Morgunblaðið - 05.03.1974, Qupperneq 16

J0 MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 5. MARZ 1974

Utgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Ritstjórnarfulltrúi
Fréttastjóri
Auglýsingastjóri
Ritstjórn og afgreiðsla
Auglýsingar
Áskriftargjald 360,00
í lausasölu 25,
hf. Árvakur, Reykjavík.
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen.
Eyjólfur Konráð Jónsson,
Styrmir Gunnarsson.
Þorbjorn Guðmundsson.
Björn Jóhannsson.
Árni Garðar Kristinsson.
Aðalstræti 6, simi 10 100.
Aðalstræti 6. simi 22 4 80.
kr. á mánuði innanlands.
00 kr. eintakið.
Aundanförnum árum
hefur athygli fólks
beinzt í vaxandi mæli að
málefnum aldraðra. Eins
og á fleiri sviðum félags-
legra málefna hefur
Reykjavíkurborg, undir
forystu sjálfstæðismanna,
verið í fararbroddi og þær
umbætur, sem orðið hafa á
vettvangi borgarinnar í
málum eldra fólks taka
langt fram því, sem gert
hefur verið á vegum ríkis-
ins. Er þetta enn eitt dæmi
um, að Sjálfstæðisflokkur-
inn er umbótasinnaðri í
félagslegum málefnum
heldur en vinstri flokkarn-
ir.
Um nokkurra ára skeið
hefur Reykjavíkurborg
unnið að því að koma upp
íbúðum, sem sérstaklega
henta öldruðu fólki. Á ár-
inu 1966 voru teknar í
notkun fyrstu íbúðirnar,
sem byggðar voru í þessu
skyni, i háhýsi við Austur-
brún. Þar voru bvggðar 69
íbúðir ætlaðar öldruðum,
öryrkjum og einstæðum
mæðrum. Tæplega helm-
ing þessara íbúða var út-
hlutað til aldraðra. Fyrir
tveimur árum var svo tekið
í notkun hús við Norður-
brún, sem er hið fyrsta hér
á landi, sem er byggt miðað
við sérþarfir aldraðs fólks.
í húsi þessu eru 60 íbúðir.
Þá er nú stefnt að því að
hefja byggingu húss við
Furugerði, með 74 íbúðum,
sem eru hannaðar fyrst og
fremst í þágu aldraðs fólks.
Birgir ísl. Gunnarsson,
borgarstjóri, gerði málefni
aldraðra að umtalsefni í
eftirtektarveðri grein hér í
Morgunblaðinu í fyrradag
en í henni vakti hann at-
hygli á þeirri vakningu,
sem orðið hefur í málefn-
um eldra fólks á síðari ár-
um. 1 grein þessari bendir
borgarstjóri á þá varhuga-
verðu þróun, að unga fólk-
ið flykkist í ný úthverfi en
gamla fólkið verði eftir í
gömlu hverfunum og segir
í því sambandi: „Mikilvægt
er, að húsnæðislánakerfið
sé vakandi í þessu efni og
fólk geti átt kost á jafnhá-
um lánum, þótt það sé að
kaupa sér eldri íbúð og það
getur fengið við kaup á
nýrri íbúð. Eins og kerfið
er nú, hvetur það raun-
verulega ungt fólk til að
sækja út í úthverfin og
festa kaup á nýjum íbúð-
um. Margar aðrar ráðstaf-
anir er hægt að gera til að
auðvelda öldruðu fólki að
búa sem lengst í sinum
heimahúsum. I því sam-
bandi er rétt að minna á, j
að Félagsmálastofnun
Reykjavíkurborgar veitir
fyrirgreiðslu um útvegun
heimilishjálpar og Heilsu-
verndarstöð Reykjavíkur
um útvegun heimahjúkr-
unar. Hvor tveggja þessi
starfsemi er mjög mikil-
væg og léttir undir með
mörgu öldruðu fólki og er
raunar forsenda þess í
mörgum tilvikum, að það
geti búið í sínum heima-
húsum.“
Birgir ísl. Gunnarsson,
borgarstjóri, víkur síðan í
grein sinni að margvíslegri
fyrirgreiðslu borgarinnar
við aldraða og seg-
ir: „Félagsmálastofnun
Reykjavíkurborgar veitir
öldruðum aðstoð við lausn
persónu- og fjárhagslegra
vandamála og gefur upp-
lýsingar um velferðarmál
aldraðra almennt. Mikil
vinna er lögð í fyrir-
greiðslu við ellilífeyris-
þega og þeir aðstoðaðir við
að ná sínum fyllsta rétti í
tryggingakerfinu. Ýmiss
konar kvenfélög safnaða
Reykjavíkurborgar vinna
mikið starf í þágu aldraðra
og hefur borgin tekið upp
skipulagt samstarf við
slíka hópa. Hér má nefna
Kvennadeild Rauða kross
íslands, sem hefur tekið
upp á sína stefnuskrá
ýmiss konar þjónustu við
aldraða þ.á.m. heim-
sóknarþjónustu."
