Morgunblaðið - 13.04.1972, Blaðsíða 17

17
MORGUNBLAÐrÐ, FLMMTUDAGUR' 13: APRÍL 1972
Dr. Jóhannes Nordal á ársfundi Seölabankans:
Halda verður aukningu útlána
og peningamagns í skef jum
— til þess að skapa aðhald gegn aukningu f járfestingar
— Stafar minnkandi sparnaður af of lágum vöxtum?
HÉR fer á eftir megrinefni
ræðu þeirrar, sein dr. Jóliann-
es Nordai, formaður banka-
stjórnar Seðlabankans, flutti
á ársfundi bankans í gaer. í
ræðu þessari fjallar seðla-
bankastjórinn um efnahags-
þróunina á sl. ári og útlitið i
ár og gerir grein fyrir við-
horfum Seðlabankans tii jieirr
ar stefnu, sem fylgja beri í
peningamálum:
Mælt á kvarða framleiðslu
og tekna var árið 1971 eitt hið
gjöfulasta um langt árabil.
Raunveruleg þjóðarfraim-
leiðsla jokst þá um 9,5%, en
vegna hagstæðra viðskipta-
kjara varð aukning þjóðar-
tekna enn meiri, eða um
12,5%. Er hér um að ræða rif-
lega tvöfalt meiri hagvöxt en
Islendingar hafa átt að venj-
ast að jafnaði síðustu tvo ára-
tugina. Einnig er athyglisvert,
að hagvöxtur var á árinu
meiri hér á landi en í nokkru
öðru riki innan Efnahags-
og framfarastofnunarinnar
OECD, og varð framleiðslu-
aukningin hér nærri þrisvar
sinnum meiri en meðaltals-
aukningin á öliu OECD-svæð-
inu, en þar nam hún 3,4% á
árinu 1971.
Það er athyglisvert við
þennan samanburð, hversu lít-
il samfylgni var á milli efna-
hagsþróunar hér á landi á síð-
asta ári og í þeim löndum,
sem Íslendingar skipta mest
við, og er árið 1971 reyndar
engin undantekning að þessu
leyti. islendingar hafa á und-
anförnum árum gengið í gegn
um geysilega mikla hag-
sveiflu, sem að langmestu
leyti hefur átt rót sína að
rekja til áhritfa afla- og verð-
breytinga á tekjur meginút-
fiutningsatvinnuvegar þjóðar-
innar, sjávarútvegsins. Það er
að visu á engan hátt undra-
vert, þótt sveiflur í aflamagni
séu óháðar efnahagsþróun ná-
grannaríkja. Hitt er merki-
legra, hversu lítil samfylgni
hefur verið síðustu árin á
milli verðbreytinga á útflutt-
um íslenzkum sjávarafurðum
og almennra verðbreytinga og
hagsveiflna i þeim löndum,
sem þær eru sérstaklega flutt-
ar til. Var þetta áberandi á
árinu 1971, þegar verðlag út-
fluttra sjávarafurða hækkaði
um fjórðung, þrátt fyrir til-
tölulega lágt eftirspurnarstig
í marka ðslöndunum. Og þessi
verðhækkun nægði til þess að
tryggja um það bil 20% aukn-
ingu á verðmæti annars út-
flutnings en áls á árinu 1971,
þrátt fyrir 5% rýmun á fram-
leiðslumagni sjávarafurða.
Samfara þessari tekjuaukn-
ingu í útflutningstframleiðsl-
unni átti sér stað mikil fram-
leiðsluaukning í öðrum grein-
um. Hér voru að nokkru að
verki hagstæðari ytri aðstæð-
ur, einkum í landbúnaði, en
framleiðsla hans tók nú veru-
legt stökk og jókst uim 9%
frá fyrra ári, eftir að hafa
staðið að mestu í stað vegna
óhagstfæðs árferðis í fimm ár.
Meginorsaka framleiðsluaukn-
ingarinnar er þó að leiba í
mjög aukinni innlendri eftir-
spumarþensiu.
Aukniing iðnaðarframleiðslu
var enn meiri en i landbúnaði,
eða 13,5% á árinu, og kemur
sú aukning í kjölfar 13%
aukningar á árinu 1970 og 9%
árið 1969. Hefur iðnaðurinn
á þessu timabili notið hvors
tveggja í senn hagstæðrar
samkeppnisaðstöðu eftir geng
isbreytinguna 1968 og vaxandi
almennrar eftirspurnar innan-
lands. Mikilvægt er, að tekizt
hefur á þessum árum að
hyggja upp umtalsverðan út-
flutning islenzkra iðnaðar-
vara, en útflutningsverðmæti
þeirra nam 520 rnillj. kr. á sl.
