Morgunblaðið - 16.05.1971, Blaðsíða 13

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 16. MAl 1971
Færeyjum, eða svo ontað sé færeyskt ritmál „tað hevur bor-
og ti hevur tar verið ein stöðugur vökstur. Hetta verður vón-
' mögruleikar fyri thignaligum og: virkisfúsum fólki“.
órétti, viljandi eða ekki, en all
tént órétti.
Ég hef hér í stórum dráttum
rifjað upp þessa sögulegu þró-
un og þessar sögulegu stað-
reyndir vegna þess, að sumir
ábyrgir stjórnmálamenn virð-
ast hafa tilhneigingu tii að
dylja þessi málefni — og á
þau mun alis ekki vera minnzt
í kennslubókum — og af þvi
að færeysk stjórnmá'l í dag
verða alls ekki skilin til hlitar,
nema mið séu tekin af þeim.
HFiIMASTJÓRNARLÖGIN
Til voru menn, sem trúðu
því, að með setningu heima-
stjónariaganna hefði verið stig
ið spor í rétta átt — og má
það ef til vill að nokkru leyti
til sanns vegar færa, en þegar
menn sömuleiðis gerðu sér von
ir um, að á þeim grundvelli
gæti aukið frelsi og sjálfstæði
þjóðarinnar þróazt, þá hefur
reynslan samt sýnt okkur, að
þær vonir hafa gersamlega
brugðizt. Gagnstætt þessum
vonum höfum við að mörgu
leyti með hverjum deginum orð
ið ósjálfstæðari og háðari
Dönum en áður. Kunnugt er
hvernig ríkisvald og ylfirleitt
hvers konar íhlutun hins opin-
bera á öliluim sviðum hefur auk
izt á síðustu áratugum, Mka í
Færeyjum, en þar er ríkisvald
ið danskt og margar hliðar
hins opinbera danskar.
En sjálfstjórnin, sem við hlut
um, hefur hins vegar í raun-
inni farið þverrandi á Siðustu
árum. Hlutur Færeyinga í
stjórnun landsins hefur hvergi
vaxið, en það hefur hins vegar
hlutur Dana gert, og skilst
þetta meðal annars af þeirri
staðreynd, að útgjö'ld þeirra til
Færeyja hafa farið hraðvax-
andi á þessum árum í stað þess
að minnka, eins og menn höfðu
gert sér vonir um.
Eða í stuttu máli sagt: 1 stað
þess að verða sjálfstæðari og
óháðari erum við orðnir ósjálf-
stæðari og háðari Dön-um en áð
ur. Heimastjórnariögin frá
1948 — „stöðulögin" sem ég
vil kallla þau — bera ábyrgð á
þessari öfugþróun. Og til þess
að kornast út úr þessum víta-
hring verðum við einfaldlega
að höggva á þann hnút sem
heimastjórnarlögin eru.
Þessi heimastjómarlög eru
annars emgin stjórnarskrá,
heldur eru þau — eins og þeg
ar er drepið á — dönsk lög,
sem gilda fyrir Færeyjar sér-
staklega. Svo ekki skuli orka
tvímælis er þvi Slegið föstu —
fyrst I innganginum og síðan í
fyrstu grein 'laganna — að Fær
eyjar eru hluti danska rikisins.
Með þéssu var verið að
þröngva upp á Færeyinga og
„endurnýja" innlimunina frá
árinu 1849, og á þessari grund
vallarstöðu — h'luti Danmerk-
ur — byggist þá allt okkar
stjórnarfar, en samkvæmt
henni er danska stjórnarskrá-
in,í gi'ldi í Færeyjum, sem þýð-
ir meðal annars, að löggjafar-
valdið er áfram hjá danska
þjóðþinginu, framkvæmdvald-
ið áfram hjá dönsku ríkisstjórn
inni og dómsvaldið áfram hjá
dönsku dómstólunum.
En samkvæmt lögum þessum
er framkvæmdavald og það sem
kallað er löggjafaxvald í nán-
ar tilteknum málum yfirfært —
til 'færeyskrar landstjórnar og
'færeysks lögþings. ,,Lög“
þau, sem lögþimgið samkvæmt
þessu samþykkir og landstjórn
in auglýsir, eru kölluð „lög-
þingslög", til aðskilnaðar þeim
'lögum sem Danir samþykkja og
setja i gildi.
Það hefur, bæði af stjórn-
málamönnum og fræðimönnum
verið mikið um það þráttað,
hvort þetta sé löggjafarvald í
sannri merkingu þess orðs eða
eitthvað annað.
En sleppum því. Einn kunn-
asti lögspekimgur Dana, Al'f
Ross prófessor við Kaupmanna
hafnarháskóla, hefur skýrt
réttarstöðu Færeyja samkvæmt
þessum lögum á þá lund, að
hún sé héraðsstjórn með víð-
tæka sjá'lfsstjórn, og má það
heita sanni nærri.
Þá er í lögum þessum upp-
talning á þeim málaflokkum,
sem geta talizt til sérmála Fær
eyja — og er það alllangur
listi. Úr þessum lista hafa svo
Færeyinigar valið sér mála-
fiokka, sem þeir hafa gert að
sérmálum sínum, þar á meðal
eigin fjárhag, skatta- og tolla-
mál, atvinnumá'l, verðlagsmál,
síma- og vegamál og fjölda ann
arra mála. ^
Á þessum -sama lisita er sömu
leiðis fjöldi málaflokka, sem
gera má að færeyskum sérmál-
um, þar á meðal félagsmál, heil
brigðismál og skólamál, en ekki
hafa verið gerð að slíkum enn.
