninni það, sem mest ber á
í atburðarás hennar, enda fara
fram fangelsanir og yfirheyrsl-
ur út af þeim, auk þess sem
þau ber meira og minna á
góma aftur og aftur. Frá at-
burðunum segir höfundur skýrt
og af fjöri og ekkt ósvipað því,
sem blaðamaður mundi gera, en
hins vegar eru samtölin um þá,
upptök þeirra og afleiðingar
ekki alltaf sérlega hnitmiðuð,
það sama eða svipað sagt aftur
og aftur, hlutunum velt fyrir
sér með slagorðum um réttmæti
þess, sem gert heíur verið, fúk-
yrðum um „gamlingjana" og full
yrðingum um, hversu dásamlega
ávexti hin væntanlega bylting
muni bera fyrir allan mann-
heim. Hvert er svo hið raun-
verulega viðhorf höfundar. Vart
leikur vafi á þvi, að hann tel-
ur lýðræði og þingræði komið i
ógöngur og að Ijós vottur þess
séu hin svokölluðu velferðar-
þjóðfélög. En hvernig lítur
hann svo á aðgerðir þess til-
tölulega fámenna hluta ungs
fólks, sem sakfellir eldri kyn-
slóðirnar og hyggur á þjóðfé-
lagsbyltingu, án þess að geta
gert sér nokkra grein fyrir því,
hvernig unnt verði að stjórna
einu landi hvað þá heilu heims
ríki þannig, að öllu réttlæti sé
fullnægt? Ég hygg að viðhorf
höfundarins sé að finna í orð-
um prests, sem nokkrum sinn-
um kemur fram i sögunni og
höfundur kallar séra Friðrik.
Hann segir um unglingana und
ir sögulokin í samtali við Sum-
arliða, húsasmíðameistara:
„Þetta er öðru vísi en þegar
við vorum ungir. Það er eins
og eitthvert nýtt afl stjórni
þeim. Eins og þau hafi veður
Framhald á bls. 44