Morgunblaðið - 13.02.1974, Blaðsíða 23

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 13. FEBRUAR 1974
23
— Laxá og
orkumál
Norðlend-
inga . ..
Framhald af bls. 19
1971 raforkuneytendum á Norð-
urlandi tryggingu fyrir því, að
þvermóðska vissra manna á Akur-
éyri leiddi ekki orkumál lands-
fjórðungsins í strand. Til enn
frekari tryggingar höfðu bændur
lögbannið við vatnstöku úr Laxá,
sem þeir slepptu ekki, fyrr en
sáttarsamningurinn um lausn
Laxárdeilu hafði verið undirritað-
ur hinn 19. maí 1973. Einn þáttur
þeirrar sáttargjörðar er nýflutt
stjórnarfrumvarp um verndun
Laxár og Mývatns, sem rikis-
stjórnin hefur lofað að beita sér
fyrir samþykkt á.
Dýrmætur tími
tapast.
Sú saga, sem hér er sögð, er um
leið greinargerð þess, hvernig
þvermóðska nokkurra manna á
Akureyri hefur skapað vandræða-
ástand i raforkumálum Norður-
lands. 1. áfanga Gljúfurversvirkj-
unar fengu þeir með sáttargjörð-
inni gegn því að hafast þar ekki
meira að, heldur leita orku ann-
ars staðar. 2. áfanga höfðu þeir
ekki heldur samkvæmt áætlun
ætlað að smíða fyrr en eftir nokk-
ur ár.
Allt að einu reyna þessir menn
nú að varpa sök á bændur við
Laxá og Mývatn vegna vandræða-
ástandsins í raforkumálum Norð-
urlands. Hafa þeir þó virt að vett-
ugi allar tillögur Laxár- og Mý-
vatnsbænda um skynsamlega
lausn mála án eyðileggingar á
dýrmætum laxveiðiám og einstök-
um lifheimi Laxár og Mývatns.
Við þessum tillögum var aldrei
litið, af því að þær höfðu í för með
sér opinbera viðurkenningu á
mistökum „júntunnar“ á Akur-
eyri. Af þessum ástæðum var af
alefli barizt gegn tillögum L.L.M.
um virkjun gufuaflsins við Náma-
fjall eða Kröflu. Og alla tíð var
reynt að setja fótinn fyrir há-
spennulínu yfir hálendið. Skýr-
ingin var einföld. Framkvæmd til-
lagnanna hlaut að raska forrétt-
indastöðu Akureyrar umfram aðr-
ar byggðir á Norðurlandi.
Þegar undirbúningur há-
spennulinunnar var kominn á
góðan rekspöl i samræmi við yfir-
lýsingu iðnaðarráðherra beitti
Akureyrarvaldið sér fyrir að lín-
an yrði lögð niður af hálendinu
beint niður i Eyjafjörð, af því að
þar væri mest f jölmennið, en ekki
niður I Bárðardal. Rannsóknir
leiddu þó í ljós, að nánast ógern-
ingur var að tryggja öryggi lin-
unnar á kaflanum af hálendinu
niður í Eyjafjörð. Varð þetta til
þess, að upp komu efasemdir um,
hvort framkvæmanlegt væri að
leggja linuna, en ekki var minnzt
á, að leiðin niður í Bárðardal var
afliðandi halli, þar sem ódýrt var
að leggja bæði línuna og veg með
henni til aukins öryggis. Þarna
glataðist heilt ár. Var það í fullu
samræmi við viljayfirlýsingar
Akureyrarvaldsins um, að há-
spennulína yfir hálendið sé af
hinu „vonda".
I stað þess að leggja örugga
háspennulínu yfir hálendiðr yfir
Sprengisand niður í Bárðardal
var nú tekið að föndra við „hönn-
un“ svokallaðrar byggðalinu, sem
er þrisvar sinnum lengri leið og
helmingi timafrekari. Um leið
tóku virkjunarmenn á Akureyri
að gæla aftur við drauma sína
um risavirkjun i Laxá þrátt fyrir
gerðan sáttarsamning.
Orkuskorturinn
á Norðurlandi.
