Morgunblaðið - 13.04.1972, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐÍ®, F1MMTUDA6UB 13. APK.IL, 1972
- Ræða Jóhannesar Nordals
Framhald af bls. 17.
stefnt, dró þó nokkuð úr
aukningu peningamagns á sið-
axa hluta ársins, jafnframt
þvi, sem lausafjárstaða bank-
anna vemsaði.
Bankastjórn Seðlabankans
taldi því rétt að baida áfram
á sðmu braut, og var gert
samkomulag við viðskipta-
bankana um, að stefnt yrði að
12% útlánaukningu á árinu
1971 í heiid. Var talið, að það
myndi hvetja bankana til að
halda útlánaaukningu í skefj-
um, að fyrirsjáanleg virtist
mikil rýmun lausafjárstöðu
þeirra á siðara helmingi árs-
ins.
Þetta fór þó á annan veg,
og varð heildarútlánaaukning-
in hjá innlánsstofnunum
21,9% á árinu, en hafði verið
19,7% árið áður. Reyndist því
útiiánaaukningin nálægt 1600
millj. kr. meiri en að hafði
verið stefnt og átti hún aug-
ljóslega mikinn þátt í að
auka fjárfestingu og innflutn-
ingseftirspum. Ein skýringin
á hinni miklu útlánaukningu
bankanna er vafalaust sú, að
lausafjárstaða þeirra var
sæmilega rúm á fyrra helm-
ingi ársins. Undir árslokin
þrengdist hún hins vegar
mjög, og rýrnaði lausafjár-
staða innlánsstofnana í heUd
um 635 miilj. kr. á árinú.
Stafaði þetta m.a. af því, að
aukning sparifjár varð nú
minni en árið áður, eða 19,1 %
á móti 22,7%. Einnig dró úr
aukningu peningamagns, sem
jókst í heild á árinu um
15,6%, en hafði auldzt um
21,4% árið 1970.
I-ÖKF STEBKARI AÐ-
GEBÐA 1971
Af þessu er ljóst, að þörf
hefði verið miklu sterkari
peningalegra aðgerða á árinu
1971 til þess að halda eftir-
spuraarþróuninni innan haefi-
legra marka. Jók það á vand-
ann, að afkoma rikissjóðs
versnaði verulega miðað við
árið á undan. Þannig jukust
nettó-skuidir rikissjóðs við
Seðlabankann, að verðbréfum
meðtöldum, um 141 milij. kr.,
en árið áður hafði staða rik-
issjóðs reiknuð á sama hátt
batnað gagnvart Seðlabankan-
um um 506 millj. kr.
Það sem fyrst og fremst
hamlaði gegn enn frekari pen-
ingaþenslu á árinu og verk-
aði raunar á svipaðan hátt og
greiðsluafgangur rikissjóðs
hefði gert, var mikil inn-
stæðuaukning verðjöfnunar-
sjóðs fiskiðnaðarins og ann-
arra opinberra sjóða hjá
Seðlabankanum. AUs jukust
innstæður þessara sjóða um
943 millj. kr. á árinu, en þar
aí nam aukning á innstæðum
verðjöfnunarsjóðs eins 832
millj. kr. á árinu. Átti þessi
sjóðsmyndun meginþátt i þvi
að eyða þeim þensíuáhrifum,
sem hinar mikiu verðhækk-
anir á íslenzkum sjávarafurð-
um eriendis hefðu ella haft á
árinu. Jafnframt skapaði inn-
stæðuaukning hanis mótvægi
gegn meginhlutanuni af aukn-
ingu gjaldeyrisforðans. Hefur
þessi reynslá sýnt fram á
gildi stofnana, eins og verð
jöfnunarsjóðs, er hafi það
hlutverk að draga úr áhrif-
um hinna miklu sveiflna í
tekjum sjávarútvegs á þróun
þjóðarbúskaparins.
Ég hefi nú drepið á nokkur
helztu atriðin varðandi þró-
un peninga- og gjaldeyrismála
á undanförau ári. Vil ég í
framhaidi af því fara nokkr-
um orðum um stöðu þessara
mála í dag og vandamálin
framundan.