Hefur jafnan staðið mikill styrr
um það milli stjórnmálaflokk-
anna hver mál eigi að gera að
færeyskum sérmálum, og hefur
sjaldan orðið samstaða um
þetta, heldur hefur þar verið
hver höndin upp á móti ann-
ari.
f lögunum er skýrt tekið
fram, að va’ld færeysku heima-
stjórnarinnar út á við takmark
ast af dönskum sáttmálum á al-
þjóðavettvangi og að danska
ríkisvaldið hlutist til um öll
þau mál, sem varða ríkið út á
við.
Af þéssu leiðir meðal ann-
ars, að Færeyingar verða að
lúta danskri stjórn í gjaldeyris
málum, markaðsmálum, land-
helgismálum, friðunarráðstöf-
unum og fleiru. Peningamál
eru undir stjórn danska þjóð-
bankans og öll banka- og spari
sjóðslöggjöf er dönsk.
Danska ríkisvaldinu, dönsku
embættismönnunum og dönsk-
um opinberum stofnunum er
gert að nota danska fánann og
dönsku á að læra vel og sórna-
samlega í skólunum.
Allt þetta og meir af þessu
tagi gefur að lesa í þessum
stjórnskipuna'riögum.
Á danska þjóðþinginu eiga
svo sæti 2 færeyskir fulltrúar
kosnir almennuim ikosningum.
Dómstólarnir eru algeriega
danskir. Lögregluvaldið er
danskt og færeyskir lögreglu-
menn og sýslumenn eru dansk-
ir embættismenn eða starfs-
menn.
Skólarnir eru byggðir upp
eftir dönsku skólakerfi og eru
skólamál, eins og félagsmál og
heilbrigðismál, undir danskri
lögigjöf og danskri stjóm.
Lykilaðstöðu í öilu þessu
valdakerfi og í öllu þessu
flókna stjórnunarfyrirkomu-
lagi, þar sem sumt er aldanskt,
sumt alfæreyskt, en sumt
danskt-færeyskt, hefur svo
danski amtmaðurinn, sem með
heimastjórnarlögunu'm fékk
nafnabreytingu og heitir nú
rikisumboðsmaður. f hendur
þessa manns er geysilegu valdi
og geysilegum áhriifum á gang
allra mála saman safnað, jafnt
danskra sem færeyskra. Hann
fer með rikisvald Dana i Fær-
eyjum, er lipur og þægilegur í
viðmóti, eins og þess háttar
mönnum sæmir, en fer samt
sínu fram og er harður í horn
að taka, þegar til kastanna
kemur, eins og líka vera ber.
Það gefur auga leið, að i
þessu fyrirkomulagi getur ekk
ert þjóðfrelsi falizt — og því
síður getur nokkurt lýðræði
þrifizt þar.
Frá færeysku sjónarmiði séð
'gatur þetta fyrirkomulag kall-
azt fyrirhafnariaust og þægi-
legt að því leyti, að við getum
státað af að hafa eigin land-
stjórn, eigið lögþing, já jafnvel
eigin fána og meira að segja
fulltrúa í Norðuriandaráði, að
við getum notið góðs af um-
boði og fyrirgreiðslu Dana út
á við, að við getum treyst því,
að danskur ríkissjóður, þegar
í hart fer, borgi brúsann,
þ.e.a.s. hallann á rekstri hins
opinbera og á þjóðarbúskapn-
um yfirieitt.
Og reynslan hefur orðið sú,
að það fer alltaf „í hart“ —
meira og meira með hverju ár-
inu sem líður. í fjárhagslegu
og efnahagslegu tiiliti eru Fær
eyjar þjóðarbú, sem er rekið
með sífellt vaxandi halla —
sem svo danskur rikissjóður
borgar.
Að öllu þessu athuguðu má
lita á Færeyjar sem danska ný
lendu sem rekin er með sí-
vaxandi halla.
Þetta má sem sagt heita þægi
legt líf, en það kostar okkur
færeyiska stjóm, sem ber
ábyrgð á stjórnun landsins,
jafnt í fjárhags- og efnahags-
málum sem og á öllum öðrum
sviðum þjóðMfsins — og þetta
kostar okkur þjóðfrelsi og lýð
ræði.
Það eru þessar staðreyndir,
sem við Færeyingar getum
ekki unað við. Þetta fyrirkomu
lag er okkur bæði skaðlegt og
óverðugt — skaðlegt að því
leyti, að það eykur á ábyrgð-
arieysi, óstjóm og ringulreið
og tefur efnahagslegar og þó
einkum menningariegar fram
farir — en óverðugt að þvi
leyti, að það gerir okkur að
lifa af annarra manna náð og
miskunn, en ekki af eigin verk
um.
Og — af því að Færéyingar
samt sem áður eru þjóð — þá
má segja, að þetta sé ekkert
einkamál milli Dana og Fær-
eyinga, heldur er þetta mál —
þótt lífið virðist á heimsmæli-
kvarða — sem varðar allan
heiminn, og þá einkum og sér
í lagi Norðurlandaþjóðirnar.
Eða geta þessar svokölluðu
bræðraþjóðir — án þess að láta
sér bregða — horft á það, að
ísienzk stúlka t. v. og faereysk í þjóðbúningum beggja
landanna. Myndin var tekin á Ólafsvökudag í Þórshöfn.