ári, og er þá bæði útflutning-
ur áls og kísilgúrs undanskil-
inn. Ekki liggja enn fyrir
traustar áætlanir um fram-
leiðsluaukningu í öðrum grein
um, en þó er ljóst, að vöxtur
í þjónustugreinum og bygg-
ingarstarfsemi hefur verið
jafnmikill eða meiri en í iðn-
aði.
VIÐSKIPTAJÖFNUÐUR
RÝRNAÐI
Þótt aukning þjóðarfram-
leiðslu og þjóðartekna hatfi
verið eins mikil á árinu 1971
og nú hefur verið rakið, var
þó aukning eftirspurnar enn-
þá meiri með þeim afleiðing-
um, að viðskiptajöfnuðurinn
við útlönd rýrnaði að mun og
spenna jókst á vinnumarkað-
inum. Var hér um að ræða
áfnamhald þeirrar eftirspurn-
arþenslu, sem náð hafði tök-
um á hagkerfinu eftir hinar
miklu launahækkanir um mitt
árið 1970, en ekki tókst að
halda henni inman æskilegra
marka, þrátt fyrir þær verð-
stöðvunaraðgerðir, sem gripið
var til í lok þess árs. Jókst
einkaneyzla á árinu 1971 um
15% á föstu verðlagi á móti
12,5% aukningu þjóðartekna.
Aukningin varð þó ennþá
meiri á fjármunamynduninni,
en hún jókst um hvorki meira
né minna en nær 42% á árinu.
Að visu var verulegur hluti
þessarar aukningar vegna
óvenjulega mifeite innflutn-
ings á flugvélum og skipum,
en jafnvel að þeim innflutn-
ingi frátöldum jókst föst fjár-
munamyndun um 30% á ár-
inu. \
Þessi mikli vöxtur neyzlu
og fjárfestingar umfram
framleiðsluaufeningu þjóðar-
búsins hlaut að koma fram í
rýrnun viðskiptajafnaðarins
við útlönd. Hins vegar er
erfitt að fá rétta mynd af
raunverulegri breytingu í
þessu efni með því að skoða
heildartölur um þróun
greiðslustöðunnar gagnvart
útlöndum á árinu, þar sem
sérsbafear aðstæður, svo sem
óvenjulegar birgðabreytingar,
flugvélakaup og miklar lán-
tökur, skekkja myndina í
veigamifelum atriðum.
Ef við lítum fyrst á greiðslu
jöfnuðinn í heild þ.e.a.s. nið-
urstöðu allra gjaldeyrishreyf-
inga, bæði vegna viðskipta og
fjármagnsflutninga, varð
hann hagstæður um 1493
millj. kr., og batnaði gjald-
eyrisstaðan gagnvart útlönd-
um um þá fjárhæð. Þessi
bætta greiðslustaða var þó
eingöngu því að þakka, að
fjármagnsinnflutningur var
mjög mikiil á árinu, eða ná-
lægt 5500 millj. kr., ef úthlut-
un sérstakra dráttarréttinda
er með talin. Gerði þessi fjár-
magnsinniflutniinigur mun bet-
ur en að jatfma viðsikiptahall-
ann, sem nam samtals á vör-
um og þjónustu 4000 millj. kr.
á árinu, en árið áður hafði
viðskiptajöfnuðurinn verið
hagstæður um 650 millj. kr.
En þetta hvort tveggja, við-
skiptahaliinn og óvenjulega
mikiH fjármagnsinnflutning-
ur, átti að stórum hluta rót
sína að rekja til sérstakra að-
stæðna, sem eru óháðar inn-
lendu eftirspurnarjafnvægi. 1
fyrsta lagi átti sér stað á ár-
inu mjög mikill innflutningur
á flugvélum og skipum, svo
og vörum vegna stækkunar
Dr. Jóhannes Nordal
álbræðslu og Búrfellsvirkjun-
ar. Samtals nam þessi inn-
flutningur, sem að langmestu
leyti var greiddur með er-
lendu lánsfé, nálægt 4000
millj. kr., en það er um 1960
millj. kr. hærri fjárhæð en
samsvarandi innflutningur
nam á árinu 1970. 1 öðru lagi
hafði það veruleg áhrif á við-
skiptajöfnuðinn á árinu 1971,
að útflutningsvörubirgðir juk-
ust þá mjög mikið, eða um
1940 millj. kr., einkum vegna
sölutregðu á áli. Árið áður
höfðu útflutningsvörubirgðir
hins vegar lækkað um nær 30
millj. kr. Nemur mismunur-
inn á birgðabreytingu áranna
þannig um 1970 miHj. kr., sem
hlaut að koma fram í verri
viðskiptajöfnuði.