Borgarstjóri fjallaði síð-
an um framtíðarverkefni í
málefnum aldraðra í grein
sinni og sagði: „Langlegu-
deildir skortir tilfinnan-
lega við öll sjúkrahús borg-
arinnar. Það er alltof al-
gengt, að aldrað fólk, sem
er meira og minna sjúkt, sé
sent heim af sjúkrahúsum,
þar sem rýma þarf til fyr-
ir öðrum sjúklingum, sem
þarfnast aðgerðaeðaaðkall
andi meðferðar. Sjúkra-
húsin verða því að koma
sér upp langlegudeildum,
sem geti annað þessu hlut-
verki. I þessu efni er rétt
að minnast áhjúkrunar- og
endurhæfingardeild þá,
sem komið hefur verið upp
við Borgarspítalann við
Grensásveg. Sú deild er að
vísu ekki bundin við aldrað
fólk eingöngu, heldur
sjúklinga á öllum aldri,
sem þarfnast endurhæfing-
ar, en ljóst er, að verulegur
hluti af sjúklingum þar er
aldrað fólk. Þá er nú í und-
irbúningi við Borgarspítal-
ann bygging álmu, sem
hugsuð hefur verið, sem
langlegudeild, þar sem þeir
sjúklingar, sem ekki þurfa
stöðuga meðferð, en þó
hjúkrun, geta fengið legu-
rými. Þá er nauðsynlegt að
koma upp dvalarheimilum
fyrir einstæðinga, sem af
ýmsum ástæðum geta ekki
dvalið í heimahúsum, þótt
þeir séu við sæmilega
heilsu. Hjúkrunarheimili
fyrir lasburða fólk þurfa
og að rísa, þar sem fólk geti
fengið sæmilega umönnun
og hjúkrun, þótt ekki þurfi
það stöðugrar læknismeð-
ferðar við.“
Grein Birgis Isl. Gunn-
arssonar, borgarstjóra,
sýnir, að ráðamenn
Reykjavíkurborgar gera
sér glögga grein fyrir þeim
brýnu verkefnum, sem
vinna verður að til þess að
bæta aðstöðu eldra fólks í
borginni. Meirihluti sjálf-
stæðismanna í borgar-
stjórn hefur þegar tekið
merkilegt frumkvæði í
þeim efnum og bersýnilegt
er, að undir forystu Birgis
ísl. Gunnarssonar verður
áfram haldið á þeirri
braut.
MÁLEFNIALDRAÐRA
Helgi Hálfdanarson:
Orð á glapstigum
í máli voru kemur það fyrir,
að einstök orð fari að ókyrrast i
merkingu sinni, flosni jafnvel
upp af þeim hugtökum, sem
þau hafa búið á, og fari á flakk.
Slíkt staðfestuleysi getur orðið
vondur ljóður á ráði góðra orða.