ERFITT AÐ HEMJA
ÞENSLUNA
Efnahagsástandið hefur nú
á annað ár einkennzt af eftir-
spumarþenslu, sem ekki hef-
ur reynzt unnt að hemja
með peningalegum og fjár-
málalegum aðgerðum. Hef-
ur hún því leitt bæði
til halla á viðskiptajöfnuð-
inum við útiiönd og umfram-
eftirspumar eftir vinnuafli
innanlands. Nýgerðir kjara-
samningar munu óhjáíkvæmi-
lega hafa áhrif til enn aukinn-
ar einkaneyzlu og fjárfesting-
ar, en erfitit er að meta ná-
kvæmle-ga áhrif þeirra á ráð-
stöfunartekjur, þar sem óvis-t
er enn um áhrif styttingar
vinnutimans á raunverule-ga
útborguð laun. En jafnvel
með hóflegu mati á þróun ráð
stöfunartekna, er útiit fyrir,
að auknin-g eihkaneyziiu muni
ein saman nema meiru en Wk-
legf er, að þjóðarframleiðslan
geti vaxið á árinu. Við þet-ta
bætast svo áætlanir um aukna
fjárfestingu bæði á ve-gum op-
inberra — og ein-kaaðiíla.
Eigi að koma i veg fyrir
það, að þessi þróun leiði tii
enn aukinnar umframeftir-
spurnar og greiðsluhalla,. þarf
að gera samræmdar ráðstaf-
anir til þess að hemja aukn-
in-gu neyzlu og fjárfestingar
innan þess famma, sem fram-
JeiðsJugeta þjóðarhúsins set-
ur. Vegna þess, að launasamn
ingar hafa nú verið gerðir til
óvenjulega Iangs táma, gefst
betra tækifæri til þess en oft
áður að taka á þessum vanda
á skipulegan hátf. Mun ég
mú fjalla um nókkur atriði,
er varða lausn þessa vanda
og eru að einhvérju eða öliu
leyti á vettvan-gi penin-gamála.
Miðað við þær forsendur,
sera ég nú hefi rakið, hlýtur
meginmarkmið stefnunnar i
peningamáliim á þessu ári að
vera fólgið í því að halda
aukningii útlána og peninga-
magns nægilega í skef jum til
þess að verulegt aðhaid skap-
ist gegn aukningii f járfesting-
ar, án þess að óeðlilega þrengi
að rekstrarfjárstöðu fram-
leiðslustarfseminnar. Hefur
Seðlabankin-n þegar hafið við-
ræður við viðskiptaban-kana
um ákveðin útlánamarkmið,
er fuHnægi þessu-m skilyrð-
um. Má vafalaust ekki setja
það mark öllu hærri en þau
12%, sem að var stefnt á síð-
asta ári. Þótt reynslan frá
fyrra ári bendi tU þess, að
ekki sé um of treystandi á út-
iána-markmið sem stjórntæki
í peníngamálum, er ban-ka-
stjóm Seðiaban-kans þó enn
þeirrar skoðunar, að siíkt
markmið sé míkilvægur
ramrni fyrir útlánastarfsemi
viffskiþtabankanna og auð-
veldi þeim það verkefni að
skipuleggja útíáin sín í sam-
ræmi við rekstrarfjárþarfir
atvinn-uveganna.
Ef slíkt útlánamarkmið á
að nást, er einnig mikilvægt,
að bankarnir komi sér saman
um að draga úr lánu-m til
hvers konar fjárfestingar, en
þó sérstaklega til íbúðabygg-
inga og kaupa á bifreiðum og
öðrum varanlegnm neyzluvör-
um. Er au-gljóst, að lánveit-
inigar, sem belnt eða óbeint
hafa ýtt undir aukna neyzlu,
hafa sfcóraukizt síðustu tvö
árin. Aukning neyzlulána,
-bæðd frá verzlunum og banka-
st-ofnunum, er vel þekkt ha-g-
sveifliufyrirbæri, og hafa
margar þjóðir komið á lög-
gjöf, er -geri stjómvöldum
■kleift að takmarka slikar lán-
veitingar á þenslutíimu-m. Er
orðin brýn þörf á því, að hér
á landi sé sett löggjöf um af-
borgimarviðskipti, ekld aðeins
til að geta haft hemil á aukn-
ingu þeirra, heldnr ekki síðnr
til verndar hagsmununi neyt-
enda, bæði að því er varðar
söhiskilmáia og vaxtakjör, sem
oft eru algerlega óhófleg í slík
nm viðskiptiun.