Sumarið 1971, er samningavið-
ræður stóðu yfir við Magnús
Kjartansson iðnaðarráðherra,
stóð í stappi um, hvort Laxár-
virkjun ætti að líðast að setja nið-
ur í Laxá margfalt stærri aflvélar
en virkjunarstjórinn hafði upp-
haflega fengið • ráðuneytisleyfi
fyrir.
Stjórn Landeigendafélags
Laxár og Mývatns benti á, að laga-
heimild vantaði fyrir vélum þess-
um og ósvinna væri að kasta al-
mannafé í margfalt stærri afl-
vélar en ætlunin væri að nota í
virkjunina. Auk þess lá fyrir, að
hinn erlendi framleiðandi aflvél-
anna ábyrgðist engan veginn, að
þær kæmu að tilætluðum notum
við annað og minna fall en þær
voru smíðaðar fyrir. Laxár-
virkjunarstjórn lét sig þó ekki
frekar en fyrr og virti allar við-
varanir að vettugi.
Þótt virkjunaraðilar hefðu til
málamynda gefið virkjuninni
nýtt nafn, Laxá III, til að leyna
fyrirætlunum sínum, komu afl-
vélarnar til landsins í köss-
um merktum Gljúfurver, þ.e.
nafni þeirrar virkjunar, sem
leggja skyldi Laxárdal undir vatn
og taka stóran hluta jökulvatns
Skjálfandafljóts og veita því til
Mývatns og Laxár.
Landeigendafélagið lagði hins
vegar ríka áherzlu á, að hæfilega
stórar vélar fyrir nefnda 6,5 MW
virkjun yrðu settar niður i Laxá,
þ.e. vélar fyrir ekki meira en 38
metra fall í stað 87 metra, þann-
ig að sætta mætti sjónarmið
orkuvinnslu og fiskræktar. Einn-
ig gerðu bændur tillögu snemma
sumars 1971 þess efnis, að notað-
ar yrðu hæfilegar þrýstivatnspíp-
ur og hætt við gerð jarðganganna.
Með þessum breytingum, sem fól-
ust i tillögum L.L.M. hefði mátt
spara hundruð milljóna króna, ef
framkvæmdar hefðu verið. En
allt kom fyrir ekki. Ráðherra
treysti sér ekki til að grípa fram í
fyrir Laxárvirkjunarstjórn.
Nú loksins tveimur, þremur til
fjórum árum síðar, hefur stjórn-
arvöldum skilizt, að tillögur Land-
eigendafélags Laxár og Mývatns
um minni tilkostnað við Laxá og
gufuaflsvirkjanir við Kröflu eða
Námafjall voru á fullum rökum
reistar. Þess vegna hefur nú verið
lagt fyrir Alþingi frumvarp til
laga um gufuaflsvirkjun við
Kröflu.
En er þá allt nú orðið um sein-
an?
Enn er tækifæri til að bjarga
Norðlendingum úr öngþveiti
orkumála sinna. Næsta sumar má
leggja háspennulínu yfir Sprengi-
sand, eins og L.L.M. var heitið
haustið 1971.
Að dómi verkfræðinga er auð-
velt að leggja háspennulínuna
nefnda leið. Þar mun línan
væntanlega þjóna framtíðarvirkj-
unum við Dettifoss og Ishólsvatn i
Skjálfandafljóti og flytja orku
suður, ef þessar virkjanir hafa
afgangsorku (il að selja Sunnlend
ingum. Að öðru leyti mun slík
lína þjóna vel þörfum samveitu-
kerfis landsins, ekki sizt með hlið-
sjön af hagsmunum Austfirðinga.
Slík lina getur þjónað stórum og
hagkvæmum virkjunum, en
byggðalína, sem er margfalt
lengri, getur það ekki.