Séu þessir tveir þættir lagð-
ir saman, aukning sérstaks
innflutnings að verðmæti 1960
millj. kr. og mismunur birgða-
hreyfinga að fjárhæð 1970
millj. kr., skýra þeir um 3930
millj. kr. af breytingu við-
skiptajafnaðarins á milli ár-
anna 1970 og 1971. Hins veg-
ar versnaði viðskiptajöfnuður-
inn milli þessara ára í heild
um 4650 millj. fer. eða
úr 650 millj. kr. afgangi á
árinu 1970 í tæplega 4000
millj. kr. halla á árinu 1971.
Rýrnun viðskiptajafnaðarins
á milli þessara ára nemur þvi
720 millj. kr. hærri fjárhæð
en skýra má með aukningu
sérstaks innflutnings og
birgðaaukningu. Þegar haft er
í huga, að nokkur aukning
birgða og sérstaks innfilutn-
ingis er eðlileg &-á ári tH árs,
er liklega ekki fjarri lagi að
áætla, að raunveruleg rýrn-
un viðskiptajafnaðarins milli
áranna 1970 og 1971 sé hæfi-
leg metin á 1000 til 1200
millj. kr. Getur það á engan
hátt talizt viðunandi þróun
miðað við óvenjulega aukn-
ingu þjóðarframleiðslu á ár-
inu og mjög hagstætt verðlag
á útflutningsafurðum.
GENGISBREYTINGAR
ERLENDIS
Ekki verður svo skilizt við
þróun greiðslujafnaðarins á
sl. ári, að ekki verði drepið á
þær truflanir, sem þá áttu sér
stað erlendis i gengis- og gjald
eyrismálum. Þessir erfiðleikar
komu fram fyrir alvöru í
byrjun maimánaðar, þegar
gífurlegir fjármagnsflutning-
ar úr dollurum í aðrar mynt-
ir áttu sér stað, og leiddu þeir
m.a. til ffljótandi gengis á
þýzka markinu. Hélzt mikil
spenna á gjaldeyrismörkuðun-
um aHt fram til 15. ágúst,
þegar Bandaríkjaforseti til-
kynnti, að lagt yrði á ahnennt
10% innflutningsgjald og hætt
innlausn á dollurum gegn
guQH. Kippti þetta fótum und-
an fastgenigiskerfinu, og yfir-
gáfu öll helztu iðnaðarrikin
fsista skráningu á gjaldmiðl-
um sinum um skeið. Hið
hættulega óvissuástand, sem
af þessu leiddi, hélzt fram í
desember, en þá varð sam-
komulag um almennar gengis-
breytingar helztu gjaldmiðla
heimsins, þar á meðal 7,9%
lækkun á gengi Bandarikja-
dollars gagnvart guUi. Form-
leg gengisbreyting doHarans
gat þó ekiki átt sér stað þá
þegar, þar sem tii hennar
þurfti lagabreytingu, sem nú
er aðeins nýfengin. Má þvi
búast við þvi, að þess sé
skammt að bíða, að formlega
verði gengið frá nýju stofn-
gengi dollarans í samræmi við
reglur Allþjóðagjaldeyrissjóðs-
ins.
í meginatriðum er niður-
staða þessara genigisbreytinga
á þá lund, að dollarinn hefur
lækkað gagnvart gjaldmiðli
flestra helztu iðnríkja, en
mest gagnvart japönsku yeni,
þýzku marki og svissneskum
frönkum. Nú eru gjaldeyris-
viðskipti Islendinga þannig
samsett, að mjög mifeiH hluti
útfflutnings- og gjaldeyris-
tekna er í doUurum, en að
sama skapi mikiU hluti inn-
flutnings- og gjaldeyris-
greiðslna i þeim Evrópugjald-
miðlum, sem hækkað hafa í
verði gagnvart dollar. Islend-
ingar hafa með öðrum orðum
hagstæðan greiðslujöfnuð
gagnvart Bandaríkjunum og
nota þær umframtekjur í doll-
urum, sem þannig fást, til
þess að kaupa vörur og þjón-
ustu frá öðrum ríkjum, eink-
um í Evrópu. Með gengislækk
un dollarans gagnvart þess-
um löndum rýrna því í raun
og veru viðskiptakjör Islend-
inga, þar sem þeir fá nú
minna í öðrurn gjaldmiðlum
fyrir umframtekjur sínar í
dollurum.