Þótt úitiánamarkimjð hafi
væn-taínlega sitt gil-di, er þó
ijóst, að lausafjárstaða þank-
anna er sá þáttur, sem mestu
ræður um útlláinaþróun- þeirra.
Er þvi nauðsynlegt, að SefÖa-
ban-kinn 1-eitist við að veita
bönkunum hætfilegt aðhald i
þvi efni. Hér er hins vegar
við ýmsa erfiðleika að etja,
og þá sérstaklega hina milklu
árstíðarsveiflu, sem venjuiega
á sér stað i Iausafjárstöðu
bankanna, en orsakir henmar
eru fyrst og fremst sveiflur
í endurkeyptum afurðalánum
Seðlaban-kans og Tánum hans
til rikissjóðs. Hvort tvegigja
vex mjög ört á fyrra heimimgi
ársins og hefur þá í för með
sér peningaútþensliu, sem ekki
er hægt að taka aftur, þegar
lausafjárstaðan þren-gist á ný
á síðara hetoniinigi ársins.
BlKISS.IÓÐS'VlXLAR
Ef ráða á bót á þessu vanda
máli, er sérstaklega nauðsyn-
legt, að unnt verði að drága
úr árstíðarfjárþörf ríkissjöðs,
en hún er venjulega mes-t um
mitt árið og nemur þá um
10% að heildarútgjaldalið f jár-
iaga. Miðað við það -gæti
slkuld ríkissjóðts við Seðlabamk
ann orðið nádægf um eða yfir
1700 miilj. kr. nú í sumar,
jafinvel þótt greiðsluafgangur
verði hjá rikissjóði á árinu í
heild. Nú hefur orðið sam-
komulag um það við f jármáJa-
ráðherra, að hlu-ti af þessari
árstiðaþörf verði fjármagnað-
ur með útgáfu ríkissjóðsvíxla,
er greiðist fyrir áramót. Seðla
bankinn mun kaupa víxlana
aí ríkíssjóði, en bjóða þá síð-
an bönkum og sparisjóðum til
-kaups á því tímabili ársins,
sem lausafjárstaða þeirra er
hagstæðust. Seðflabankinn
mun skuidbinda sig til þess
að kaupa vixlana aftur fyrir
gjaMdaga, ef viðkomamdi inm-
lánsstofnun telur sig þurfa
á andvirði þeirra að halda
vegna rýrnandi lausafjér-
stöðu síðar á árimu. Banka-
s-tjórn Seðlabán-kamS teiur hér
um athyiglisverða tilraun áð
ræða, en ef vel tekst, géta
ríkissjóðsvixlar örðið mikil-
vægir ekki aðeins fyrir ríkis-
sjóð, heldur einnig fyrir imh-
lánsstofnanir, sem hefur Vaht
að hagkvæma ávöxtun á því
lausafé, sem ekki er varipgt
að binda í útíánum.
Jafnframt þvi að Ja-gna
þessum áfan-ga, væntir bamka-
stjórn Seðlabankans þess, að
gerðar verði sem fyrst frek-
ari ráðs-tafanir til þess að
bæta rekstrarfjárstöðu rikis-
sjóðs. Það ástamd, sem ætíð
hefur rikt hér á landi, að rík-
issjóður setti ekkert rekstrar-
fé, heldur þyrfti að mæta öil-
um árstíðarf járþörfum sínum
með lámtökum í Seðlabankan-
um, hefur í reyndinni valdið
því, að ri-kisfjármálin hafa
haft ótviræð þensluáhrif, jafn
vel þótit greiðsl'ujöfnuður hafi
náðst á síðasta degi ársins.