Spurningin er því einungis:
Vilja menn rafmagn á Norður-
landi, eða vilja þeir það ekki og
halda áfram að rifast um Laxá í
algjöru tilgangsleysi til þess að
þjóna duttlungum og þrákelkni
nokkurrra forstokkaðra öfga-
manna. Við viljum og ítreka það,
sem vitað var þegar sumarið 1971,
að stóru vélarnar, er settar voru i
Laxá þá um haustið, hæfa vel til
virkjunar bæði í Skjálfandafljóti
og Jökulsá-Eystri i Skagafirði. Á
báðum þessum stöðum er hag-
kvæmt og auðvelt að virkja, án
þess að valda teljandi tjóni á
náttúruauðæfum og að öllum lik-
indum til mikils ávinnings fisk-
rækt í SkjálfandafljótkBáðir þess-
ir virkjunarstaðir eru ekki lengra
frá Akureyri en Laxá i S-Þing-
eyjarsýslu. I Ijósi þessa þarf því
ekki frekari vitnanna við, að
orkuskorturinn á Norðurlandi er
eingöngu sök virkjunarmanna
sjálfra, en ekki bænda við Laxá
og Mývatn.
Rennslistruflanir
í Laxá og orkutap
í háspennulínum
Til glöggvunar fyrir almenning
þykir okkur rétt að benda á,
hvernig virkjunarmenn hafa
hagað og haga enn áróðri sinum
fyrir frekari mannvirkjagerð i
Laxá og til að sverta málstað
fólksins við Laxá og Mývatn:
Sifellt hefur verið haldið uppi
„fréttaflutningi" frá Akureyri
um krapastfflur og rennslistrufl-
anir i Laxá. Þessi áróður hefur
ekki þagnað, þótt rennsli Laxár
hafi stórbatnað, eftir að héraðs-
menn opnuðu Miðkvisl. Stöðugt
vatnsborð Mývatns og jafnt
rerinsli frá því eykur orkuvinnslu
Laxár. Áður en Miðkvísl var
opnuð juku stjórnendur virkj-
unarinnar við Brúar í sffellu á
erfiðleikana með því að auka
snögglega vatnsmagnið, eftir að ís
var kominn á ána. Áin, sem hafði
runnið örugglega undir is, braut
þá með brauki og bramli af sér
ísbrynjuna, drap fisk i stórum stil
og hrannaðist upp i stíflur.
Afleiðingar létu ekki eftir sér
biða: Rafmagnstruflanir og
fréttatilkynningar Laxárvirkj-
unar um vandræðin. Nú eftir að
áin fær aftur að renna undir Is, án
þess að hann sé viljandi brotinn
af henni, hefur raforkuvinnsla
Laxárvirkjunar I frosthörkunum í
vetur verið jafnar og stöðugri en
víðast hvar annars staðar á land-
inu.
Enn fremur má geta þess, að
eftir að nýja 6,5 MW virkjunin
tók til starfa, hefur komið fram
verulegt spennufall í háspennu-
línunni frá Laxá til Akureyrar. A
þetta er aldrei minnzt í fréttum
frá Akureyri fremur en annað,
sem virkjunarvaldið þar ber
ábyrgð á. En auðvitað reyna
þessir menn að skrifa allt á reikn-
ing bænda við Laxá og Mývatn.
Laxárvirkjun hefur eins og málin
standa samkvæmt sáttargjörðinni
fengið að virkja alla þá orku, sem
hún ætlaði sér samkvæmt
Gljúfurversáætluninni frægu að
vera búin að virkja nú um áramót
1973—74. Fyrirhuguð, títtnefnd
stífla samkvæmt þeirri áætlun
átti ekki að smíðast, fyrr en eftir
2—3 ár.
Á það er ekki heldur minnzt i
fjölmiðlum, að Rafveita Akur-
eyrar hefur upp á sitt eindæmi
ráðstafað mestallri raforku frá
nýju 6,5 MW virkjuninni við Laxá
til húshitunar á Akureyri. Rétti-
lega átti hún að nota þessa orku
til að leysa dísilrafala af hólmi,
sem voru reknir með rándýrri
olfu. Það gerði hún ekki, heldur
eykur hún enn, þrátt fyrir nýju
virkjunina, með húshitaraf-
magnssölu þörfina á rekstri dísil-
rafstöðva. Er þó augljóst, að ólikt
ódýrara er að kynda hús með oliu
en að framleiða fyrst rafmagn úr
olíunni og nota síðan það rafmagn
til húshitunar. Ef litið er á verðið,
sem fæst fyrir húshitunarraf-
magnið og hins vegar verð þeirrar
6,5 MW virkjunar, sem notuð er
til húshitunar, kemur fram fjar-
stæðukennd niðurstaða um, hvað
kostar að hita upp nokkur hús á
Akureyri.