Með tiiliti til yfirgnæfandi
mikilvægis Bandaríkjadollara
i gjaldeyristekjum Islendinga,
en rúm 60% af gjaldeyristekj-
um síðasta árs voru í dioUur-
um, töldu banfeastjóm og
bankaráð Seðlabankans ekki
aðra leið koma til greina en
að islenzka krónan fylgdi
dollar áfram eftir gengisbreyt
ingarnar á Washingtonfund-
inum, og var rikisstjórnin
samþykk þeirri ákvörðun.
Byggist hún m.a. á þvi, að af-
komuhorfur atvinnuveganna
eftir kauphækkanirnar i des-
ember virtust ekki réttlæta
hækkun á gengi islenzku krón
unnar gagnvart Bandaríkja-
dollar. Átti þetta ekki aðeins
við um sjávarútveginn, held-
ur ekki síður um iðnaðinn,
sem tekið hefur á sig mjög
vaxandi framleiðslukostnað á
undanförnum tveimur árum.
Vegna þess, hve mikiH
hluti erlendra viðskipta Islend
inga er í dollurum, er vegin
meðalbreyting islenzku krón-
unnar gagnvart öllum mynt-
um mun minni en gengisbreyt
ing dollarans gagnvart gulli
segir til um. Þannig hafði
vegið meðalgengi erlends
gjaldeyris hækkað í árslok
um 4,3% frá maibyrjun, ef
miðað er við skiptingu inn- og
útflutnings á greiðslusvæði,
en um aðeins 3%, ef breyting-
in er vegin með skiptingu
allra gjaldeyrisviðskipta á
greiðslusvæði. Síðustu mán-
uði hefur dollarinn enn hald-
ið áfram að lækka, og hefur
því meðalgengi erlends gjald-
eyris enn hækkað um nálægt
114% gagnvart íslenzkri
krónu frá upphafi árs tii loka
marZmána ðar.
BREYTILEG STEFNA
1 EFNAHAGS- OG
PENINGAMÁLUM
Hin mikla hagsveifla, sem
einkennt hefur þróun þjóðar-
búskaparins undanfarin ár,
hefur gert kröfur til mjög
breytilegrar stefnu I efna-
hags- og peningamálum. Eftir
samdráttarárin miklu, þegar
útflutningsverðmætið hrapaði
um hart nær helming á tveim-
ur árum, var á árinu 1969 vís-
vitandi stefnt að þenslu pen-
ingamagns og eftirspurnar i
því skyni að blása lífi í fram-
leiðsiu og útflutning og gera
atvinnuvegunum kleift að
nýta þau tækifæri til fram-
leiðsluaukningar, sem gengis-
breytingin 1968 hafði skapað.
Jókst peningamagn á þvi ári
um 44,5%, enda var nauðsyn-
legt að bæta lausafjárstöðu
banka og fyrirtækja, sem
hafði verið mjög erfið í upp-
hafi ársins. Það leið hins veg-
ar nokkur tími áður en þessar
ráðstafanir fóru að koma
fram i almennri aukningu
neyzlu og fjárfestingar, og
þrátt fyrir mjög hagstæða
lausafjárstöðu jukust útlán
bankanna aðeins um 12,7% á
árinu 1969. AHt fram um mitt
árið 1970 varð framleiðslu-
aukningin fyrst og fremst í
sjávarútvegi, enda varð
greiðslujöfnuðurinn mjög hag
stæður á þessu tímabili.
Á síðara helmingi ársins
1970 breyttist eðli hagsveifl-
unnar í veigamiklum atriðum.
Fyrir áhrif mikilla launahækk
ana og aukinna útlána banka-
berfisins jókst vaxtarhraði
neyzlu og fjárfestingar ört, og
varð brátt leiðandi afl efna-
hagsþenslunnar samhliða
áframhaldandi vexti útflutn-
ingsverðmætisins. Varð ffljót-
lega ljóst, að þessi þróun
myndi stefna til verulegrar
umframeyðslu þjóðarbúsins
og greiðsluhalla út á við,
nema gripið væri til öflugra
gagnráðstafana.
í peningamálum lagði Seðla
bankinn við þessar aðstæður
megináherzlu á það að hægja
á útlánaaukningu bankakerf-
isins. Var í þessu skyni leit-
að eftir samkomulagi við við-
skiptabankana um það, að
þeir stefndu að því að auka
ekki útlán sín um meira en
14% á árinu 1970 í heild. Þó
að þetta samkomulag næði
ekki þeim árangri, sem að var
Framltald á bls. 20.