Fyrir nokkrum árum varð
mér það á, að út úr mér hrökk
orðið skjár um sjónvarpið. Sið-
an var ég einatt að glettast með
nafngift þessa við kunningja
mína, að þetta yrði á skjánum í
kvöld, þessi náungi hefði komið
á skjáinn í gær, o.s.frv. Auðvit-
að var þar höfð í frammi nokk-
ur óvirðing, enda augljóst, að
slikt er stílgildi orðsins í því-
Iíku tali. Og aldrei hefði mér til
hugar komið, að skjár ætti að
festast við þetta tæki sem opin-
bert og virðulegt heiti, fyrr en
nú nýlega, að ég hef séð og
heyrt orðið notað á þann hátt.
Þá orðbeitingu tel ég harla var-
hugaverða og vildi mega ráða
frá henni.
Orðið skjár (og kvenkyns-
myndin skjá) merkir, sem
kunnugt er, þunnt skinn (svo
þunnt, að skín í gegn) og þess
vegna einnig gluggi úr slíku
skinni. Þess háttar gluggar
tíðkuðust hér áður fyrr; þeir
miðluðu nokkurri birtu, en
gegnum þá varð ekki séð. Skjár
var slæmur gluggi og lítilmót-
legur; og sú staða hans setur
stilsvip á orðið, þegar það er
haft um annað, t.d. um augu,
svo sem altítt er. I gamankvæði
Jóns Helgasonar segir „bænd-
urnir gienntu upp skjáina", og
hafa þeir þá naumast verið ýkja
fráneygir; skjáirnir eru þar í
stíl við sögnina að glenna.
Nú segir einhver, að ekki
komi fortið orðsins að sök, það
verði ekki lengur notað í fyrri
merkingu og muni snarlega
koma sér upp nýjum svip í svo
virðulegu embætti. Víst kynni
svo að fara, og væru þá framin
málspjöll; þörfum málsins á
einu sviði væri fullnægt með
því að gera það fátækara á öðr-
um vettvangi.
Oft er svo kallað, að „dauð“
orð, sem breyttir þjóðhættir
hafi kistulagt, skuli vakin til
nýs lífs í nýrri merkingu. Sú
aðferð, sem við er átt, getur
stundum komið sér vel. En þar
er ráðlegt að fara að öl.lu með
gát. Hvað er dauð fslenzka? Er
orðið skjár dauð íslenzka, þó að
arkítektar nú á dögum kunni
ekki á þess konar glugga? Ætti
sláttuvélin að dæma til dauða
orðið orf, þótt amboðið, sem
það táknar, sé nú hætt að auka
bændum gigt? Á það svo að
bfða þess i orða-líkhúsinu að
verða vakið upp tilmerkingar á
einhverju tryllitæki, sem fram-
tíðin kann að luma á? Eða ætti
sement og rafmagn að kviksetja
drjúgan orðaforða fslenzkrar
menningarsögu?
Nú er auðvitað, að tvíræð orð
og margræð eru fjölmörg í voru
máli sem öðrum, og hefur ekki
þótt koma að sök. Það fyrirbæri
er eðlilegt, og af því hefur
sprottið mörg skemmtileg gát-.
an. Þó væri þar kominn miðl-
ungi góður leiðarvísir um sjálf-
ráða málþróun. Að jafnaði hlýt-
ur það að teljast varhugaverð
ráðdeild að hlaða nýjum merk-
ingum á þau orð, sem fyrir eru í
málinu, enda þarflaus átroðn-
ingur, því seint þrýtur islenzka
tungu frjómagn.
Það heyrist æði oft, að málið
megi ogjafnvel eigi að breytast
með breyttum tímum. Þetta er
háskaleg kenning. 1 henni leyn-
ist ekkert minna en afsal þeirra
menningarmæta, sem vér höf-
um ein fram að bera til trausts
vorum tilverurétti. Og bók-
menntaþjóð með fullkomið
skólakerfi er allsendis vor-
kunnarlaust að varðveita tungu
sina óbreytta. Rétt er það vita-
skuld, að málið á sí og æ að laga
sig að nýjum þörfum; en ekki
með því að „breytast“, heldur
með því einu að vaxa. Og málið
á að vaxa linnulaust, bæði fyrir
orðsmfð og fyrir orðtöku þegar
hennar er þörf. En gegn breyt-
ingum málsins, öðrum en vexti
þess, þarf að sporna með öllum
ráðum.