Fólkið við Laxá og Mývatn spyr
sig, hvernig menn með almannafé
í höndunum og i opinberum
ábyrgðarstöðum geti hagað sér
svona. Það sér ekki annað svar en
það, að allt er þetta gert til að
virkjunarvaldið geti i áróðursher-
ferð sinni hrópað: Það er
rafmagnsskortur. Við verðum
þrátt fyrir grið og gerða samninga
að fá að reisa stíflu í Laxá.
Klósigar
nýs óveðurs?
Mörg voru þau bréfin og
viðvaranirnar, sem stjórn Land-
eigendafélags Laxár og Mývatns
bárust úr öllum landshlutum, þar
sem bændur við Laxá og Mývatn
voru varaðir við að ganga til
samninga við virkjunarvaldið á
Akureyri, því að það mundi svikja
alla samninga: Þessu forstokkaða
valdi væri ekkert heilagt.
Þrátt fyrir varnaðarorðin
gengu bændur til samninga og á
almennum fundi í Landeigenda-
félaginu var sáttargjörðin sam-
þykkt. Undirskrift bæði forsætis-
ráðherra og allra stjórnarmanna
Laxárvirkjunar átti að tryggja, að
ekki yrði beitt svikum.
Fólkinu við Laxá og Mývatn
rennur það til rifja nú, að áður en
ár er liðið frá sáttargjörðinni,
þegar blek undirskriftanna er
naumast þornað, þá skuli hópur
ofstækismanna vera farinn að
reka skipulegan áróður fyrir
samningsrofum. Aðferðin er eins
og áður segir, að gefa út tilkynn-
ingar og samþykktir í nafni eins
eða annars um rennslistruflanir,
olíukreppu, orkuskort o.s.frv.
Orkuskorturinn er sök virkjunar-
valdsins á Akureyri. Á hinn bóg-
inn þegir þessi hópur sem gröfin
um, að bundið hefur verið fast-
mælum með sáttargjörð og þing-
lýstum samningi, að ekki verði
framar virkjað í Laxá. Sem vendi-
legast er þagað um, að visinda-
menn hafa rannsakað og i niður-
stöðum sínum endanlega fordæmt
frekari virkjanir og náttúruspjöll
í Laxá og Mývatni.
Landeigendafélag Laxár og
Mývatns vill enn fremur minna á,
að enn eiga bændur við Laxá og
Mývatn eftir að fá flest það, sem
þeim var Iofað með sáttargjörð-
inni. Enn er eftir að greiða skaða-
bætur i samræmi við möt og
gerðardómsniðurstöður, enn er
eftir að smíða laxastiga fram hjá
virkjunum við Brúar og enn er
eftir að lögfesta frumvarpið á
Alþingi um verndun Laxár og
Mývatns.
Bændum við Laxá og Mývatn
þykir það í hæsta máta ódrengileg
framkoma að þeir, sem björguðu
sér úr ógöngum með sáttargjörð
og fengu þannig aflétt lögbanni
við vatnstöku nefndrar 6,5 MW
virkjunar, skuli strax og þeir eru
komnir á þurrt land vera farnir
að reyna að komast hjá að greiða
björgunarlaunin, að freista þess
að ganga á grið og gerða samn-
inga. Hver vill í raun og veru
hefja nýtt Laxárstrið?
Ekki verður þvi að óreyndu trú-
að, að nokkur i Laxárvirkjunar-
stjórn vilji steypa sér út í slíkt
ævintýri lögleysa og samnings-
rofa. Bændur við Laxá og Mývatn
telja sig þegar á undanförnum
árum hafa gert það nægilega
skiljanlegt, að þeir vilja ekki
frekari virkjanir i Laxá. Þeir lita
þvi á allar umræður og áætlanir
um slíkar hugmyndir sem tilraun
til að brjóta á þeim lög og gerða
samninga. Slíkt athæfi verður
ekki heldur skilið á annan hátt en
sem tilraun til að segjast úr lög-
um við fólkið við Laxá og Mývatn.