Er mikilvægt, að hér verði
breyting á, og komið verði á
eínhvers komar rekstrarflár-
sjóði, er standi undir veruieg-
um hluta af slíkri fjárþörf
rikissjóðs. Mundi þá árle-ga á
fjárlögum ætlað fyrir viðbót-
arfé í sjóð í siamræmi við
aukna rekstrarfjárþörf frá ári
tii árs. Til þess að stuðla að
þessari sjóðsmyndun heíur
Seðlabankinn lýst sig reiðu-
búinn til þess að lána ríkis-
sjóði stoíhifé sldks sijóðs, o-g
yrði lánið endurgreitt á fjór-
um til fimm árum. Hefur ver-
ið ve-1 í þessar hu-gmymdir tek-
ið af hálfu fjáxmálaráðuneyt-
isins.
Þótt peningalegar og fjár-
málalegar aðgerðir eins og
þær, sem ég heí nú rakið,
hljóti að vera mikiivægur bátt
ur í hvers komar viðleitni tíl
þess að hamla á móti þeirri
ofþenslu, se-m ríkir i efna-
hagsmáJum, þarf fleira að
koma til. Eins og svo otft áð-
ur, er efnahaigsvaradimn nú
fólginn í þvi, að stefnt er að
meiri neyzlu og fjárfestingu
en þjóðartekjumar Jeyfa. Eigi
að forðast, að þetta kioimi
fram í aukraum greiðsluhalia
erlendis og verðibólgu, verður
annað hvort að draga úr fram
kvasmdum eða s'kapa aukið
svigrúm með aðgerðum, er
hvetji tiJ minni neyzlu og auk-
innar innlendrar fjénmagns-
myndúnar. Er í því sambandi
fróðlegt að athuga þær áætl-
anir og spár, sem fyrir hendi
eru um þróun þessara þjóð-
haigsstærða. Sérstakle-ga er
athyglisvert, að innlendur
sparnaður, skilgreindur sem
misimunur þjóðartekna annars
vegar og heildarneyzlu hins
vegar, h-efur farið hiutfalls-
lega læfckandi siðan 1969. Þjóð
hagsspár benda til þess, að
heildaraeyzia muni enn halda
áfram að vaxa hlutfallslega á
þessu ári, þannig að iranlend-
ur sparnaður eða fjármagns-
rny ridun murai í ár aðeins
nema nálægt 22% af þjóðar-
tekjum samanborið við náiæg-t
26% að meðaitali undanfarinn
áratug.
Hvort sem þessi spá reyn-
ist rétt eða ekki, er augljóst,
að hinum mi3du fjárfestiragar-
áæitlunum, sem nú eru uppi
bæffi á vegum opin-berra og
eimkaaðila, verður ek-ki kom-
ið i framkveemd á heilbriigð-
um grundvelli, raema hægt
verði að auka stórlega fjár-
magnsmyndun innanlarads. Tii
þess eru ýmsar leiðir, sem hér
yrði of lan-gt mál að re-kja.
Hins vegar eru vafalaust ffles-t
ir sammála um það, að æski-
legasta leiðin sé aukinm frjáls
sparnaður eiinsitakJiniga.
1 því efni hefur verið brot-
ið upp á athyglisverðum nýj-
uragium siðustu árin, og erþar
sérstaikliega að nefna spari-
skirteimi rílkissjóðs, sem þe-g-
ax er orðið vinsæilt sparnað-
arform. Með úibgáfu verð-
trygg'ðs happdrættisláins
vegna Skeiðarársaradsvegar
var ný'iega reynt anraað sparn
aðarform með ágætum ár-
aragri. Sjálfsagt virðist að
halda áfram á sömu braut
með úfcgáfu verðlbrétfa, er
hvetji tiJ aukiranar innlendrar
fjárma.gn.simynd'unar. Meðai
þedrra nýjunga, sem til athug
unar hafa verið, er samnings-
bundinn sparaaður til nokk-
urra ára, er nyti sömu fríð-
irada um frádráfct frá s-katt-
skýldum tekjum og þe-gar á
sér stað, t.d. um greiðslur í
llifeyrissjóði.
VAXTABBE YTINGAB ?