Hitt er svo annað mál, að orð-
ið skjár hlaut að fá nýtt stíl-
gildi, þegar glergluggar urðu
algengir; þó því aðeins að
merkingþess breyttist ekki. Og
dapurlegt væri, ef niðjar vorir
teldu, að bændurnir, sem
„glenntu upp skjáina“ i kvæði
Jóns Helgasonar, hefðu opnað
sjónvarpið til að fá fregnir af
görpum þeim, sem um var ort.
Nú er margt af fjölræðum
orðum til komið fyrir mynd-
hvörf; en þá er einatt ekki um
eiginlegan merkingamun að
ræða, heldur lymsku af þvi
tagi, að orð, sem merkir gluggi,
er einnig haft um augu. Hin
myndhverfa merking heldur
síðan svip síns foreldris, þótt
leiðir skilji. Af skjá er t.d.
myndað orðið skjáta, sem þess
vegna þýðir skinnpjatla, en fær
síðan fyrir myndhvörf
merkinguna horgrind (þ.e.
skinnið og beinin), og loks
vesall kvenmaður og lítilmót-
legur. Vegna uppruna síns yrði
skjáta sennilega aldrei haft um
auglýsta fegurðardís eða for-
mann kvenfélagsins, nema þá
af dónaskap. Sama merkingar-
feril þræðir orðið ræfill, sem
vegna myndunar sinnar merkir
rifin tuska, en fær fyrir mynd-
hvörf merkinguna hræ („ræfill
rifinn upp úr svelli"), og er þá
skammt í að það sé haft um
manneskju. Ekki gæti það þó,
vegna uppruna síns, komið í
stað hins skelfilega tízkuorðs
framámaður, sem um sinn hef-
ur kaffært mikinn sæg af prýði-
legum orðum; það yrði einungis
haft um alltaðra manngerð,
nema illt innræti stjórnaði stíl.
Sé sjónvarpstæki líkt við
glugga, þaðan sem sjá má um
víða veröld, skýtur skökku við,
ef notað er orðið skjár, því það
merkir einmitt þá sérstöku
tegund glugga, sem ekkert sést
i gegnum, og er bráðlifandi í
þeirri merkingu. Það er eins og
að kalla kvenfélagsformann
skjátu eða framámann ræfil.
Svo mun kallað, að orðið
skjár hafi verið sett í stað töku-
orðsins skermur, sem annars
merkir hlíf og virðist ekki eiga
hingað neitt erindi. Ekki er það
í sjálfu sér illa til fundið að
gripa hér til rótarinnar í orðinu
skjár, sem meðal annars hefur
getið af sér sagnirnar að skina
og að skima, sem merkir að líta
í kringum sig, horfa, skyggnast
um. Þar i grennd er m.a. nafn-
orðið skimi, sem orðabækur
nútimamáls vilja ekki við
kannast i þeirri mynd, en í
fornu máli merkir ljómi eða
mild birta. Ef til vill mætti
þetta orð leysa skerminn af
hólmi; merkingar vegna gæti
það jafnvel legið beint við.
Kannski mætti einu gilda,
hvort forsetningin með því
væri i eða á. Ur þessu gætu
málfræðingar eflaust skorið.
Yrði þá sagt á skimanum og á
skimann (en ekki á skjáinn
nema i hálfkæringi!)
Vart er að efa, að urmull af
nothæfum orðum liggur á
lausu, ef að er hugað. Óvíst er
samt, hvort hér verður aftur
snúið, úr því sem komið er, þótt
auðvelt væri. En þá vildi ég
mega benda á þetta skjá-slys
sem víti til varnaðar, þegar um
er að ræða viðgang íslenzkrar
tungu.