Við landeigendur vonum fast-
lega, að ekki muni ný styrjaldar-
ógæfa skella yfir norðlenzkar
byggðir, heldur lánist Norðlend-
ingum að forðast tímasóun og
tafir og að taka raunhæfar
ákvarðanir í raforkumálum sin-
um. Við viljum hafa frið heima á
búum til að einbeita kröftunum
að uppbyggingu héraðs okkar.
Þess vegna gengum við til sátta.
Að lokum
Þingeyskir bændur undirrituðu
sáttargjörðina að Stóru-Tjörnum
og töldu þar með lokið í eitt skipti
fyrir öll umræðum um virkjunar-
framkvæmdir i Laxá. Það var
stund hugarléttis og friðar, og
menn gengu vonglaðir til starfa á
búum sinum í þeirri trú, að öll
leiðindi væru að baki.
Nú sjá þeir nýja ófriðarbliku
draga á loft i fjölmiðlum og jafn-
vel á Alþingi. Því erum við til-
neydd að gera þjóðinni grein
fyrir, hver var orðin okkar bar-
átta og hver voru leikslokin, er
upp var staðið.
Almenningur á rétt á vitneskju
um, að með sáttargjörðinni varð
Láxársvæðið i Suður-Þingeyjar-
sýslu lokað land fyrir hvers konar
bollaleggingum um vatnsafls-
virkjanir. Er það og samkvæmt
einróma ákvörðun Náttúru-
verndarráðs. Ríkisstjórnin hefur
samkvæmt 9. gr. sáttargjörðar-
innar lagt fyrir Alþingi frumvarp
til sérstakra náttúruverndarlaga
Laxár- og Mývatnssvæðisins.
Með sáttargjörðinni við Laxár-
virkjunarstjórn og ríkisstjórn ís-
lands öðluðust landeigendur við
Laxá og Mývatn stjórnarskrár-
verndaðan rétt gegn hvers konar
frekari fyrirætlunum um virkjan-
ir í Laxá. Allar umræður um slik
hugarfóstur eru því óviðeigandi
og út í hött. Þær eru ekki til
annars en að tefja enn frekar
fyrir raunhæfum aðgerðum I raf-
orkumálum Norðlendinga.
Eins og ljóst verður af framan-
sögðu hafa samtök landeigenda
við Laxá og Mývatn jafnan verið
ábyrg I afstöðu sinni og haft á
reiðum höndum jákvæðar og
raunhæfar tillögur til lausnar
þeim vanda, er á höndum var.
Þau verða þvi aldrei sakfelld
vegna ríkjandi stefnuleysis í raf-
orkumálum Norðurlands.
Markmið okkar var það eitt, að
bjarga islenzku þjóðinni frá því
að ráðast á einn sinn sérstæðasta
og fegursta gróðurreit og eyði
leggjahann aðóþörfuþegar hún
gat fengið jafngott rafmagn með
virkjun jökulvatns eða hvera-
orku. Allur þorri almennings i
landinu stóð með okkur i þessari
baráttu. Ríkisstjórnin veitti
okkur einnig mikilsverðan stuðn-
ing. Það er bjargföst sannfæring
okkar, að komandi kyrislóðir
muni hrósa happi, að þessi bar-
átta var háð. Og því, sem vannst i
strangri baráttu, ætlum við ekki
að glopra niður með andvaraleysi
að unnum sigri.
Laxárdeilan var ekkert dægur-
mál.
Henni lauk 19. maí 1973.
Öllum er fyrir beztu að halda
friðinn og gerða samninga.
Innilegar þakkir jarðarför. t fyrir auðsýnda samúð og vinarhug við andlát og
JÓRUNNAR JÓNSDÓTTUR, Innri-NjarSvlk. Árni H. Jónsson og aðrir vandamenn.
t
Við þökkum innilega alla samúð og vináttu I okkar garð vegna andláts
og útfarar,
ÁSU BALDURSDÓTTUR,
Hverfisqötu 88.
Björgólfur Baldursson,
Arnbjörg Baldursdóttir, Gunnar Þ. Sigurjónsson,
Geir Baldursson, Ásta Jónsdóttir,
Avona Jensen og aðrir aðstandendur.