Þóbt aukin fjáröflun með
nýjum sparnaðarformum áf
þessu tagi igetí haft mikil
gildi, verður þó að fara að
með allri gát, svo að ekki
skapist of mikill munur á
m,i'Ilá þeirra kjara, sem þar
eru í boði og vaxtalkjara á
atonennum lánamarkaði. Ef
ný verðbréfaútgáfa verður til
þess eins, að sparifé er flufct
úr innlánssto-fnunum, en 1-íitiH
eða eragimnt nýr sparnaður
myndist, næsit ekki sá árarag-
ur, sem að er stefn-t. Er reynd
ar mjög óvíst, hvort hægt er
að auika frj-álsara sparaað i
heild að verule-gu marki,
nema öllum eigend-um spari-
fj'ár séu boðin viðunandi
kjör. Er hér komið að þvi
mikJa vandamáli, hversu
mjög verðtoólgan hefur skert
verffgildi alls penimgalegs
spamaffar í landinu nú um
lamgt ára-biil. Gildir þetta jafrat
u-m innstseður í bön-kum pg
eigin sjóffi fjármáJastofn-
ana. Hefur nýlega á þin/gi líf-
eyrissjóða verið bent á hinn
míkla vanda, sem er fóSiginn
í þvá, aff lítfeyrissijóðir lands-
manna er-u eklki ávaxtaðir á
fuJJmægjandi háfct, þannig að
að því sitefni, að þeir geti ekki
staðið við skuldbindi-nigar sán-
ar um ful'lar lifeyrisigreiðslur
í framtíðinni,
Sú spurrain-g hlýtur að
va-kna í þessu sambandi,
hvort lækkandi sparnaðarhlut
fall megi að einhverj-u leyti
rekja tdl þess, hve óful-lmægj-
andi ávöxtun h-efur verið á
öldutfn sjóðum og sparifé lands
manna, þegar tillit hefur ver-
ið tekið tíl verðlhækkana. Þótt
vextir hafi síðustu áriin verið
'hér nokkuð svipaðir og í ná-
-grannalöndumim, haía verð-
hækkanir verið a.m.k. fcvötfalt
meiri. Hefur því raun-veruleg
ávöxtun peninigalegs sparnað-
ar verið minni hér en í nokkru
öðru iandi á svipuðu s-ti-gi efna
hagsþróunar.
Bankastjóm Seðlabankans
gerir sér ijóst, að vaxtaihækk-
un er ekki vimsælt orð á Is-
landi frekar en annars stað-
ar, enda hefur ekki verið til
hennar gripið nú u-m margra
ára síkeið. Hitt verða menn að
horfast í augu við, að efflileg
ávöxfcun er forsenda alis heil-
briigðs peniragalegs sparnaðar,
hvort sem því markmiði er
náð með hærri vöxtum eða
öðr-um hæfcti, svo sem verð-
bótum og skattifríðind'Um.
Eigi áframhaldiandi efnahags-
framfarir í landinu að hyggj-
ast að verule-gu leyti á frjláls-
um spamaði, er því varla
annarra kosta völ em að gefa
hagsmumium sparemda meiri
gaum en gert hefur verið hin
síðustu ár.
— Risinn í Bengal
Framhald af bls. 16.
mér: „Hann hefur ekki miSst úr eirin
einasta vinnudag vegna veikinda í
fimmtán ár. Hann getur flutt ræður
á 20 pólitískum fundum á einum sól
arhring." En furstinn léttist um 42
pund þá níu mánuði, sem hann var í
fangavistinni.
Helztu stórmálin, sem hann stend-
ur andspænis, eru að halda uppi lög
um Og reglu, semja nýja stjórnar-
skrá, endurreisa efnahagslif, sem er
í rústum, endurskipuleggja skipulag
menntamála og umfram allt að beina
hugsunúm þjóðarinnar frá sársauk-
um fortíðarinnar til vonarinnar um
bjartari framtíð. „Við þörfn-uimst
hjáipar," sagði hann mér, „en þegar
fram í sækir kemst þjóð mín á rétt-
an kjöl. Okkur skortir hvorki úrræði
né auðlindir."
Efitiríætisskálld furstans er Ra-binr
drana-th Tagoire. Orð skáldsins gætu
orðið furstanum hughreysting í því
tröiiaukna starfi, sem bíður hans:
„Ef guð gefur manni fána gefur guð
honum styrk til að halda honum hátt
á loft.“